Funkcjonalne układy tkankowe
1. Wprowadzenie do podstawowej diagnostyki drzewdrzew
Zdając sobie sprawę z wielu korzyści płynących z obecności drzew (społecznych, przy-rodniczych, ekonomicznych), należy pamiętać, że pod wpływem mechanicznych uszko-dzeń, chorób i innych czynników utrudniających prawidłowy rozwój drzewa może się po-jawić ryzyko wypadku w ich otoczeniu. W zarządzaniu drzewami konieczne jest podjęcie odpowiednich działań umożliwiających zidentyfikowanie zagrożenia dla ludzi i mienia, a następnie wykonanie zabiegów minimalizujących powstałe ryzyko. Zarządzanie drzewo-stanem to też troska o fitosanitarny stan drzewostanu w mieście, który bezpośrednio lub pośrednio może mieć również wpływ na statykę drzewa.
Powszechną troską urzędników odpowiedzialnych za drzewa oraz innych zarządców nieruchomości, w tym drogowców, jest bezpieczeństwo publiczne. Wypadki związane z drzewami są wprawdzie stosunkowo rzadkie, ale uzyskują szeroki oddźwięk w mediach – zwłaszcza jeśli skutkują utratą życia. Sprawia to, że urzędnicy i zarządcy nieruchomości są pod silną społeczną presją zagwarantowania bezpieczeństwa osób i mienia w miejscach, w których rosną drzewa.
Za stan drzew na swoim terenie odpowiada jego właściciel. W przypadku szkód spowo-dowanych przez upadek drzewa powinien on być w stanie wykazać (wobec sądu lub ubez-pieczyciela), że dotrzymał wszelkiej staranności, aby zapewnić bezpieczeństwo publiczne.
Przydatna w tym będzie możliwość wykazania, że przeprowadził przegląd drzewostanu i nie stwierdził oznak świadczących o zwiększonym ryzyku, a jeśli stwierdził, to podjął kroki na rzecz usunięcia zagrożenia. Mając na uwadze ograniczone środki i czas na oględziny, ja-kimi zwykle dysponują osoby zobowiązane do zarządzania drzewami, praktyczne okaże się wskazanie podstawowego zakresu działań niezbędnego dla wypełnienia przez nich swo-ich obowiązków. W praktyce minimum takim będzie obejrzenie drzew według jednolitego schematu i udokumentowanie oględzin. Osoba dokonująca inspekcji powinna mieć przy-najmniej podstawową wiedzę pozwalającą ocenić drzewo i zidentyfikować oznaki zwięk-szonego ryzyka. Jeżeli oceniający stwierdzi istnienie oznak świadczących o potencjalnym zwiększonym ryzyku, jest zobowiązany do podjęcia działań na rzecz jego zmniejszenia.
W razie wątpliwości może zasięgnąć opinii specjalisty.
Właściciel lub zarządca terenu określa akceptowalny dla niego poziom ryzyka, a w kon-sekwencji – wielkość nakładów pieniężnych, które jest gotów przeznaczyć na ocenę, mo-nitoring i zabiegi zmniejszające ryzyko związane z drzewami. Dużą rolę odgrywają tu
uwa-dr inż. Marzena Suchocka – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
II. Podstawowa diagnostyka drzew
runkowania lokalne i dlatego dany teren może być podzielony na kilka stref o różnym standardzie monitoringu; na przykład przeglądu grupy drzew w miejscach o niskim kowaniu można dokonać rzadziej. Natomiast w przypadku miejsc często lub stale użyt-kowanych należy dokonać oględzin każdego drzewa z większą częstotliwością i bardziej wnikliwie.
Niniejszy rozdział ma za zadanie pomóc w ocenie stanu drzewa poprzez fachowe oglę-dziny (metoda wizualna). Zastosowanie tej metody pozwala na identyfikowanie problemów w zakresie stabilności drzew i ich części oraz bezpieczeństwa w ich otoczeniu, a następnie określenie sposobów poprawy kondycji i minimalizowania zagrożeń. Prezentowana me-todyka została przygotowana wraz z formularzem podstawowej diagnostyki drzew. Jest to swego rodzaju lista kontrolna ułatwiająca oględziny. Po wypełnieniu formularz powi-nien być dołączony do dokumentacji dotyczącej drzewa lub wprowadzony do bazy danych drzew, o ile taka istnieje. Systematyczne oględziny przy użyciu formularza pozwalają na monitorowanie zmian w kondycji i stanie drzew.
Proces oceny przeprowadzany jest w dwóch fazach. Pierwszy etap oceny może być wy-konany w oparciu o prezentowaną w tej publikacji metodykę podstawowej diagnostyki drzew. W tym przypadku oględzin i oceny budowy drzewa dokonuje się z poziomu ziemi, bez użycia specjalistycznego sprzętu. Do przeprowadzenia podstawowej diagnostyki wy-starczy przeszkolenie poparte praktyką pracy z drzewami w terenie. Pierwszy etap oceny drzewa ma na celu zidentyfikowanie tych jego elementów, które w powiązaniu ze stop-niem użytkowania mogą powodować zagrożenie dla otoczenia.
W przypadku stwierdzenia symptomów wskazujących na zwiększone ryzyko dla oto-czenia może zajść konieczność wykonania kolejnego etapu przy użyciu specjalistycznego sprzętu. Przykładem może być sytuacja, kiedy podstawowa diagnostyka wskazuje na wy-próchnienie wewnątrz pnia, ale oceniający nie jest w stanie zbadać zakresu tego zjawiska.
Obecnie na polskim rynku istnieją firmy oferujące szczegółowe badania drzew przy użyciu np. rezystografu1, tomografu dźwiękowego (sonicznego)2 czy testów obciążeniowych3.
Metoda podstawowej diagnostyki drzew oparta jest na założeniu, że minimalizowanie ryzyka jest zadaniem priorytetowym. Ryzyko jest wynikiem kombinacji zagrożenia i zakre-su szkód, które może wyrządzić drzewo. Składa się więc na nie prawdopodobieństwo upadku drzewa lub jego części oraz wrażliwość narażonego obiektu (ludzie, budynki albo mienie innego rodzaju). Niebezpieczeństwo upadku drzewa istnieje zawsze. Na-wet stabilne i zdrowe drzewa pod wpływem skrajnych warunków atmosferycznych lub innych wyjątkowych czynników mogą stwarzać niebezpieczeństwo w swoim otoczeniu.
Natomiast, jak wspomniano powyżej, ryzyko to niebezpieczeństwo rozpatrywane w
kon-1 Rezystograf – instrument do badania stanu drzewa wewnątrz pnia. Jego działanie polega na wwiercaniu wiertła o śred-nicy 1,5 mm ze stałą siłą w drewno. Opór stawiany przez tkanki jest rejestrowany na tzw. dendrogramie – wykresie po-kazującym w rzeczywistej skali stopień rozkładu drewna wewnątrz pnia drzewa. Dane z rezystografu opracowywane są w specjalistycznym oprogramowaniu i w połączeniu z wiedzą dotyczącą modelu CODIT (grodziowania) pozwalają na dokładną interpretację stopnia rozkładu drewna, lokalizacji i zasięgu rozkładu oraz obecności lub braku grodzi.
2 Tomograf dźwiękowy – urządzenie służące do nieniszczącego badania stanu wnętrza pnia. Sygnały ultradźwiękowe przechodzące przez tkanki drzewa są odbierane przez czujniki zainstalowane na pniu drzewa.
Obraz otrzymany po komputerowej obróbce danych pokazuje rozmieszczenie zgnilizny wewnątrz pnia.
3 Test obciążeniowy – metoda tensometrycznego pomiaru stabilności drzewa w gruncie oraz wytrzymałości pnia na złamanie. Metoda bada fizyczną reakcję drzewa na symulowany napór wiatru.
tekście wrażliwości otoczenia drzewa (obiektu, na który może upaść) i konsekwencji, które niesie ze sobą upadek. Upadki drzew nie zdarzają się jednak całkiem przypadkowo, ale są efektem kombinacji wad budowy i uwarunkowań niekorzystnie wpływających na statykę drzewa. Poziom ryzyka jest związany z niebezpieczeństwem niesionym przez rozmiar wady budowy i rozmiar zniszczenia spowodowanego upadkiem. Ocena ryzyka polega na okre-śleniu zarówno potencjalnego ryzyka upadku, jak i rozmiaru szkody.
W przygotowanym dla potrzeb tej publikacji formularzu używamy terminu „cechy drzewa”, mając na myśli objawy, na które należy zwrócić uwagę podczas oględzin pod kątem bezpieczeństwa. W innych pub-likacjach są one określane czasem jako „wady drzewa” lub „wady drewna”. Uznaliśmy jednak, że takie po-dejście jest dyskusyjne, ograniczające i może prowadzić do niekorzystnych dla drzewa rekomendacji. To, czy dana cecha jest wadą, czasem wynika dopiero z uwarunkowań związanych z innymi cechami drzewa i jego otoczenia. Występowanie wielu z nich jest zresztą dla drzew całkowicie naturalne.
Które drzewo można uznać za zagrażające? Powstawanie rozległych wypróchnień w pniach drzew, usychanie i obłamywanie gałęzi to naturalne procesy powiązane z ich cy-klem życiowym. W miastach i przy drogach drzewa są poddawane zwiększonej presji spo-wodowanej mechanicznymi uszkodzeniami, gorszymi warunkami siedliskowymi itp. Klu-czową kwestią w uznawaniu drzewa za zagrażające jest jego otoczenie. Zagrożenie wokół drzewa w centrum miasta będzie większe niż w nieużytkowanej części parku. Wskazówki zawarte w tym rozdziale pomogą w obiektywnej i odpowiedzialnej ocenie ryzyka w oto-czeniu drzew, a następnie podjęciu decyzji dotyczącej możliwości i sposobu jego minimali-zowania oraz określeniu priorytetów niezbędnych działań.
Jak oceniać stan drzewa? W metodzie wizualnej dokonuje się kompleksowej oceny sta-nu drzew i bezpieczeństwa w ich otoczeniu, uwzględniając wiele czynników, które mogą mieć wpływ na zachwianie ich stabilności i rozwoju. Przykładowo: przyczyną wyłamania mogą być osłabione partie tkanek różnych części drzewa, systemu korzeniowego, pnia lub korony. Różne mogą być też jego skutki. W związku z tym poszczególne symptomy i ich waga oceniane są w odniesieniu do każdej z części drzewa. Poniżej opisane zostały najważ-niejsze etapy procesu tej oceny.
Decyzje i działania, które należy podjąć przed inspekcją:
• określenie trasy inspekcji: gdzie będzie się rozpoczynać i jak postępować, decyzja do-tycząca priorytetów działania uzależniona jest od poziomu ryzyka
• określenie systemu, w jakim ryzyko będzie wartościowane i zarządzane, które stre-fy sprawdzone zostaną dokładnie, a które za pomocą uproszczonych metod, jak na przykład inspekcja wykonana w formie przejazdu samochodem drogami o mniejszej intensywności użytkowania
• szkolenie osób przeprowadzających inspekcje: osoba wykonująca przegląd musi mieć umiejętności pozwalające na ocenę cech zwiększających prawdopodobieństwo upadku drzewa lub jego części oraz identyfikowanie i wartościowanie celu (obiektów, które są zagrożone upadkiem).
II. Podstawowa diagnostyka drzew
Materiały potrzebne do pracy w terenie:
• formularze oceny do dokumentowania obserwacji i wpisywania zabiegów minimalizo-wania ryzyka
• mapy lub GPS wraz z oprogramowaniem pozwalającym na naniesienie drzew na mapy bezpośrednio w terenie, a jeżeli taka metodyka została przyjęta, plakietki do oznacze-nia drzew
• narzędzie do wstępnego badania rozkładu, przykładowo gumowy lub drewniany mło-tek i sonda
• miarka (do oględzin w ramach postępowania administracyjnego powinna być atesto-wana), aparat fotograficzny do dokumentowania wad budowy.
Sposób oględzin/badania drzewa
Oględziny powinny dotyczyć całego drzewa i rozpoczynać się kolejno od sprawdze-nia systemu korzeniowego, następnie odziomka4, pnia, nasady korony, konarów i gałęzi
drzewa. Jeżeli drzewa badane są dokładniej, można w tym celu używać prostych narzędzi, takich jak mło-tek lub metalowa sonda.
Co powoduje upadek drzewa?
Drzewo może się wywrócić lub złamać, gdy nastą-pi uszkodzenie w systemie korzeniowym, na pniu lub w koronie, co najczęściej jest związane z:
• obecnością wewnętrznego rozkładu drewna
• obecnością cech wskazujących na ryzyko upadku drzewa lub złamania jego części
• zmianą warunków siedliskowych: przykładowo pracami budowlanymi przeprowadzonymi na-wet kilka czy kilkanaście lat wstecz, usunięciem drzew w sąsiedztwie lub zmianą poziomu wody gruntowej.
Wymienione konfiguracje czynników są kilkoma z wielu, które mogą prowadzić do wywrócenia lub złamania się drzewa, najczęściej przy silnym wietrze.
Upadek konaru lub złamanie drzewa może jednak wydarzyć się również w bezwietrzną pogodę. Zna-ne jest zjawisko letniego obłamywania się zdrowych konarów w bezwietrzne, upalne popołudnia (ang.
summer branch drop). Istnieje kilka teorii próbujących wyjaśnić takie przypadki, ale żadna z nich nie została ostatecznie przyjęta jako reguła.
4 Odziomek – strefa u podstawy pnia, w której łączą się korzenie z pniem drzewa.
Badanie pnia i korzeni drzewa z użyciem pro-stych narzędzi: gumowego lub drewnianego młotka i metalowej sondy (Fot. PŚ, MS)