1. *Ozorek dębowy Fistulina hepatica
Objęty ścisłą ochroną prawną, na polskiej czerwonej li-ście kategoria R – rośnie na dębach, przede wszystkim na dębie szypułkowym i bezszypułkowym. Jest słabym pa-sożytem, powodującym brunatną zgniliznę. Zasiedla prze-de wszystkim wiekowe, ponadstuletnie dęby, ale obserwo-wany jest też na drzewach młodszych. Stosunkowo często spotykany poza lasami, wyrasta w parkach, na cmenta-rzach, w alejach przydrożnych. Owocniki mają charaktery-styczny kształt, barwę i konsystencję. Są mięsnoczerwone o miękkiej konsystencji, przypominają wyglądem płat wą-troby. Wyrastają najczęściej u podstawy pnia lub na nie-wielkiej wysokości. W celu stwierdzenia jego obecności ko-nieczne jest prowadzenie obserwacji jesienią, od września do listopada. Owocnik widoczny jest przez kilka tygodni.
1 Grzyby wielkoowocnikowe – sztucznie wyróżniona grupa grzybów tworząca owocniki widoczne gołym okiem.
UWAGA: w przypadku gatunków oznaczonych (*) jednokrotne stwierdzenie owocnika na danym drzewie przesądza o uznaniu obecności tego gatunku do końca życia drzewa oraz po jego obumarciu.
Chroniony ozorek dębowy Fistulina hepatica rozwija się na wiekowych dębach, jest pasożytem powodują-cym bardzo powolny rozkład drewna (Fot. KK)
III. Aleje skarbnice przyrody
Owocniki mogą pokazywać się co roku, jednak najczęściej obserwuje się jednoroczne lub kilkuletnie przerwy w ich pojawieniu się. Wraz z wiekiem drzew zwiększa się praw-dopodobieństwo wystąpienia tego gatunku.
2. *Wachlarzowiec (flagowiec) olbrzymi Meripilus giganteus
Objęty ścisłą ochroną prawną – zasiedla drzewa nale-żące do kilku gatunków. Przede wszystkim występuje na bukach, dębach i kasztanowcach. Spotykany jest też na klonach, lipach i jabłoniach.
Tworzy duże owocniki w kształcie wachlarzy wykształ-cające się najczęściej u podstawy drzewa. Owocniki poja-wiają się późnym latem i jesienią i są widoczne przez kilka tygodni, czasem ich resztki można dostrzec nawet wiosną następnego roku. Są łatwe do identyfikacji ze względu na rozmiary, kształt i kolor. Jeden owocnik składa się naj-częściej z kilku do kilkunastu wachlarzowatych kapeluszy z krótkimi, bocznymi trzonami zrastającymi się w jeden wspólny trzon. Średnica takiego złożonego owocnika może dochodzić do 1 metra. Górna powierzchnia kape-luszy jest różnobarwna – brązowa, żółtobrązowa, beżowa, strefowana. Na spodniej stronie widać jasne rurki, które po uszkodzeniu czernieją. Wachlarzowiec jest jednym z najczęściej spotykanych poza lasami gatunków chronionych. Wraz z wiekiem drzewa wzrasta prawdo-podobieństwo jego wystąpienia. Oceny jego obecności dokonuje się późnym latem i jesie-nią, od sierpnia do listopada.
3. *żagwica listkowata Grifola frondosa
Objęty ścisłą ochroną prawną, na pol-skiej czerwonej liście kategoria V – two-rzy owocniki podobne do owocników wachlarzowca, ale o znacznie mniej-szych, liczniejmniej-szych, wachlarzowatych kapeluszach. Cechą odróżniającą te dwa gatunki jest też brak ciemnienia rurek na spodzie kapelusza u żagwicy. Wystę-puje u podstawy dębów, rzadziej gra-bów, buków i brzóz. Okazałe owocniki pojawiają się co roku lub co kilka lat we wrześniu i październiku i są widoczne przez kilka tygodni. Żagwica stosunkowo rzadko spotykana jest poza lasami. Tak jak w przypadku poprzednich gatunków, tak-że ona zasiedla starsze drzewa.
Żagwica listkowata wytwarza duże, nietrwałe owocniki u podstawy pnia drzew żywicielskich (Fot. MSn)
Wachlarzowiec olbrzymi Meripilus gi-ganteus jest jednym z częściej spotyka-nych chroniospotyka-nych gatunków wyrastają-cych w alejach (Fot. KK)
4. *Lakownica żółtawa (lśniąca) Ganoderma lucidum (Objęty ścisłą ochroną prawną, na polskiej czerwonej liście kategoria R) – zasiedla przede wszystkim dęby i gra-by, ale też klony, olsze i buki, a także sporadycznie śliwy.
Owocniki tego gatunku są łatwe do rozpoznania. Nerko-waty, brązowoczerwony, twardy kapelusz wielkości kilku-nastu do kilkudziesięciu centymetrów jest pokryty żywico-watą, błyszczącą substancją. U młodych okazów widoczny jest kontrastowo zabarwiony, żółto-pomarańczowy brzeg kapelusza. W trakcie wzrostu jasny brzeg ciemnieje i nie odróżnia się barwą od reszty kapelusza, a błyszcząca po-wierzchnia pokrywa się rdzawym nalotem zarodników.
Charakterystyczną cechą jest też krótki, boczny trzon, rów-nież z żywicowatą substancją na całej długości. Owocniki pojawiają się latem i jesienią i są najczęściej widoczne co najmniej przez kilka miesięcy. Stare owocniki można też znaleźć wiosną i latem następnego roku. Ten gatunek sto-sunkowo często wyrasta poza lasami, najczęściej w par-kach, ogrodach i zadrzewieniach.
5. *Siedzuń sosnowy (szmaciak gałęzisty) Sparassis crispa
Objęty ścisłą ochroną prawną, na polskiej czerwonej liście kategoria R – pasożytuje przede wszystkim na sos-nach. Rzadko jest spotykany poza lasami. Tworzy charak-terystyczne kuliste owocniki składające się z niezliczo-nej ilości cienkich, kędzierzawo pofałdowanych, żółtych
„listewek”. Owocniki tworzą się od sierpnia do listopada u podstawy sosen i, podobnie jak w przypadku poprzed-nich gatunków, wraz z wiekiem drzewa wzrasta prawdo-podobieństwo jego wystąpienia. Owocniki widoczne są przez kilka tygodni. W lasach przy dębach i jodłach spot-kać można blisko spokrewnionego siedzunia dębowego (S. brevipes) o jaśniejszych, grubszych i mniej pofałdowa-nych „listewkach”. Jest to gatunek rzadszy od siedzunia sosnowego i raczej niespotykany poza lasami.
6. *Błyskoporek podkorowy (włóknouszek ukośny) Inonotus obliquus
Objęty jest ochroną częściową ze względu na wartość użytkową, na polskiej czerwonej liście kategoria R. Rośnie przede wszystkim na brzozach, tworząc czarne, spękane narośla na pniach, na różnej wysokości. Narośla te, będące tkanką drewna przerośniętą płonnymi strzępkami grzyba, widoczne są wyraźnie przez cały rok.
Chroniony siedzuń sosnowy Sparassis crispa, bardziej znany pod nazwą szma-ciak gałęzisty, zasiedla sosny. Ten miesz-kaniec lasów bardzo rzadko spotykany jest w alejach (Fot. KK)
Chroniona lakownica żółtawa jest czę-sto spotykana na drzewach liściastych w alejach (Fot. MSn)
III. Aleje skarbnice przyrody
Oprócz gatunków nadrzewnych aleje przydrożne, za-drzewienia śródpolne, zadrzewione cmentarze, parki itp.
są miejscem występowania naziemnych gatunków chronionych niezwiązanych bezpośrednio z drzewa-mi, ale z zespołem warunków panujących w takich siedliskach. W takich środowiskach spotyka się niektó-re gatunki gwiazdoszy (Geastrum), np. gwiazdosza prążkowanego (G. striatum), g. wzniesionego (G. for-nicatum), g. koronowatego (G. coronatum), g. brodaw-kowego (G. corollinum), g. rudawego (G. rufescens) oraz blisko spokrewnionego włosogwiazda czarnogłowego (Trichaster melanocephalus). W parkach znajdowano też podobną pokrojem gwiazdę wieloporową (Myriostoma colliforme). W zadrzewieniach śródpolnych spotykane są występujące wiosną smardze (mitrówki) półwolne (Mor-chella (Mitrophora) semilibera), a w alejach owocowych, parkach i zadrzewieniach – smardze jadalne (Morchella esculenta). Także purchawica olbrzymia (Langermannia gi-gantea) znajduje siedliska zastępcze w zaroślach, zadrze-wieniach śródpolnych, alejach i parkach.
Nie tylko gatunki grzybów chronionych kwalifikują dane drzewo do ochrony przed jego wycięciem. Wyrasta-ją tu też gatunki nieobjęte ochroną, ale umieszczone na czerwonej liście, np. pochwiak jedwabnikowy (Volvariel-la bombycina) (Kategoria zagrożenia R). Te i inne, często pospolite gatunki grzybów nadrzewnych, np. żółciak siarkowy (Laetiporus sulphureus), żagiew łuskowata (Po-lyporus squamosus), boczniak ostrygowaty (Pleurotus ostreatus) ułatwiają ptakom wykuwanie dziupli i stwa-rzają lepsze warunki do gniazdowania niż drzewa bez grzybów. Oddziaływanie enzymatyczne grzybni rozwija-jącej się w drewnie powoduje jego rozkład i powstawanie próchna. Tworzy się w ten sposób środowisko życia dla próchnojadów, w tym chronionej pachnicy dębowej.
Koniecznie należy pamiętać, że grzyby nadrzew-ne rozwijają się wewnątrz pnia drzewa (grzybnia) i jednorazowe zaobserwowanie owocników wymie-nionych wyżej gatunków oznacza, że grzyb zasiedlił drzewo trwale. Owocniki są wytwarzane często nie co roku, ale z kilkuletnimi przerwami. Brak owocników nie oznacza braku grzyba.
Purchawica olbrzymia Langermannia gigantea – ten chroniony gatunek na-ziemny wyrasta w alejach na żyznych siedliskach. Sprzyjają mu także przy-drożne zakrzaczenia (Fot. KK)
Gwiazdosz prążkowany Geastrum stria-tum jest przedstawicielem rodzaju, w którym wszystkie gatunki objęte są ści-słą ochroną. Spotkać go można w przy-drożnych zaroślach na żyznych siedli-skach (Fot. KK)