Pachnica dębowa (Osmoderma eremita Scopoli, 1763) jest jednym z największych (postać dorosła do 4 cm dłu-gości i ok. 2 g wagi) krajowych przedstawicieli chrząsz-czy (Coleoptera) z rodziny poświętnikowatych (Scarabei-dae, podrodziny Cetoniinae, plemienia Trichini). Z uwagi na wielkość ciała, kształt przedplecza (tarczki położonej z tyłu głowy, która jest w zarysie owalna) oraz barwy (miedzianobrązowej z połyskiem zielonym lub
ciemno-Aleja przydrożna – miejsce występowania wielu chronionych gatunków (Fot. MK)
Dorosła postać pachnicy dębowej Osmoderma eremita s.l. (Fot. AO)
III. Aleje skarbnice przyrody
fioletowym przy jednoczesnym braku jakichkolwiek jas-nych plam lub prążków) chrząszcz ten jest praktycznie nie do pomylenia z żadnym innym krajowym przedsta-wicielem wspomnianej rodziny. Pachnica jest gatunkiem europejskim, rozsiedlonym od wybrzeży atlantyckich po europejską część Rosji, gdzie sięga do środkowego bie-gu Wołgi. Północna granica zasiębie-gu przebiega od oko-lic Moskwy, poprzez Petersburg, do południowej części Półwyspu Skandynawskiego, natomiast południową granicę wyznaczają wybrzeża Morza Czarnego i Śród-ziemnego. Gatunku tego nie stwierdzono na Wyspach Brytyjskich i na większości obszaru Półwyspu Iberyjskie-go (Ranius i in. 2005). W Polsce pachnica występuje prak-tycznie na terenie całego kraju, z wyjątkiem wyższych partii górskich.
Pachnica należy do gatunków saproksylobiontycz-nych z grupy saproksylofagów. W przypadku tego chrząszcza warunkiem niezbędnym do rozwoju są we-wnętrzne próchnowiska (mówiąc potocznie: dziuple), które powstają zwykle w starych drzewach, żywych lub zamierających. Wewnątrz dziupli larwy tego gatunku przechodzą swój kilkuletni rozwój (pełny cykl rozwojowy tego gatunku w warunkach naszego kraju trwa zwykle od 3 do 4 lat), odżywiając się w tym czasie zbutwiałym martwym drewnem. W tym samym siedlisku larwy-pę-draki (w ostatniej fazie rozwojowej wyraźnie większe i cięższe od imago postaci dorosłej, do 60 mm długości i 12 g wagi) przepoczwarczają się. Postacie doskonałe pojawiają się od maja do września i przemieszczają się zazwyczaj na niewielkie odległości (średnio około 500 m), maksymalnie do 2000 m od stanowiska (jednak tak dalekie wędrówki są bardzo rzadkie); zwykle przebywają w dziuplach. Postacie dojrzałe wykazują raczej aktyw-ność dzienną, przy czym najbardziej aktywne są w wyso-kich temperaturach od 20 do 30°C, w godzinach popo-łudniowych (Oleksa i Gawroński 2008). Samice składają do 80 jaj. Wylęg larw następuje najczęściej pod koniec lata, a ich aktywność (żerowanie) ograniczona jest tem-peraturą i ustaje przy jej spadku poniżej 13°C. Jesienią ostatniego roku żerowania larwy budują tzw. kokolit (kolebkę poczwarkową), w którym przezimowują. Późną wiosną (zwykle w maju) następuje przepoczwarczenie.
Stadium poczwarki trwa około dwóch tygodni. Owady dorosłe pozostają w kokolicie do początku lata, kiedy to opuszczają dziuple i przystępują do rójki oraz
składa-Porównanie samca i samicy pachnicy.
Samce są z reguły większe i mają silniej-sze wypukłości na głowie i przedpleczu (Fot. AO)
nia jaj. Samce pachnicy (skąd pochodzi nazwa naukowa i polska tego gatunku) zwabiają samice zapachem, wy-raźnie wyczuwalnym również dla człowieka (substancją tą jest R-γ-dekalakton).
Pachnica jest gatunkiem zamieszkującym głównie lasy liściaste i mieszane terenów nizinnych i podgórskich, a także parki, cmentarze, aleje i zadrzewienia przydrożne oraz nadbrzeżne. Niezbędnym warunkiem jej występo-wania jest obecność starych, osiągających odpowiednie rozmiary drzew (o pierśnicy zwykle powyżej 1 m), w któ-rych, w wyniku rozkładu drewna przez różne gatunki grzybów, powstają dziuple (Kadej i Smolis 2008; Kadej i in. 2008; Oleksa, Szwałko, Gawroński 2003; Ranius i in.
2005; Szwałko 2004). Pachnica zdecydowanie preferuje liściaste gatunki drzew (chociaż znane są stwierdzenia z sosny czy cisa), łącznie odnotowano ją z kilkudziesięciu gatunków, nie jest zatem uzależniona od dębu, jak suge-ruje to polska nazwa. Obserwacje na terenie Polski wska-zują wręcz, że gatunek wykazuje preferencje do niektó-rych gatunków drzew, np. lipy drobnolistnej czy wierzb, a wyraźnie unika np. klonu zwyczajnego (sporadycznie zasiedlany). Należy zaznaczyć, że gatunek ten może wy-stępować w stosunkowo młodych drzewach, o niedużej średnicy, o ile występują w nich właściwe wykształcone próchnowiska; dotyczy to na przykład drzewostanów
ol-Porównanie kruszczy-ca złotawka. Na podst.
Pawłowskiego 1961
Ślady obecności pachnicy: a – odcho-dy larw, b – szczątki osłonek poczwar-kowych, c – szczątki ciała postaci doro-słych (Fot. AO)
III. Aleje skarbnice przyrody
chowych, topolowych czy wierzbowych. Z uwagi na nie-wielki udział odpowiednich do zasiedlenia drzew na te-renach leśnych gatunek ten w całym swoim zasięgu jest często obserwowany i odnotowywany w środowiskach stworzonych przez człowieka. W przypadku Polski jed-nym z najważniejszych refugiów tego gatunku okazały się stare aleje przydrożne (w szczególności dotyczy to północy Polski, obszaru Warmii i Mazur) oraz te rosną-ce na groblach stawów (przykładem może tu być Dolina Baryczy) i wałów przeciwpowodziowych.
Metody inwentaryzacji
Wykrywanie tego chrząszcza opiera się zasadni-czo na trzech metodach:
1. Analiza zawartości dziupli lub wysypów mate-riałów (przesiewanie) w celu znalezienia larw, odchodów, kokolitów lub szczątków postaci dorosłych. Z uwagi na swoją wielkość i charak-terystyczny kształt odchody pachnicy można odróżnić od odchodów larw innych gatunków Cetoninae, również same larwy są łatwe do iden-tyfikacji ze względu na brak grotokształtnych szczecinek wokół otworu analnego. Teoretycznie proponowana metoda dostępna jest przez cały sezon wegetacyjny, ma jednak pewne wady, któ-re wynikają najczęściej z ograniczonego dostępu do dziupli w celu ich zbadania, stąd skuteczność tej metody (tj. wiarygodność uzyskanych wyni-ków) ocenia się na ok. 40% (Oleksa i Gawroński 2008).
2. Obserwacje postaci dorosłych, a w szczególności samców wabiących przy otworach dziupli. W przy-padku tej metody dopuszczalne są „obserwacje na węch”, a jedyne utrudnienie to ograniczenie czasowe w stosowaniu, najlepszy bowiem termin i pora to miesiące letnie (lipiec i sierpień, najlepiej między 15 VII a 10 VIII) oraz godziny popołudniowe 14:30–16:30. W związku z tym, że postacie dorosłe są helio- i termofilne, zaobserwować je możemy wyłącznie w dni bezdeszczowe o temperaturze w przedziale 20–30°C. Zaletą jest niewątpliwie sto-sunkowo wysoka wiarygodność danych – już kil-ka kontroli pozwala na odnalezienie zasiedlonych przez pachnicę drzew, co może dać do 70% całko-witego zasiedlenia stanowiska.
Samiec pachnicy przy otworze dziupli w głowiastej wierzbie (Fot. TK)
Odłowy pachnicy do pułapek feromono-wych przy drodze wojewódzkiej nr 513 w powiecie elbląskim (Fot. AO)
3. Zastosowanie pułapek feromonowych, przy czym podobnie jak poprzednio opisywana metoda, ta ma swoje ograniczenia czasowe: można ją stosować wyłącznie w okresie pojawu postaci dorosłych. Po-ważnym utrudnieniem w przypadku zastosowania tej metody może być konieczność uzyskania sto-sownego zezwolenia od GDOŚ na odłowy pachni-cy, posiadanie pułapek odpowiedniej konstrukcji oraz zakup feromonów. W przypadku zastosowania tej metody należy pamiętać o codziennej kontroli wystawionych pułapek oraz o minimalnym czasie obserwacji, który określono na 3 dni bezdeszczowe z temperaturą w zakresie 20–30°C.
Problemy ochrony
Z uwagi na swoje wymagania siedliskowe – obecność dziuplastych drzew – pachnica dębowa stała się niemal w całym areale występowania gatunkiem stosunkowo rzadkim, zanikającym i zagrożonym w swojej egzysten-cji. Między innymi z tego powodu chrząszcz ten figuruje pod numerem 1084 w II i IV załączniku Dyrektywy Sied-liskowej Unii Europejskiej; wyróżniony jest w niej dodat-kowo jako gatunek priorytetowy „szczególnie istotny, ważny” dla Wspólnoty Europejskiej. Ponadto umieszczo-ny został w II załączniku Konwencji Berneńskiej oraz na światowej „Czerwonej liście gatunków IUCN”. W Polsce pachnica jest gatunkiem ściśle chronionym od 1995 roku. Na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożo-nych w Polsce” i w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”
pachnica umieszczona została w kategorii VU („gatun-ki wyso(„gatun-kiego ryzyka narażone na wyginięcie”, Szwałko 2004). Z przedstawionych wyżej informacji wynika, że gatunek ten ma bardzo wysoki status ochronny, jasno sformułowany, umocowany i określony zarówno w pra-wodawstwie krajowym, jak i europejskim. Dodatkowo, zgodnie wytycznymi Dyrektywy Siedliskowej UE (Dyrek-tywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.), obecność na danym obszarze pachnicy stanowi istotny argument za powołaniem w tym miejscu Specjalnego Obszaru Ochrony (SOO) w ramach europejskiej sieci Natura 2000 (w Polsce stworzono kilkadziesiąt obszarów SOO z my-ślą o ochronie m.in. lokalnych populacji tego chrząsz-cza). Należy także zaznaczyć, że wielu badaczy podkre-śla bardzo ważną rolę pachnicy w systemie ochrony przyrody, zaliczając ją do grupy gatunków osłonowych
Pułapka feromonowa do odłowu pach-nicy. Składa się ona z dwu czarnych ekra-nów 25×20 cm (a) połączonych przy po-mocy nacięcia pod kątem prostym, osa-dzonych w lejku o średnicy 25 cm (b), który prowadzi do pojemnika przetrzymujące-go schwytane owady (c) (Fot. AO)
Usypisko odchodów u podstawy dziupli to wskazówka, że drzewo może być za-siedlone przez pachnicę (Fot. AO)
III. Aleje skarbnice przyrody
(parasolowych, zapewniających ochronę dziesiątkom innych, mniej efektownych gatunków), charyzmatycz-nych i wskaźnikowych (wskazujących na wysoką bio-różnorodność danych miejsc) (Oleksa i Gawroński 2008).
W szczególności ten pierwszy aspekt wymaga podkre-ślenia. Ochrona pachnicy to w istocie ochrona unika-towego, w znacznej mierze izolowanego od otoczenia i wyjątkowego ekosystemu, jakim są dziuple drzew.
Pachnica uchodziła do niedawna w naszym kraju za gatunek stosunkowo rzadki, a obecnie, w wyniku sze-roko zakrojonych badań prowadzonych głównie przez Lasy Państwowe w ramach powszechnej inwentaryzacji gatunków i siedlisk Natura 2000, uznana została za gatu-nek o stabilnej i w miarę licznej populacji, niezagrożony w swojej egzystencji w dłuższej perspektywie czasowej.
Niewątpliwie polska populacja należy do jednych z naj-liczniejszych na terenie Unii Europejskiej. W dalszym ciągu istnieje jednak poważne ryzyko osłabienia lub nawet wy-marcia lokalnych i regionalnych populacji pachnicy, a tym samym pogorszenia kondycji i stanu krajowej populacji.
Do najważniejszych zagrożeń tego gatunku należą:
• usuwanie dziuplastych drzew lub chorych, martwych i zamierających (opanowanych przez grzyby), tym samym niszczenie bazy siedliskowej i żerowiskowej larw (dotyczy zarówno terenów leśnych, jak i prac modernizacyjnych dróg, wałów przeciwpowodzio-wych);
• fragmentacja siedlisk przez izolowanie wysp starodrzewia siedliskami nienadającymi się do zasiedlenia w dłuższej perspektywie czasowej, jak młodniki liściaste (juwenali-zacja) lub uprawy sosnowe (pinety(juwenali-zacja);
• wycinka lasu przed osiągnięciem wieku terminalnego (drzew stanowiących w przy-szłości potencjalną bazę pokarmową) – drzewa w lesie produkcyjnym wycina się bo-wiem, zanim zaczną wytwarzać dziuple, ze względu na wymagania jakości surowca;
• hodowanie drzewostanów tzw. „gonnych” przez prowadzenie uprawy w silnym zwar-ciu, co nie sprzyja wzrostowi drzew na grubość, tylko na wysokość (powstałe w ten sposób dziuple mogą być nieodpowiednie dla gatunku);
• wandalizm (wypalanie dziuplastych drzew lub pobieranie próchna celem „wzbogace-nia” ziemi w przydomowych ogródkach);
• czyszczenie i konserwacja środkami chemicznymi dziupli w starych, pomnikowych drzewach, tzw. „chirurgia drzew” (najczęściej dotyczy terenów zurbanizowanych, na szczęście ta praktyka już nie jest akceptowana przez nowocześnie myślących dendro-logów).
W przypadku wnioskowania o wycinkę należy mieć świadomość, że gatunek ten ma stosunkowo niewielkie zdolności dyspersyjne i nie będzie w stanie kolonizować odległych i mocno izolowanych stanowisk. Wycinki powinny być zatem tak planowane, aby nie
po-Para koziorogów dęboszy Cerambyx cerdo w trakcie kopulacji (Fot. AM)
wodować powstawania luk większych od możliwości przelotu pachnicy. Należy również mieć świadomość, że wytworzenie właściwego dla tego gatunku siedliska wymaga minimum od 60 do 80 lat (tak jest w przypad-ku drzew o miękkim drewnie, np. lip i wierzb), a zwykle ponad 100 lub 120 lat (gatunki o drewnie twardym, np.
dęby). Zatem każda decyzja o wycince zasiedlonego lub nawet potencjalnego drzewa powinna być gruntownie przemyślana i dobrze uzasadniona.