Miêdzy Warszaw¹ a Jeziorem Bodeñskim (lata 1985–2015)

Mieszkaj¹c w Radolfzell nad Jeziorem Bodeñskim, Lachmann od 1983 roku coraz czêœciej przyje¿d¿a³ do Warszawy, aby dwa lata póŸniej wraz z aktork¹, Jolant¹ Lothe, wdow¹ po Kajzarze, za³o¿yæ w stolicy Lachmann Lothe Vide-oteatr „Poza”⁵⁴. Motywy, które sk³oni³y go ku temu, przedstawi³ w artykule Dlaczego AKT-ORKA?⁵⁵.

W po³owie lat 80. jego zwi¹zek ma³¿eñski z Renate Lachmann uleg³ formalnemu rozwi¹zaniu.

51 P. Lachmann, Das Leiden – ein Traum. Zum Tod des polnischen Dramatikers und Regisseurs Helmut Kajzar (1941–1982), „Theater Heute”, Heft 1, Januar 1983, s. 17–23.

52 W trakcie jednego z pobytów w Berlinie jesieni¹ 1989 roku Lachmann by³ naocznym

œwiadkiem rozbijania Muru Berliñskiego, które zarejestrowa³ technik¹ video. Dokument prezentowano miêdzy innymi w Berlinie w ramach finisa¿u wystawy „Wir Berliner/My Berliñczycy” 14 czerwca 2009 roku w Märkisches Museum.

53 W. Nawrocki, Partia a polityka wydawnicza, „¯ycie Literackie” 1983, nr 26, s. 1 i 6.

W tym samym tygodniku ukaza³ siê szeœæ lat póŸniej entuzjastyczny esej Mariana Grzeœ-czaka o teatrze Lothe i Lachmanna: Prowokacje wizualne czyli teatr faktury, metawizji i symbolicznego znaczenia w zacofanym kraju, „¯ycie Literackie” 1989, nr 13, s. 16.

54 Pierwszy spektakl odby³ siê w czerwcu 1985 roku na scenie Teatru Powszechnego w Warszawie. By³a to videodaptacja Gwiazdy oraz fragmentów innych sztuk Helmuta Kaj-zara pt. akt orka. Spektakl przyjêto jako pierwsz¹ demonstracjê teatru nowych technologii w Warszawie, którego fabu³a polega na równorzêdnoœci ¿ywego planu aktorskiego z pla-nem nagrañ video i transmisji live. Zob. szczegó³owe informacje nt. videoteatru, dostêpne w Internecie: http://videoteatrpoza.pl/ [dostêp: 27. 02. 2015].

55 P. Lachmann, Dlaczego AKT-ORKA?, „Notatnik Teatralny” 1993, nr 6, s. 183–187.

Schy³ek lat 80. i pocz¹tek 90. to czas, w którym twórca z coraz wiêksz¹ intensywnoœci¹ zwraca³ siê ku polskim sprawom i swoj¹ artystyczn¹ uwagê poœwiêci³ te¿ zjawisku „Solidarnoœci” oraz wydarzeniom stanu wojennego.

W tym celu – jako artysta – docieka³ jego istoty. Owocem tej pracy sta³ siê tom wierszy Mniejsze z³o (Warszawa 1991) wydany w oficynie „Przedœwit”

zaprzyjaŸnionego z Lachmannem Jaros³awa Markiewicza. Ksi¹¿ka ukaza³a siê w dziesi¹t¹ rocznicê og³oszenia stanu wojennego⁵⁶. Jest to satyra na postaæ genera³a Wojciecha Jaruzelskiego mówi¹cego o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego jako mniejszym z³u. Zebrane w zbiorze teksty spotka³y siê z szerszym odbiorem dziêki telewizyjnym recytacjom Jolanty Lothe⁵⁷.

Wyrazem gry uwik³anej w jêzykowe i mentalnoœciowe ¿ycie pomiêdzy sta³a siê dot¹d nieopublikowana, niemiecka powieœæ Lachmanna. Ksi¹¿ka napisana na prze³omie lat 80. i 90. ubieg³ego wieku nosi tytu³ Preussen und Byzanz. W przeœmiewczy i groteskowy sposób ukazuje Niemca, który stara siê zrozumieæ istotê Polaków i Polski⁵⁸. Przedstawia niemo¿noœæ pogodzenia tych obu œwiatów. Prze³om ósmej i dziewi¹tej dekady to zatem pocz¹tek ujawniania siê cech podwójnej to¿samoœci narodowej pisarza z dominacj¹ identyfikacji niemieckiej.

Od pocz¹tku lat 90. twórca coraz czêœciej, mniej lub bardziej otwarcie, dotyka nieza¿egnanego konfliktu ró¿nych jêzyków i to¿samoœci⁵⁹. Jako poeta i eseista publikuje przede wszystkim w „NaG³osie”, „Borussii” i „Dialogu”.

Najobszerniej podj¹³ ten problem w autobiograficznym zbiorze esejów

Wywo-³ane z pamiêci (Olsztyn 1999). W³aœnie w tej ksi¹¿ce eseista i poeta ugrunto-wuje swój l i m i n a l n y s t a t u s „cz³owieka pomiêdzy” – kulturami i jêzykami⁶⁰. Bohater ksi¹¿ki, poruszaj¹c siê pomiêdzy sfer¹ niemieckoœci i polskoœci, i ukazuj¹c ich wzajemne przenikanie siê, wyjawia swoj¹ podwój-n¹ to¿samoœæ⁶¹. Eseje manifestuj¹ biwalencjê kulturow¹ autora, w tym arty-styczny bilingwizm wyra¿aj¹cy siê w lingwistycznej dwuœcie¿kowoœci myœle-nia. Po ukazaniu siê tomu pisarz sam dokona³ translatorskiej parafrazy ksi¹¿ki na jêzyk niemiecki.Zbiór esejów pod tytu³em Standbilder wci¹¿ cze-ka na wydanie.

56 Por.: S. D¹browski, Mniejsze z³o wed³ug Piotra Lachmanna, „Przegl¹d Humanistycz-ny” 2001, nr 45, s. 77–84, oraz recenzjê: P. Micha³owski, Traktat moralny o niepoprawnoœci jêzyka, „Nowe Ksi¹¿ki” 1993, nr 1, s. 41–42.

57 Jedna z nich pod tytu³em Poezja na dobranoc „Mniejsze z³o przyjmuje u siebie goœci”

zosta³a wyemitowana w 1. Programie Telewizji Polskiej 19 lutego 1992 roku o godz. 24.00.

58 Informacje na temat powieœci pochodz¹ z wywiadu z autorem: Prusak bez myjki, czyli koniec œwiata…, „Rzeczpospolita” 1992 , nr 61, s. 10.

59 Por. P. Lachmann, Granice pogranicza, „Borussia” 1998, nr 16, s. 6–23.

60 Z ob. R. Sulima, Pamiêæ pogranicza, „Twórczoœæ” 2000, nr 6, s. 128. W ksi¹¿ce Suli-my G³osy tradycji tekst ukaza³ siê pod zmienionym tytu³em: Ma³e ojczyzny jako ruchome stanowiska archeologii pamiêci, Warszawa 2001, s. 172–174.

61 Rzeczone teksty omawiam w mojej monografii w rozdziale o roboczym tytule: ¯ycie w »pomiêdzy« w esejach biograficznych Lachmanna.

Swoje wiersze po roku 2000 Lachmann publikowa³ w „Pograniczach”, ale przede wszystkim w „Zarysie” – piœmie ukazuj¹cym siê w Niemczech w latach 2000–2010, wydawanym z myœl¹ o twórcach o polskim rodowodzie przebywaj¹cych w RFN.

Po roku 2001 twórca napisa³ polskojêzyczn¹ powieœæ poetyck¹ A pani mi zostawia siebie. Jej bohaterami s¹ starsza od narratora kobieta, polska ¯y-dówka oraz Niemiec (o cechach autobiograficznych autora), który uparcie d¹¿y do porozumienia z obiektem swojej mi³oœci. Ksi¹¿ka – podobnie jak powsta³a w tym samym czasie sztuka Hagiograf oraz napisana trochê wcze-sniej Disney-Polo – wci¹¿ czeka na wydanie. Hagiograf to rodzaj opisu losów pisarza, którym zaw³adn¹³ dybuk. Dusz¹ zmar³ego jest przyjaciel bohatera, Helmut Kajzar.

W 2008 roku pisarz opublikowa³ dramat Hamlet Gliwicki. Próba albo dotyk przez szybê (Messel). Sztuka zawiera wiele w¹tków autobiograficznych.

Autor rozprawia siê w niej ze swoimi „widmami przesz³oœci”, swoj¹ niemiec-koœci¹, w której kluczow¹ rolê odgrywaj¹ figura ojca i pamiêæ. Dramat jest równie¿ rozliczeniem siê z traum¹ z dzieciñstwa, wynikaj¹c¹ z przymusu porozumiewania siê w nowym, nieznanym Lachmannowi wczeœniej jêzyku.

Dlatego w sztuce pojawia siê figura matki, która – co wiemy z biografii pisarza – nieœwiadoma przysz³ych reakcji w psychice niemieckiego dziecka – pos³a³a je bez odpowiedniego przygotowania do polskiej szko³y. Prapremiera i premiera spektaklu odby³y siê wczeœniej w dwóch miejscach o niebagatel-nym znaczniu dla twórczoœci Lachmanna: we wrzeœniu 2006 roku w ruinach Teatru Miejskiego w Gliwicach, a w nastêpnym miesi¹cu w Pa³acu Szustra w Warszawie – siedzibie Videoteatru „Poza”. W 2010 roku, za ca³okszta³t swojej twórczoœci artystycznej, Lachmann zosta³ laureatem Nagrody „Za-rysu”⁶².

Rok póŸniej w Poczdamie pisarz wyda³ tom pod tytu³em DurchFlug.

E.T.A. Hoffmann in Schlesien, w którym zebra³ teksty niemieckiego roman-tyka powsta³e na Œl¹sku lub maj¹ce z nim zwi¹zek i opisa³ je⁶³. Lachmann skoncentrowa³ siê przede wszystkim na „topograficznym sposobie pisania”

Hoffmanna i przeanalizowa³ tê twórczoœæ na przyk³adzie jego œl¹skich tek-stów. Fascynacja wybitnym romantykiem autora Wywo³anego z pamiêci wynika miêdzy innymi z polskich inklinacji niemieckiego pisarza⁶⁴, którego

62 P. Roguski, ZARYS-PREIS 2010 für Peter Piotr Lachmann, „Zarys” 2010, nr 9, s. 7–10, dostêpne w Internecie: http://www.zarys.de/deutsch/zarys-preis-2010/ [dostêp:

04.05.2015].

63 Z ob. B. Grages, Birte Grages über Peter Lachmann (Hg.): DurchFlug. E.T.A. Hoff-mann in Schlesien. Ein Lesebuch, „E.T.A. HoffHoff-mann Jahrbuch” 2011, t. 19, s. 131–133.

Zob. omówienie ksi¹¿ki autorstwa prof. B. Schemmla – prezesa Towarzystwa Hoffman-nowskiego, dostêpne w Internecie: http://www.etahg.de/de/Publikationen/lachmannbespre-chung.html [ dostêp: 13.03.2015].

64 Jako przedstawiciel niemieckiej kultury E.T.A. Hoffmann mia³ dalekie polskie pochodzenie, zna³ urywkowo jêzyk polski i o¿eni³ siê z Polk¹ Mari¹ Tekl¹ Michalin¹

biografiê równie¿ charakteryzuje swoiste ¿ycie pomiêdzy ró¿nymi dyscy-plinami sztuki, przejawiaj¹ce siê miêdzy innymi w jego koncepcji sobo-wtórów⁶⁵. Lista pozosta³ych licznych inicjatyw hoffmanowskich Lachmanna

– realizowanych w ostatnich latach – jest bardzo d³uga⁶⁶.

Translatorskie pomiêdzy (in-between)