Tęgosz (sprężyk) rdzawy Elater ferrugineus L. jest największym i najokazalszym krajowym chrząszczem z rodziny sprężykowatych (Elateridae, której nazwa odnosi się do umiejętności odbijania się od podłoża energicznymi ruchami całego ciała, gdy chrząszcz znajdzie się na plecach). Oprócz znacznych rozmiarów ciała (do 2,5 cm długości) gatunek ten, jak wskazuje polska nazwa, charakteryzuje się rdzawym ubarwieniem pokryw (tj. pierwszej pary skrzy-deł) lub przedplecza, przy czym należy dodać, że mogą w populacji występować osobniki całkowicie czarne. Omawiany gatunek należy do jednych z najrzadszych krajowych przed-stawicieli Elateridae i z tego między innymi powodu został on umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” (Pawłowski i in. 2002) i w „Polskiej czerwo-nej księdze zwierząt” (Buchholz i Ossowska 2004) z kategorią zagrożony wyginięciem – VU (z ang. vulnerable). W 2004 roku wpisano go na listę gatunków chronionych z adnotacją,
Ciołki matowe Dorcus parallelipipedus żerujące na soku cieknącym z pnia dębu (Fot. AO)
III. Aleje skarbnice przyrody
że wymaga ochrony czynnej. Poza Polską tęgosz również należy do gatunków gwałtownie ustępu-jących (z tego względu znalazł się na czerwonej liście chrząszczy saproksylicznych Europy), co spowodowane jest zanikiem dziuplastych drzew, w których swój kilkuletni rozwój przechodzą jego larwy, polujące najczęściej na współwystępujące z nimi pędraki chrząszczy z rodziny poświętniko-watych, w tym prawdopodobnie larwy pachnicy.
Dorosłe chrząszcze wylęgają się na początku lata i mimo stosunkowo dużych rozmiarów, są rzadko obserwowane ze względu na bardzo skryty tryb życia. Najlepszą metodą wykrycia tego gatunku jest posłużenie się pułapką z feromonem płcio-wym samic (opisaną przez szwedzkich naukow-ców, Svensson i in. 2011) lub wspomnianym już feromonem pachnicy (który działa na zasadzie kariomonu). Optymalnym terminem do prowa-dzenia obserwacji gatunku są miesiące letnie, w szczególności czerwiec i lipiec.
Tęgosz rdzawy Elater ferrugineus należy do naj-większych sprężykowatych spotykanych w Polsce.
Jego długość wynosi 17–24 mm (Fot. AO)
Literatura
Andrzejewski R., A. Weigle (red.). 2003. Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska.
Buchholz L., Ossowska M. 2004. Elater ferrugineus Linnaeus, 1758 Tęgosz rdzawy (Coleoptera, Elateridae). [W:]
Głowaciński Z., Nowacki J. (red.), Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie i Akademia Rolnicza w Poznaniu, Kraków: 119–120.
Bunalski M. 1999. Die Blatthornkäfer Mitteleuropas (Coleoptera, Scarabaeoidea): Bestimmung, Verbreitung, Öko-logie, 80.
Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1987. Chrząszcze Coleoptera: Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. Katalogi Fauny Polski, 23: 1–294.
Buse J., Ranius T., Assmann T. 2008. An endangered longhorn beetle associated with old oaks and its possible role as an ecosystem engineer. Conservation Biology, 22: 329–337.
Byk A., Cieślak R. 2011. Kwietnica okazała Protaetia aeruginosa (Coleoptera: Scarabaeidae) w Polsce. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 67: 449–457.
Gawroński R., Oleksa A. 2007. Nowe stanowiska rzadkich i zagrożonych chrząszczy (Coleoptera) z północnej Polski.
Wiadomości Entomologiczne, 26: 5–14.
Gutowski J. M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004. Drugie życie drzewa. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka.
Gutowski J. M. 2004. Cerambyx cerdo. In: Adamski P., Bartel L., Bereszyński A., et al. (eds) Gatunki zwierząt (z wyjąt-kiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: pp. 82–87.
Gutowski J. M. 2006. Saproksyliczne chrząszcze. Kosmos, 2(55): 53–73.
Kadej M., Ruta R., Malkiewicz A., Smolis A., Stelmaszczyk R., Tarnawski D., Żuk K., Kania J., Suchan T. 2007. Nowe dane o występowaniu pachnicy dębowej Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera, Scarabaeidae) na Dolnym Śląsku. Przyroda Sudetów, t. 10: 135–150.
Kadej M., Smolis A. 2008. Stopień poznania rozmieszczenia, ocena zagrożeń i proponowane formy ochrony pach-nicy dębowej Osmoderma eremita na Dolnym Śląsku. Przegląd Przyrodniczy XIX (1–2): 3–7.
Kadej M., Zając K., Smolis A., Malkiewicz A., Tarnawski D., Kania J., Gil R., Myśków E., Sarnowski J., Tyszecka K., Jó-zefczuk J., Rodziewicz M. 2013. Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta:
Coleoptera: Scarabaeidae) w Polsce południowo-zachodniej, Przyroda Sudetów, 16: 95–114.
Medvedev S. I. 1964. Plastinchatousye (Scarabaeidae). Podsem. Cetoniinae, Valginae. Fauna SSSR. Zhestkokrylye, Tom 10, vyp.5. Fauna SSSR Zhestkokrylye, 10:1–375.
Nieto A, Alexander K. N. A. 2010. European Red List of Saproxylic Beetles: pp 47.
Oleksa A., Szwałko P., Gawroński R. 2003. Pachnica Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Scarabaeo-idea) w Polsce – występowanie, zagrożenia i ochrona. Rocznik Naukowy Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7:
101–123.
Oleksa A., Ulrich W., Gawroński R. 2007. Host tree preferences of hermit beetles (Osmoderma eremita Scop., Coleo-ptera: Scarabaeidae) in a network of rural avenues in Poland. Polish Journal of Ecology, 55: 315–323.
Oleksa A., Gawroński R. 2008. Wpływ pogody i pory dnia na aktywność pachnicy dębowej Osmoderma eremita Scop. oraz ich konsekwencje dla monitoringu. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 27: 63–73.
Pawłowski J. 1961. Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski. Ekologia polska, Ser A 9: 355–437.
Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera chrząszcze. W: Z. Głowaciński (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków: pp. 88–110.
Ranius T., Aguado L. O., Antonsson K., Audisio P., Ballerio A., Carpaneto G. M., Chobot K., Gjurašin B., Hanssen O., Huij-bregts H., Lakatos F., Martin O., Neculiseanu Z., Nikitsky N. B., Paill W., Pirnat A., Rizun V., Ruicnescu A., Stegner J., Süda I., Szwałko P., Tamutis V., Telnov D., Tsinkevich V., Versteirt V., Vignon V., Vögeli M. & Zach P. 2005. Osmoderma eremita (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae) in Europe. Animal Biodiversity and Conservation, 28,1: 1–44.
Stebnicka Z. 1978. Żukowate – Scarabaeidae. Grupa podrodzin: Scarabaeidae pleurosticti. Klucze do oznaczania owadów Polski, 19: 1–63.
Strojny W. 1985. Kozioróg dębosz – najokazalszy chrząszcz polski. Kraj. Ag. Wyd. Wrocław, 63 str.
III. Aleje skarbnice przyrody
Svensson G. P., Liedtke C., Hedenström E., et al. (2011). Chemical ecology and insect conservation: optimising pheromone-based monitoring of the threatened saproxylic click beetle Elater ferrugineus. Journal of Insect Conservation. doi: 10.1007/s10841-011-9440-5.
Szwałko P. 2004. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) Pachnica dębowa (Coleoptera, Scarabaeidae). [W:] Głowa-ciński Z., Nowacki J. (red.), Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN i AR Poznań – Kraków:
103–104.
Tauzin P. 2005. Ethologie et distribution de Cetonischema aeruginosa Drury 1770 en France (Coleoptera, Cetonii-dae, Cetoniinae, Cetoniini). Cetonimania, 1: 9–30.
Wilson E. O. 1999. (przekład J. Weiner). Różnorodność życia. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
3. Ptaki
dr Beata Orłowska, Uniwersytet Wrocławski
Wobec wielkich zmian, jakie wprowadza człowiek w przyrodzie, kluczowego znaczenia nabiera każdy fragment, z którego mogą jeszcze korzystać ptaki. Szczególnie duże zmia-ny nastąpiły w środowisku rolniczym. Wielkie monokultury zastąpiły dawną mozaikę sied-lisk. Ptaki tych środowisk w całej Europie drastycznie zmniejszają liczebność. Konieczne są działania dla złagodzenia wpływu jednogatunkowych monokultur, których funkcjono-wanie związane jest z opryskifunkcjono-waniem pestycydami i herbicydami (co czyni je jeszcze bar-dziej niesprzyjającymi dla ptaków). Najprostszym i najtańszym działaniem przełamującym sterylność „agrarnych pustyń” jest sadzenie lub pozostawianie już istniejących zakrzaczeń i zadrzewień liniowych (alej drzew, szpalerów śródpolnych, zadrzewień wzdłuż cieków itp.).
Bogactwo przyrodnicze na terenach rolniczych zależy w dużym stopniu właśnie od tych środowisk. Korzysta z nich wiele gatunków ptaków związanych z terenami otwartymi, rol-niczymi, a także niektóre gatunki brzegu lasu. Główny trzon stanowią gatunki strefy przej-ściowej między lasem a terenami otwartymi. Z alej śródpolnych korzystają nie tylko gatunki lęgowe. Wiele ptaków wykorzystuje te środowiska w okresie przelotów jako miejsce schro-nienia i żerowania. Bardzo ważną rolę odgrywają aleje dla gatunków zimujących. Znajdują tam wartościowy pokarm (zimujące owady, nasiona i owoce) oraz zaciszne schronienie.
Badania składu gatunkowego zadrzewień śródpolnych prowadzone były w Wielkopol-sce, na Mazurach, Podlasiu i Pomorzu. Zgrupowanie ptaków lęgowych alej składało się tam
Aleja dębowa w Dolinie Baryczy ma bardzo bogaty zestaw gatunków ptaków (Fot. JW)
III. Aleje skarbnice przyrody
łącznie z 45 gatunków (12–32 gatunków ptaków). Wiele z nich preferuje raczej zakrzacze-nia i szpalery niskich, gęstych drzew w mozaice krajobrazu rolniczego niż stare aleje. Ta-kie gatunki oznaczono gwiazdką. Były to w kolejności od najliczniejszego gatunku: zięba, trznadel, ortolan, cierniówka*, szczygieł, potrzeszcz*, mazurek, pliszka żółta*, dzwoniec, pokląskwa*, szpak, grzywacz, makolągwa*, bogatka, modraszka, pliszka siwa*, zaganiacz, łozówka*, wróbel, gąsiorek*, muchołówka szara, śpiewak, dzierlatka*, pójdźka, wrona, ga-jówka, pełzacz ogrodowy, sikora uboga, uszatka, wilga, kos, sroka, kulczyk, piegża*, pleszka, świergotek drzewny, sójka, srokosz, turkawka, dudek, sierpówka, potrzos*, słowik rdzawy, białorzytka*. Kilka gatunków znalazło się tam jednak przypadkowo: oba gatunki pliszki, dzierlatka i białożytka.
W rejonach o bardziej mozaikowym krajobrazie rolniczym, tradycyjnym rolnictwie i licz-nych alejach starych drzew (najczęściej dębów) oraz szpalerach wzdłuż cieków (np. Dolina Baryczy) listę gatunków lęgowych alej należy uzupełnić o sowy (puszczyk, pójdźka), my-szołowa, dzięcioły (duży, średni, dzięciołek, czarny, zielony i zielonosiwy), kwiczoła, kaptur-kę, pierwiosnka, kowalika, remiza oraz kraskę występującą już tylko we wschodniej Polsce.
W sumie z alejami związanych jest ok. 60 gatunków ptaków, w tym 5 gatunków wymienio-nych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej.
Z różnego rodzaju zadrzewieniami w środowisku rolniczym (nie tylko liniowymi) zwią-zanych jest do 80 gatunków ptaków. Kujawa (2006) pisał, że dzięki zadrzewieniom róż-norodność awifauny lęgowej terenów, na których prowadzi się intensywną gospodarkę rolną, może być stosunkowo duża i kształtować się na poziomie około 60–80 gatunków (czyli około 1/3–1/4 awifauny lęgowej Polski). Likwidacja zadrzewień na danym obszarze spowodowałaby wycofanie się lub radykalne zmniejszenie populacji takiej właśnie liczby gatunków.
Skład gatunkowy i liczba gatunków lęgowych w pasach drzew zależy od wieku i gatunku drzew:
czy są stare, dziuplaste, czy mają wypróchniałe ko-nary. Wiele gatunków wykorzystuje dziuple natural-ne i po dzięciołach w martwych fragmentach drzew.
Duże znaczenie dla ptaków gniazdujących w alejach ma też ich otoczenie. Najcenniejsza jest mozaika różnych terenów rolniczych (różnego rodzaju upra-wy, łąki i pastwiska), ugorów, wzbogacona o aleje starych drzew.
Ochrona awifauny danego siedliska nie jest problemem dla doświadczonego ornitologa, dla osoby bez doświadczenia już jednak tak. Dlatego, aby nie niszczyć lęgów ptaków, najle-piej stosować się do kilku prostych zasad omówionych na końcu rozdziału.