Każda grupa organizmów podlega innym zasadom obserwacji w naturalnym środowi-sku, co pociąga za sobą potrzebę posiadania odpowiedniego (często bardzo specjalistycz-nego) sprzętu terenowego (patrz tabela 1).
Najlepszym i zalecanym na samym początku sposobem jest jednak makroskopowa ocena drzewa, wykonana w oparciu o nasze zmysły (głównie wzrok, słuch i dotyk, czasem węch). Dlatego też wiedza o tym, na co i kiedy zwracać uwagę w odniesieniu do wybranych grup organizmów żywych, jest tak istotna i ważna dla prawidłowego procesu wstępnej oce-ny przyrodniczej.
Obowiązki bądź oczekiwania wobec urzędnika, drogowca, mieszkańca okolicy w kwestiach związanych z przygotowaniem decyzji o zezwoleniu na wycinkę drzewa
Urzędnik
Urzędnik administracji samorządowej powinien mieć odpowiednią wiedzę:
• z zakresu prawa ochrony przyrody;
• przyrodniczą w odniesieniu do chronionych gatunków istot żywych związanych z drzewami (biologia, ekologia, metody i okresy inwentaryzacji);
• dotyczącą samych drzew (umiejętność oceny statyki i stanu zdrowotnego, identyfika-cji gatunków i odmian drzew).
Prowadząc proces oględzin, urzędnik powinien mieć pewność odnośnie do zaobserwo-wanych przez siebie przesłanek przyrodniczych. W przypadku braku doświadczenia (tzw.
opatrzenie nie jest wystarczające), co jest typowe zwłaszcza na początku pracy przy oce-nach, zawsze powinien on zasięgnąć konsultacji u specjalisty.
Urzędnik powinien dołożyć wszelkich starań, by przygotowywana dokumentacja przedwycinkowa była jak najdokładniejsza i by przeprowadzone oględziny były poparte sprawdzalnymi dowodami. Decyzje o wycięciu lub pozostawieniu drzewa albo też formu-łowane inne zalecenia co do dalszego postępowania (np. podcięcia konarów itp.) są osta-tecznie wydawane w oparciu o te dowody.
Urzędnik powinien udzielać rzetelnej informacji o tych prawnych wymaganiach w od-niesieniu do ochrony siedlisk i gatunków, które bezpośrednio wynikają z zapisów obowią-zującego krajowego i unijnego prawa, bowiem zazwyczaj jest on pierwszą osobą, która
2 W przypadku grzybów wielkoowocnikowych obserwacje powinny być prowadzone kilkakrotnie w ciągu sezo-nu, a jednokrotna obserwacja owocników (szczególnie grzybów nadrzewnych) jest przesłanką do zakwalifiko-wania drzewa jako zasiedlonego przez dany gatunek już na stałe.
Grupa organizmówMetodyTerminySprzętOgraniczeniaWymogi prawne YBY
Makroskopowa (obserwacja owocników, ich resz- tek), ocena szansy potencjalnego występowania (np. stare dęby = wysokie prawdopodobieństwo występowania ozorka, żagwicy listkowatej, wachlarzowca olbrzymiego). W przypadku gwiaz- doszy konieczne staranne przeszukanie runa. WAŻNE: miejsce jednorazowego stwierdzenia na stanowisku gatunku chronionego powinno być traktowane jako stanowisko trwałe – mimo ewentualnego braku pojawu owocników w latach kolejnych.
Wiosna – smardzowate (smardze, mitrówki półwolne, napastniczki, smardzówki czarki). Jesień – pasożyty nadrzewne, m. in. ozorek, wachlarzowiec, żagwica. Cały rok – resztki owocników gwiazdoszy. Późna jesień (listopad) i łagodna zima: resztki ozorków, żagwicy, wachlarzowca (resztki wachlarzowca czasami można rozpoznać po drobnych, białych, masowo występujących pieniążkach rozkładają- cych resztki owocników tego gatunku).
Aparat fotograficzny (wykonanie dokumentacji), pojemnik na owocnik lub jego fragment (do analizy przez specjalistę w razie wątpliwości) Okresowość zarówno sezonowa, jak i wieloletnia pojawu owocników (część gatunków tworzy owocniki, np. jesienią lub wczesną wiosną, co kilka lat) W niektórych wypadkach konieczna konsultacja specjalisty Możliwość przeoczenia stanowiska ze względu na sezonowość owocników
W przypadku konieczności pobiera- nia owocników lub ich fragmentów do specjalistycznych konsultacji potrzebne jest zezwolenie RDOŚ YBY ZLI- OWANE Y)
Makroskopowa – obserwacja plech na korze pni i konarówCały rokLornetkaW niektórych wypadkach konieczna konsultacja specjalisty
W przypadku konieczności pobierania plech do konsultacji specjalistycznych potrzebne jest zezwolenie RDOŚ ADY
Pachnica dębowa
Makroskopowa – osobniki dorosłe (najczęściej widuje się samce wokół otworów dziupli) Od drugiej połowy czerwca do początków wrześ- nia (najlepiej w drugiej połowie lipca i pierwszej dekadzie sierpnia – między 15 lipca a 10 sierpnia)Lornetka
Możliwość przeoczenia osobnika siedzącego na pniu drzewa z powodu jego ubarwienia lub zbyt dużej odległości od obserwatora Niemożność dostrzeżenia osobników siedzących we wnętrzu dziupli lub próchnowiska Złe warunki atmosferyczne Żywołowne pułapki feromonowe Koszty zakupu feromonu, pułapek oraz koszty kontroli (nie rzadziej niż co 2 dni, a w dni upalne lub deszczowe codziennie)
Należy mieć stosowne zezwolenie Generalnej lub Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na chwytanie i przetrzymywanie chronionego gatunku Makroskopowa – osobniki młodociane (pędraki, poczwarki)Praktycznie cały rokDrabina, pojemnik na mursz, łopa
tka lub sito, lupa
Brak możliwości penetracji wszystkich wewnętrznych pokładów pnia Trudność z dotarciem do miejsc położonych zbyt wysoko
Należy mieć stosowne zezwolenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na ingerencję w siedlisko życia chronionego gatunku Makroskopowa – odchody pędraków na zewnątrz pniaPraktycznie cały rokPojemnik na odchody (pobór próbek), łopatka lub pęseta, lupa
Wysokie ryzyko pomyłki z odchodami pędraków innych spokrewnionych z pachnicą gatunków Możliwość niestwierdzenia odchodów przy szyi korzeniowej przy jednoczesnej ich obecności wewnątrz pnia Makroskopowa – szczątki postaci dorosłychPraktycznie cały rokPojemnik na szczątki (pobór próbek), łopatka lub pęseta, lupa
Możliwość przeoczenia lub brak odpowiedniego do- świadczenia w oznaczaniu na podstawie fragmentów ciała (pomyłka z innymi podobnie wyglądającymi gatunkami) Kozioróg dęboszMakroskopowa – otwory wylotowePraktycznie cały rokBrakMożliwość pomyłki z otworami wylotowymi innych gatunków Makroskopowa – osobniki dorosłeOd drugiej połowy maja do końca sierpniaLornetka
Możliwość przeoczenia osobnika siedzącego na pniu drzewa z uwagi na ubarwienie ochronne, zbyt dużą wysokość lub ukrycie pomiędzy bruzdami kory Niekorzystne warunki atmosferyczne (temperatura poniżej 15°C, opady deszczu) Makroskopowa – szczątki postaci dorosłych.Praktycznie cały rokBrak
Możliwość przeoczenia lub brak odpowiedniego do- świadczenia w oznaczaniu na podstawie fragmentów ciała (pomyłka z innym gatunkiem) AKI
Dziuplaki (np. dzięcioły, sikory, szpaki, muchołówki, kowaliki)
Dokładna obserwacja drzewa ze wszystkich stron, poszukiwanie zajętych dziupli (ślady odchodów, karmiące ptaki dorosłe, głosy piskląt ze środka). Uwaga na gniazda wysiadywane – samica tylko kilka razy dziennie, cicho i bardzo ostrożnie opuszcza gniazdo
1 marca–31 lipcaLornetkaBrak
Budujące gniaz
da w gałęziach (np. myszołów, zięba, drozd, kwiczoł, kulczyk)
Dokładna obserwacja drzewa ze wszystkich stron, poszukiwanie widocznych gniazd i ptaków wcho- dzących do nich, zwrócenie uwagi na niepokojące się, alarmujące lub karmiące ptaki
1 marca–31 lipcaLornetkaBrak Popielicowate
Orzesznica: makroskopowa obserwacja śladów żerowania (tzw. pogryzów) na ziemi pod drzewem. Rozpoznajemy na podstawie śladów pozostawionych na orzechach laskowych
Druga połowa sierpnia do połowy październikaBrak
Brak owocowania buka, dębu, leszczyny, co z oczywi- stej przyczyny nie pozwala na znalezienie śladów Konieczność weryfikacji przez specjalistę ze względu na możliwość dokonania pomyłki przez niedoświad- czoną osobę
Brak Popielica: makroskopowa obserwacja śladów żerowania (tzw. pogryzów) na ziemi pod drzewem. Rozpoznajemy na podstawie śladów na bukwi i żołędziach
Druga połowa lipca do połowy październikaBrak
Brak owocowania buka, dębu, leszczyny, co z oczywi- stej przyczyny nie pozwala na znalezienie śladów Konieczność weryfikacji przez specjalistę ze względu na możliwość dokonania pomyłki przez niedoświad- czoną osobę
Brak Nietoperze
Obserwacja pojedynczych drzew, (w których znajdują się dziuple – po dzięciołach – oraz spękania w pniach i pod korą!) stanowiące letnie i zimowe kryjówki nietoperzy. Wizualna inspekcja drzewa skutkująca wska- zaniem różnego rodzaju dziupli, które potem sprawdzamy za pomocą endoskopu (cały rok) lub podczas wieczornej pory
Obecność nietoperzy w kryjówkach – cały rok
Endoskop, lornetka, detektor ultradźwiękowy i rejestrator. Uwaga: jeśli jest taka możliwość, dobrze byłoby skorzystać z podnośnika i sprawdzić wyższe partie drzewa.
Umiejętność obsługiwania detektorów ultradźwięko- wych i rejestratorów oraz posiadania specjalistycznej wiedzyBrak Obserwacje wylotów nietoperzy z kryjówki (okres od kwietnia do października) Uwaga: nie wszystkie dziuple bywają widoczne, należy więc obserwować wieczorną aktywność nietoperzy (wylatujących z potencjalnych kryjówek) wokół drzewa
Wyloty z kryjówek – kilkanaście minut przed zachodem słońca, do godziny po jego zachodzieDetektor ultradźwiękowy i rejestratorObserwacje aktywności podczas dni bezdeszczowych, bezwietrznych i powyżej 5°CBrak Obserwacje przelotów w alejach będących trasami przelotu i żerowiskamiOd kwietnia do października, do ok. 4 godz. po zachodzie słońca (przeloty i żerowanie)Detektor ultradźwiękowy i rejestratorObserwacje aktywności podczas dni bezdeszczowych, bezwietrznych i powyżej 5°CBrak
ela 1. Metody przyrodniczej oceny drzewa w odniesieniu do wybranych grup organizmów
Grupa organizmówMetodyTerminySprzętOgraniczeniaWymogi prawne GRZYBY
Makroskopowa (obserwacja owocników, ich resz- tek), ocena szansy potencjalnego występowania (np. stare dęby = wysokie prawdopodobieństwo występowania ozorka, żagwicy listkowatej, wachlarzowca olbrzymiego). W przypadku gwiaz- doszy konieczne staranne przeszukanie runa. WAŻNE: miejsce jednorazowego stwierdzenia na stanowisku gatunku chronionego powinno być traktowane jako stanowisko trwałe – mimo ewentualnego braku pojawu owocników w latach kolejnych.
Wiosna – smardzowate (smardze, mitrówki półwolne, napastniczki, smardzówki czarki). Jesień – pasożyty nadrzewne, m. in. ozorek, wachlarzowiec, żagwica. Cały rok – resztki owocników gwiazdoszy. Późna jesień (listopad) i łagodna zima: resztki ozorków, żagwicy, wachlarzowca (resztki wachlarzowca czasami można rozpoznać po drobnych, białych, masowo występujących pieniążkach rozkładają- cych resztki owocników tego gatunku).
Aparat fotograficzny (wykonanie dokumentacji), pojemnik na owocnik lub jego fragment (do analizy przez specjalistę w razie wątpliwości) Okresowość zarówno sezonowa, jak i wieloletnia pojawu owocników (część gatunków tworzy owocniki, np. jesienią lub wczesną wiosną, co kilka lat) W niektórych wypadkach konieczna konsultacja specjalisty Możliwość przeoczenia stanowiska ze względu na sezonowość owocników
W przypadku konieczności pobier nia owocników lub ich fragmen do specjalistycznych konsultacji potrzebne jest zezwolenie RDOŚ GRZYBY ZLI- CHENIZOWANE (POROSTY)
Makroskopowa – obserwacja plech na korze pni i konarówCały rokLornetkaW niektórych wypadkach konieczna konsultacja specjalisty
W przypadku konieczności pobierania plech do konsultacji specjalistycznych potrzebne jest zezwolenie RDOŚ OWADY
Pachnica dębowa
Makroskopowa – osobniki dorosłe (najczęściej widuje się samce wokół otworów dziupli) Od drugiej połowy czerwca do początków wrześ- nia (najlepiej w drugiej połowie lipca i pierwszej dekadzie sierpnia – między 15 lipca a 10 sierpnia)Lornetka
Możliwość przeoczenia osobnika siedzącego na pniu drzewa z powodu jego ubarwienia lub zbyt dużej odległości od obserwatora Niemożność dostrzeżenia osobników siedzących we wnętrzu dziupli lub próchnowiska Złe warunki atmosferyczne Żywołowne pułapki feromonowe Koszty zakupu feromonu, pułapek oraz koszty kontroli (nie rzadziej niż co 2 dni, a w dni upalne lub deszczowe codziennie)
Należy mieć stosowne zezwolenie Generalnej lub Regionalnej D Ochrony Środowiska na chwytanie i przetrzymywanie chronionego gatunku Makroskopowa – osobniki młodociane (pędraki, poczwarki)Praktycznie cały rokDrabina, pojemnik na mursz, łopa
tka lub sito, lupa
Brak możliwości penetracji wszystkich wewnętrznych pokładów pnia Trudność z dotarciem do miejsc położonych zbyt wysoko
Należy mieć stosowne zezwolenie Regionalnej Dyrekcji Ochron Środowiska na ingerencję w siedlisk życia chronionego gatunku Makroskopowa – odchody pędraków na zewnątrz pniaPraktycznie cały rokPojemnik na odchody (pobór próbek), łopatka lub pęseta, lupa
Wysokie ryzyko pomyłki z odchodami pędraków innych spokrewnionych z pachnicą gatunków Możliwość niestwierdzenia odchodów przy szyi korzeniowej przy jednoczesnej ich obecności wewnątrz pnia Makroskopowa – szczątki postaci dorosłychPraktycznie cały rokPojemnik na szczątki (pobór próbek), łopatka lub pęseta, lupa
Możliwość przeoczenia lub brak odpowiedniego do- świadczenia w oznaczaniu na podstawie fragmentów ciała (pomyłka z innymi podobnie wyglądającymi gatunkami) Kozioróg dęboszMakroskopowa – otwory wylotowePraktycznie cały rokBrakMożliwość pomyłki z otworami wylotowymi innych gatunków Makroskopowa – osobniki dorosłeOd drugiej połowy maja do końca sierpniaLornetka
Możliwość przeoczenia osobnika siedzącego na pniu drzewa z uwagi na ubarwienie ochronne, zbyt dużą wysokość lub ukrycie pomiędzy bruzdami kory Niekorzystne warunki atmosferyczne (temperatura poniżej 15°C, opady deszczu) Makroskopowa – szczątki postaci dorosłych.Praktycznie cały rokBrak
Możliwość przeoczenia lub brak odpowiedniego do- świadczenia w oznaczaniu na podstawie fragmentów ciała (pomyłka z innym gatunkiem) PTAKI
Dziuplaki (np. dzięcioły, sikory, szpaki, muchołówki, kowaliki)
Dokładna obserwacja drzewa ze wszystkich stron, poszukiwanie zajętych dziupli (ślady odchodów, karmiące ptaki dorosłe, głosy piskląt ze środka). Uwaga na gniazda wysiadywane – samica tylko kilka razy dziennie, cicho i bardzo ostrożnie opuszcza gniazdo
1 marca–31 lipcaLornetkaBrak
Budujące gniaz
da w gałęziach (np. myszołów, zięba, drozd, kwiczoł, kulczyk)
Dokładna obserwacja drzewa ze wszystkich stron, poszukiwanie widocznych gniazd i ptaków wcho- dzących do nich, zwrócenie uwagi na niepokojące się, alarmujące lub karmiące ptaki
1 marca–31 lipcaLornetkaBrak SSAKI
Popielicowate
Orzesznica: makroskopowa obserwacja śladów żerowania (tzw. pogryzów) na ziemi pod drzewem. Rozpoznajemy na podstawie śladów pozostawionych na orzechach laskowych
Druga połowa sierpnia do połowy październikaBrak
Brak owocowania buka, dębu, leszczyny, co z oczywi- stej przyczyny nie pozwala na znalezienie śladów Konieczność weryfikacji przez specjalistę ze względu na możliwość dokonania pomyłki przez niedoświad- czoną osobę
Brak Popielica: makroskopowa obserwacja śladów żerowania (tzw. pogryzów) na ziemi pod drzewem. Rozpoznajemy na podstawie śladów na bukwi i żołędziach
Druga połowa lipca do połowy październikaBrak
Brak owocowania buka, dębu, leszczyny, co z oczywi- stej przyczyny nie pozwala na znalezienie śladów Konieczność weryfikacji przez specjalistę ze względu na możliwość dokonania pomyłki przez niedoświad- czoną osobę
Brak Nietoperze
Obserwacja pojedynczych drzew, (w których znajdują się dziuple – po dzięciołach – oraz spękania w pniach i pod korą!) stanowiące letnie i zimowe kryjówki nietoperzy. Wizualna inspekcja drzewa skutkująca wska- zaniem różnego rodzaju dziupli, które potem sprawdzamy za pomocą endoskopu (cały rok) lub podczas wieczornej pory
Obecność nietoperzy w kryjówkach – cały rok
Endoskop, lornetka, detektor ultradźwiękowy i rejestrator. Uwaga: jeśli jest taka możliwość, dobrze byłoby skorzystać z podnośnika i sprawdzić wyższe partie drzewa.
Umiejętność obsługiwania detektorów ultradźwięko- wych i rejestratorów oraz posiadania specjalistycznej wiedzyBrak Obserwacje wylotów nietoperzy z kryjówki (okres od kwietnia do października) Uwaga: nie wszystkie dziuple bywają widoczne, należy więc obserwować wieczorną aktywność nietoperzy (wylatujących z potencjalnych kryjówek) wokół drzewa
Wyloty z kryjówek – kilkanaście minut przed zachodem słońca, do godziny po jego zachodzieDetektor ultradźwiękowy i rejestratorObserwacje aktywności podczas dni bezdeszczowych, bezwietrznych i powyżej 5°CBrak Obserwacje przelotów w alejach będących trasami przelotu i żerowiskamiOd kwietnia do października, do ok. 4 godz. po zachodzie słońca (przeloty i żerowanie)Detektor ultradźwiękowy i rejestratorObserwacje aktywności podczas dni bezdeszczowych, bezwietrznych i powyżej 5°CBrak
III. Aleje skarbnice przyrody
może przekazać klientowi (czyt. jakiemukolwiek podmiotowi zainteresowanemu wycinką) taką szczegółową wiedzę. Tu także wyraźnie się zaznacza edukacyjna rola osób sprawują-cych urząd.
Urzędnik powinien wymagać wskazania przez podmiot wnioskujący o wycinkę racjo-nalnych i realnych przyczyn usunięcia drzewa. Powinien też opracować możliwe do wyko-nania działania alternatywne, które pozwoliłyby uniknąć tej wycinki. Warto pamiętać, że zgodnie z art. 4 ust. 1 i 2 Ustawy o ochronie przyrody „obowiązkiem organów administracji publicznej (...) jest dbałość o przyrodę będącą dziedzictwem i bogactwem narodowym, a organy administracji publicznej są obowiązane do zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony przyrody”.
Natomiast zgodnie z art. 91 ww. ustawy organem w zakresie ochrony przyrody są m.in.
wójt, burmistrz, prezydent i starosta.
Pracownik służby drogowej
Przedstawiciel służby drogowej (potocznie drogowiec) na pewno powinien mieć odpo-wiednią wiedzę z zakresu:
• prawa ochrony przyrody;
• ogólnoprzyrodniczą w odniesieniu do chronionych gatunków związanych z drzewami (biologia, ekologia, metody i okresy inwentaryzacji);
• samych drzew (umiejętność oceny statyki i stanu zdrowotnego, identyfikacja gatun-ków i odmian drzew).
Takie przygotowanie już na wstępie pozwala na prawidłowe oględziny i wykluczenie ewentualnych szkód w siedliskach gatunków. Poza tym drogowcy powinni być zaintereso-wani żywą i dobrą współpracą ze wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w proces wyci-nek drzew, w tym także z naukowcami.
Mieszkaniec okolicy przeprowadzanej wycinki (społeczeństwo)
Mieszkaniec ma prawo oczekiwać od urzędnika, że zostaną mu przekazane odpowied-nie informacje i wiedza potrzebne do zrozumienia postanowień wynikających z projektów decyzji lub ostatecznych decyzji. Społeczność lokalna ma prawo aktywnie uczestniczyć w opiniowaniu planów wycinkowych3 i zgłaszać swoje propozycje programów ochrony za-drzewień (w tym alej). Ma także prawo zgłaszać informacje o wszelkiego rodzaju narusze-niach w odniesieniu do czynności związanych z wycinkami drzew.