Nadziemne zdrewniałe części drzewa mają zbliżoną budowę anatomiczną. Tkanki drze-wa układają się w drze-warstwy. Każda z nich pełni inną rolę, podział jest jednak dobrze widocz-ny (Rys. 4). Znajomość funkcji poszczególwidocz-nych warstw jest konieczna np. podczas zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych na drzewach.
Warstwę zewnętrzną stanowi kora (korowina). To martwa tkanka ochronna, którą moż-na porówmoż-nać do moż-naskórka lub skóry. Jej funkcja to ochromoż-na przed utratą wody, szkodnikami, grzybami. Kora jest „perforowana”, znajduje się w niej bardzo wiele porów – przetchlinek, przez które tlen przedostaje się do znajdujących się pod korą żywych komórek. Bezpośred-nio pod korą mieści się żywa warstwa korkotwórcza – fellogen.
Rys. 3 (JJ) Obieg wody i asymilatów wewnątrz drzewa
Rys. 4 (JJ) Schemat budowy drewna pnia drzewa
Pod korą znajduje się łyko (floem). To warstwa tkanek, która przewodzi wytworzone w liściach związki organiczne (asymilaty) do innych części drzewa. W łyku gromadzone są też substancje zapasowe. Położenie łyka stosunkowo blisko zewnętrznej części pnia po-woduje, że często bywa ono uszkadzane mechanicznie. W wyniku takich uszkodzeń prze-rwany zostaje strumień płynących w dół asymilatów i część pnia lub korzeni może być ich pozbawiona. Bywa, że pozornie niegroźne uszkodzenie pnia skutkuje zamieraniem dużej części drzewa.
Kolejna warstwa to miazga (kambium). Miazga jest żywą tkanką twórczą (merystema-tyczną), dzięki której drzewo przyrasta na grubość. Komórki kambium znajdują się między drewnem i łykiem i są aktywne przez cały sezon wegetacyjny. W wyniku działalności miazgi tworzy się więc corocznie regularny, ciągły cylinder łykodrzewny. Miazga odkłada nowe drewno do wewnątrz pnia, dokładając nową zewnętrzną warstwę do powstałych już w po-przednich latach partii ksylemu (drewna), w efekcie czego znajduje się ono po stronie ze-wnętrznej wcześniej powstałych partii ksylemu (drewna). Na zewnątrz pnia komórki kam-bium różnicują się w nowe łyko wtórne. W ten sposób starsze warstwy drewna odsuwane są stopniowo ku wnętrzu pnia, a starsze warstwy łyka – ku obwodowi.
I. Drzewo – budowa i funkcjonowanie
Wewnątrz drzewa wielu gatunków widoczne są w każdym rocznym słoju dwie warstwy:
jasne drewno wczesne, tzw. biel, które przewodzi wodę i jest tkanką spichrzową, natomiast ciemne – twardziel to zasadniczy szkielet konstrukcyjny drzewa stanowiący jego podporę.
Drewno wytworzone późnym latem różni się wyraźnie od drewna powstającego wczes-ną wioswczes-ną. Drewno letnie ma cewki (gatunki iglaste) i naczynia (gatunki liściaste) o mniej-szych średnicach i grubmniej-szych ścianach, natomiast w drewnie wiosennym średnice komórek przewodzących są większe, a ściany cieńsze. Przeważającą funkcją drewna wczesnego jest bowiem sprawne przewodzenie wody w okresie intensywnego wzrostu drzewa, natomiast w przypadku drewna późnego przeważa funkcja mechaniczna.
Na przekroju poprzecznym drewno późne (letnie) i wczesne (wiosenne) dają się od-różnić gołym okiem – drewno wiosenne ma jaśniejszą barwę od letniego. Granica między drewnem letnim z ubiegłego roku i tegorocznym, wiosennym wyraźnie oddziela przyro-sty poszczególnych sezonów wegetacyjnych. W ten sposób powstają tzw. słoje przyrostu rocznego, pozwalające określić wiek drzewa. Nietrudno zauważyć, że nie wszystkie słoje przyrostów są jednakowe. Przyczyny ich zróżnicowania są wielorakie i często prowadzą do zniekształceń przekroju drzewa. Na skutek działania wiatru, nieregularności korony, trwałe-go wychylenia drzewa przekrój przyjmuje kształt eliptyczny lub jajowaty, staje się ekscen-tryczny (mimośrodowy), a budowa pnia nierównomierna.
Drzewa mają zdolność do aktywnego przeciwdziałania takim odkształceniom i dąże-nia do utrzymadąże-nia pionowego wzrostu pdąże-nia lub pożądanego, poziomego wzrostu ko-narów dzięki wytwarzaniu specjalnej tkanki – drewna reakcyjnego. U drzew iglastych nazywane jest ono drewnem kompresyjnym i powstaje po tej stronie pnia lub gałęzi, która jest ściskana pod wpływem grawitacji (czyli od dołu). Drewno kompresyjne roz-pręża się, dążąc w ten sposób do przywrócenia pionowego wzrostu pnia albo utrzyma-nia poziomego wzrostu konaru. Odwrotnie jest u gatunków liściastych wytwarzających drewno tensyjne, które powstaje po stronie rozciąganej (czyli od góry) pochylającego się elementu. Drewno tensyjne kurczy się i w ten sposób koryguje kierunek wzrostu pnia lub konara. Drewno reakcyjne spełnia swoje funkcje dzięki zmodyfikowanej bu-dowie ścian komórkowych oraz zwiększonej liczbie komórek. Szerokość słoja po tej stronie pnia, po której ono występuje, jest więc większa, co skutkuje mimośrodowym wzrostem pnia lub gałęzi.
Miazga powoduje przyrost drzewa na grubość, natomiast przyrost na długość zwią-zany jest z działalnością innych tkanek twórczych – merystemów wierzchołkowych.
Wszystkie tkanki twórcze zbudowane są z żywych, zdolnych do częstych podziałów ko-mórek. Ich pochodzenie może być pierwotne (embrionalne) – są to merystemy pierwotne, takie jak stożki wzrostu korzenia głównego i głównego pędu powodujące wydłużanie się rośliny, oraz kambium wiązkowe tworzące pierwotne wiązki przewodzące. Pierwotne tkan-ki twórcze (merystematyczne) powodują powstanie pierwotnej budowy rośliny.
W praktyce u roślin drzewiastych spotykamy się z budową wtórną będącą wynikiem działania merystemów wtórnych, miazgi (kambium) międzywiązkowej, merystemów wierzchołkowych korzeni bocznych, korzeni i pędów przybyszowych, tkanki korkotwórczej.
Merystemy wtórne warunkują wzrost wydłużeniowy (elongacyjny) korzeni bocznych oraz przyrost organów na grubość.
Zniszczenie lub uszkodzenie merystemów powoduje zaprzestanie wzrostu. Na przykład uszkodzenie merystemu wierzchołka pędu powoduje zahamowanie wzrostu
elongacyjne-go. Z reguły funkcje uszkodzonego przejmuje wówczas jeden z wierzchołków bocznych i on kontynuuje wzrost pędu lub korzenia (Hejnowicz 1973).