Otch³añ – miêdzy etyk¹ a estetyk¹

Pojêcie otch³ani zawarte w tytule dramatu Konczyñskiego definiuje ca³¹ ukazan¹ w dziele rzeczywistoœæ, bohatera i lansowany przez niego system wartoœci. W obrêbie tej kategorii mieœci siê negatywny kr¹g znaczeñ, który buduje relacjê miêdzy etyk¹ a estetyk¹⁴⁷. Jeœli piêkno uznaje siê za znacznik dobra, brzydota najpe³niej wyra¿a egzystencjê naznaczon¹ z³em i sympto-mem rozk³adu. Pod ogólnym pojêciem otch³ani autor kryje namys³ nad egzy-stencj¹ skupion¹ w przestrzeni miasta. To przestrzeñ potraktowana jako synonim metafizycznego zatracenia i pustki⁴⁸. W jej obrêbie ujawnia siê epatowanie brzydot¹ zarówno na poziomie kategoryzowania ludzkiej egzy-stencji, jak i nowej etyki. Estetyka wskazuj¹ca negatywne wartoœciowanie wyra¿ona zostaje w postrzeganiu ¿ycia jako ,,mêtnego, moralnie brudnego”

(s. 106). Brudem jawi siê nowa etyka:

HANUSZ. Mój drogi. Kto raz nadu¿y³ mojego zaufania, ten nie odzyska go ju¿

nigdy. ¯eby nie ty i nie W³adys³aw, cieñ by nawet Woronka nie w³óczy³ siê po moim domu. Wy macie jak¹œ inn¹ etykê. Mo¿e umiecie lepiej za¿ywaæ ludzi, ale dla mnie co brudne, to brudne.

(s. 23–24) Brud staje siê doœwiadczeniem tych, którzy s¹ orêdownikami tradycyjnej hierarchii wartoœci. Estetyka brzydoty z dos³ownoœci zostaje przeniesiona na poziom symboliczny. Brudny jest œwiat wyrastaj¹cy na fundamentach nazbyt swobodnie pojmowanej woli mocy, œwiat w stanie moralnej dezintegracji oraz cz³owiek – wytwór œrodowiska miejskiego z ca³ym ciê¿arem jego destrukcji, w œwietle wszelkich przemian, jakim podlega, jawi¹c siê cz³owiekiem nowo-czesnym:

HANUSZ. […] Ty wiesz [W³adys³awie – E.Ch.], ¿e ludzi brudnych mia³em jak szmaty i bez litoœci depta³em. I teraz tak bêdzie! Mam jeszcze si³y. Mam jeszcze zdrowe zmys³y. […]. Cokolwiek b¹dŸ znajdê, kogokolwiek b¹dŸ, czy to ty bê-dziesz, czy kto inny, byle brud, nie bêdê mia³ ani iskry litoœci, tylko zdeptam, zdeptam, tak jak robactwo!!!

(s. 77–78) Odwo³anie siê Konczyñskiego do estetyki brzydoty s³u¿y zaakcentowa-niu dehumanizacji cz³owieka, który zatraca siê w nicoœci, w dynamice prze-mian spo³ecznych i ekonomicznych. Porównanie go do brudu i szmaty sytu-uje go na równi ze sfer¹ martwych przedmiotów, sygnalizsytu-uje duchowy rozk³ad i marnienie:

47 M. Popiel, Oblicza wznios³oœci. Estetyka powieœci m³odopolskiej, Kraków 2003, s. 121; A. Tyszczyk, Od strony wartoœci. Studia z pogranicza teorii literatury i estetyki, Lublin 2007, s. 166–167.

48 W. Gutowski, Mit – Eros – Sacrum. Sytuacje m³odopolskie, s. 73.

HANUSZ (wstaje, twardym g³osem, bez gniewu). WejdŸ w siebie, dobrze wejdŸ.

Przysz³oœæ nie czeka. Takim ciê weŸmie, jakim jesteœ. By³eœ samym ¿yciem. Dziœ

jesteœ szmat¹.

(s. 27)

Œwiat utrwalony w refleksach brzydoty poza odraz¹ wywo³uje lêk, ale te¿ poci¹ga, jest to¿samy z doœwiadczaniem g³êbi czy ciemnoœci⁴⁹. Hanusz, pos³uguj¹c siê okreœleniami tak mocno zwi¹zanymi z estetyk¹ brzydoty, wskazuje na niejasnoœæ i mêtnoœæ tego, do czego te okreœlenia siê odwo³uj¹.

W takim sposobie definiowania egzystencji bohater potwierdza niemo¿noœæ znalezienia sta³ego punktu oparcia, a co za tym idzie, brak mo¿liwoœci jej rozpoznania i jednoznacznej klasyfikacji, ró¿nicowania na podmiotowoœæ i przedmiotowoœæ. Hanusz wyra¿a tym samym przekonanie o etycznej i este-tycznej p³ynnoœci wspó³czesnoœci.

Dramat Konczyñskiego to kolejne dzie³o nawi¹zuj¹ce do problematyki***

industrialnej i zwi¹zanych z ni¹ zjawisk spo³ecznych, specyfiki „nowych cza-sów”. Wspó³czesnoœæ jest g³ównym punktem odniesienia dla pisarza, ukazuj¹ce-go wnikliwe studium duchowej nicoœci, jak¹ prezentuje Erazm Podosocki. Autor nadaje mu tytu³ Otch³añ, co sugeruje dialog dzie³a z m³odopolskimi realizacjami motywu bezmiaru i pró¿ni. Dialog ten rysuje siê jednak na zasadzie luŸnego nawi¹zania, metafora otch³ani definiuje zale¿noœci miêdzy specyficznymi warunkami ¿ycia miejskiego schy³ku XIX wieku, z jego ci¹g³¹ dynamik¹ i walk¹ o pozycjê, która sk³ania do dzia³ania sprzecznego z moralnoœci¹, a jednostk¹ zakorzenion¹ w tych¿e warunkach. Otch³añ jest symbolik¹ du-chowej nicoœci, jawi¹cej siê w skali makro i mikro. O ile w pierwszym przy-padku odnosi siê ona do ukazanej w dramacie rzeczywistoœci, o tyle w dru-gim jest synonimem duszy bohatera – kolejnej realizacji homo oeconomicus, destrukcyjnie oddzia³uj¹cego na swe najbli¿sze otoczenie. Kreuj¹c sw¹ po-staæ na typ antybohatera⁵⁰ autor ukazuje zarazem wizjê ¿ycia rodzinnego jako sferê ska¿on¹ z³em i aksjologiczn¹ ruin¹, wymuszaj¹c¹ walkê o utraco-ne wartoœci. Przywo³any dramat mo¿na zatem zaliczyæ do krêgu tekstów bliskich wspomnianej wczeœniej twórczoœci Feldmana (Czyste rêce) czy Za-lewskiego (Friebe). Pozostaje on w dialogu z naturalistycznymi dramatami Ibsena (Podpory spo³eczeñstwa, Jan Gabriel Borkman) zarówno pod wzglê-dem ideowym, jak i artystycznym. Metafora otch³ani konotuje symptomy kryzysu tradycyjnej etyki wobec materialistycznej wyk³adni ¿ycia, zjawi-sko rozpadu bliskich relacji miêdzyludzkich. Ukazan¹ w dramacie historiê

49 M. Go³aszewska, Istota i istnienie wartoœci. Studium o wartoœciach estetycznych na tle sytuacji aksjologicznej, Warszawa 1990, s. 190–191.

50 Por. M. Januszkiewicz, Nihilizm jako kategoria literaturoznawcza, „S³upskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” 2007, nr 5, s. 185.

mo¿na zarazem rozpatrywaæ jako rewizjê pogl¹dów nawi¹zuj¹cych do myœli Nietzschego. Autor wskazuje na zgubne konsekwencje zerwania z tradycyjn¹ etyk¹, przypisania sobie prawa do wolnoœci, prowadz¹ce do cierpienia. Rewi-zja pogl¹dów bliskich myœli Nietzschego z jednej strony okazuje siê wa¿nym przyczynkiem do namys³u nad humanizmem, z drugiej zaœ ujawnia ich szko-dliwoœæ w kontekœcie ich nazbyt subiektywnej interpretacji – wykorzystania przez jednostkê, która podporz¹dkowuje je w³asnym celom.

Bibliografia

ród³a

Arystoteles, Poetyka, prze³. i oprac. Henryk Pobielski, Wroc³aw 1989.

Couvray de Louvet Jean Baptiste, Przygody mi³osne kawalera de Faublas, skrótu dokona³a i prze³. Anna Tatarkiewiczowa, Warszawa 1961.

Couvray de Louvet Jean Baptiste, Przygody kawalera de Faublas, u³o¿y³ oraz dopisa-mi i przedm. opatrzy³, t³. [z fr.] Czes³aw Jankowski, Warszawa 1928.

Feldman Wilhelm, Czyste rêce. Dramat w czterech aktach, Warszawa – Lwów 1901.

Heidegger Martin, Drogi lasu, prze³. Jerzy Gierasimiuk i in., Warszawa 1997.

Konczyñski Tadeusz, Otch³añ. Dramat, Kraków 1903.

Nietzsche Friedrich, Jutrzenka. Zmys³y o przes¹dach moralnych, prze³. Stanis³aw Wyrzykowski, Warszawa 1907.

Nietzsche Friedrich, Zapiski o nihilizmie (z lat 1885–1889), prze³. Grzegorz Sowiñski, w: Wokó³ nihilizmu, red. Grzegorz Sowiñski, Kraków 2001, s. 73–110.

Nietzsche Friedrich, Wola mocy. Próba przemiany wszystkich wartoœci, prze³. Stefan Frycz i Konrad Drzewiecki, pos³owie napisa³ Bogdan Banasiak, Kraków 2003.

Nietzsche Friedrich, Zmierzch bo¿yszcz, czyli jak filozofuje siê m³otem, prze³., oprac.

i wstêpem opatrzy³ Pawe³ Pieni¹¿ek, Kraków 2006.

Pismo Œwiête Starego i Nowego Testamentu, w przek³. z jêzyków oryginalnych, oprac.

zespó³ biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, Poznañ 2008.

Zalewski Kazimierz, Friebe, w: Dramat mieszczañski epoki pozytywizmu warszaw-skiego, wybra³, wstêpem i przypisami opatrzy³ Tadeusz Sivert, Wroc³aw 1953, s. 470–550.

Opracowania

Bukowiñski W³adys³aw, „Prawda” 1900, nr 41, s. 493.

Czabanowska-Wróbel Anna, Baœñ w literaturze M³odej Polski, Kraków 1996.

Eustachiewicz Les³aw, Dramaturgia M³odej Polski. Próba monografii dramatu z lat 1890–1918, Warszawa 1982.

Go³aszewska Maria, Istota i istnienie wartoœci. Studium o wartoœciach estetycznych na tle sytuacji aksjologicznej, Warszawa 1990.

Gumkowska Magdalena, Ten, który wygra³ z Boy’em, czyli warszawski sukces i klêska Tadeusza Konczyñskiego, w: Pisarze M³odej Polski i Warszawa, red. Danuta Knysz-Tomaszewska, Roman Taborski i Jadwiga Zacharska, Warszawa 1998, s. 134–136.

Gutowski Wojciech, Pasje wyobraŸni. Szkice o literaturze romantyzmu i M³odej Pol-ski, Toruñ 1991.

Gutowski Wojciech, Nagie dusze i maski. O m³odopolskich mitach mi³oœci, Kraków 1997.

Gutowski Wojciech, Wobec „œmierci Boga”. Sytuacje m³odopolskie, „Roczniki Humani-styczne” 1997, z. 1, s. 151–164.

Gutowski Wojciech, Mit – Eros – Sacrum. Sytuacje m³odopolskie, Bydgoszcz 1999.

Gutowski Wojciech, Z pró¿ni nieba ku religii ¿ycia. Motywy chrzeœcijañskie w literatu-rze M³odej Polski, Kraków 2001.

Gutowski Wojciech, G³osy osobne: z krawêdzi Nicestwienia /znicestwienia krawêdzi, w: Nihilizm i historia. Studia z literatury XIX i XX wieku, red. Miko³aj Soko³owski i Jaros³aw £awski, Bia³ystok – Warszawa 2009, s. 667–695.

Hahn Wiktor, Henryk Ibsen w Polsce, „Pamiêtnik Lubelski” 1930, t. 1, s. 269.

Januszkiewicz Micha³, Nihilizm jako kategoria literaturoznawcza, „S³upskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” 2007, nr 5, s. 177–191.

Kempner Gabriel, Z teatru, „Przegl¹d Tygodniowy” 1900, nr 41, s. 441–442.

Konczyñski Tadeusz, Henryk Ibsen [Szkic krytyczny], „S³owo Polskie” 1898, nr 91, s. 4.

Konczyñski Tadeusz, Józef Szujski jako teoretyk i twórca dramatyczny, „Ateneum”

1900, t. 1, s. 85–111; 335–360.

Konczyñski Tadeusz, List w sprawie „Otch³ani”, „Kurier Poznañski” 1901, nr 135, s. 3.

Konczyñski Tadeusz, Modernizm w œwietle umiejêtnej krytyki, „Tygodnik S³owa Pol-skiego” 1902, nr 2, s. 1–2.

Konczyñski Tadeusz, Gabriel D’Annunzio, w: Programy i dyskusje literackie okresu M³odej Polski, oprac. Maria Podraza-Kwiatkowska, Wroc³aw 1973, s. 45–53.

Kowal Grzegorz, Nihilizm Friedricha Nietzschego, w: Nihilizm i historia. Studia z literatury XIX i XX wieku, red. Miko³aj Soko³owski i Jaros³aw £awski, Bia³y-stok – Warszawa 2009, s. 475–488.

Krzy¿anowski Julian, Neoromantyzm polski 1890–1918, bibliografiê oprac. Teresa Brzozowska-Komorowska i Maria Bokszczanin, Wroc³aw 1980.

Landgrebe Ludwig, O przezwyciê¿aniu nihilizmu europejskiego, prze³. Grzegorz So-wiñski, w: Wokó³ nihilizmu, red. Grzegorz SoSo-wiñski, Kraków 2001, s. 225–240.

Makowiecki Andrzej Zdzis³aw, S³ownik postaci literackich, Warszawa 2000.

Matuszek Gabriela, Naturalistyczne dramaty, Kraków 2001.

Matuszek Gabriela, Etyka destrukcji i archetyp sumienia w twórczoœci Stanis³awa Przybyszewskiego, w: Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863–1918 w poszuki-waniu wzorców ¿ycia i sztuki, red. Ewa Ihnatowicz, Ewa Paczoska, Warszawa 2006, s. 119–129.

Mi³aszewski Stanis³aw, Nowalie wiêdn¹cego sezonu, „Tygodnik Ilustrowany” 1923, nr 23, s. 371.

Niewiadomski Andrzej, Smuszkiewicz Antoni, Leksykon polskiej literatury fantastycz-nonaukowej, Poznañ 1990.

Podraza-Kwiatkowska Maria, Pustka – otch³añ – pe³nia. Ze studiów nad m³odopolsk¹ symbolik¹ inercji i odrodzenia, w: tej¿e, Somnambulicy – Dekadenci – Herosi.

Studia i eseje o literaturze M³odej Polski, Kraków 1985, s. 29–78.

Popiel Magdalena, Oblicza wznios³oœci. Estetyka powieœci m³odopolskiej, Kraków 2003.

Sadlik Magdalena, „Zmora juste-milieu”, czyli w dramaturgicznej ,,Otch³ani” Tade-usza Konczyñskiego, w: Zapomniany dramat, t. I, red. Maria Jolanta Olszewska i Krystyna Ruta-Rutkowska, Warszawa 2011, s. 151–160.

Sowiñski Grzegorz, Zamiast pos³owia: Miêdzy „nihilizmem” a postnihilizmem…, w: Wokó³ nihilizmu, red. Grzegorz Sowiñski, Kraków 2001, s. 263–275.

Stala Marian, Metafora w liryce M³odej Polski. Metamorfozy widzenia poetyckiego, Warszawa 1988.

Stala Marian, Pejza¿ cz³owieka. M³odopolskie myœli i wyobra¿enia o duszy, duchu i ciele, Kraków 1994.

Tadeusz Konczyñski 1875-1944, oprac. Marta Piwiñska, w: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria V: Literatura okresu M³odej Polski, t. II, zespó³ red. Kazimierz Wyka, Artur Hutnikiewicz, Miros³awa Puchalska, Warszawa 1967, s. 495–511.

Tuczyñski Jan, Schopenhauer a M³oda Polska, Gdañsk 1969.

Walas Teresa, Ku otch³ani (dekadentyzm w literaturze polskiej 1890–1905), Kraków 1986.

Weiss Tomasz, Cyganeria M³odej Polski, Kraków 1970.

Wolski Wac³aw, Teatr, „Tygodnik Mód i Powieœci” 1900, nr 42, s. 364–365.

Zapolska Gabriela, Z teatru ( Otch³añ”, sztuka Konczyñskiego), „S³owo Polskie” 1901, nr 421, s. 1.

Zawadzki Andrzej, Pojêcie nihilizmu u Nietzschego, Heideggera i Vattimo, „S³upskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” 2004, nr 3, s. 209–214.

Summary

This article is devoted to the analysis and interpretation of the drama entitled Abyss by Tadeusz Konczynski with the emphasis on the issue of spiritual nothingness. It aims to diagnose the reality close to the characters, which revolves around the materialistic conception of life and the crisis of traditional morality. Another matter discussed is the creation of the protagonist, who is the expression of „the new age” and the embodiment of moral decay. The author of the article analyses the destructive impact of the character on his close surroundings.

She also considers his outlook upon the world, which constitutes the main motive for his actions. The author refers to the notion of liberty or ethical relativism and considers the character’s attitude in the context of nihilism. With regard to that, she points out that the work by Konczynski engages in a dialogue with the thought of Nietzsche. The final issue of concern to the author is the problem of overcoming moral nothingness as well as the relation between ethics and aesthetics.

A^NNA R^ZYMSKA

UWM w Olsztynie

Idea krajobrazu Romana Brandstaettera