Cechy wynikające z ekonomicznego zastosowania

Ekonomiczne atrybuty zasobów niematerialnych w gospodarce międzynarodowej polegają na:

 niepełnym uczestnictwie w obrocie na rynku publicznym;  wysokim koszcie wytworzenia zasobu niematerialnego;

 utrudnieniami w pomiarze i wyceny zasobów niematerialnych;  możliwości wielokrotnego użycia (multiple usage);

 efekcie kumulacji i zdolności do generowania wartości dodanej w przyszłości (scalability).

Niepełne uczestnictwo w obrocie publicznym wiąże się z asymetrią w informacji na temat zasobów oraz kosztami transakcyjnymi. Jedno ze źródeł asymetrii produkcji między zasobami materialnymi a niematerialnymi wynika z faktu, iż większość zasobów materialnych może być przedmiotem nabycia od ich wytwórców. Z kolei większość zasobów niematerialnych powstaje w wyniku wewnętrznych procesów zachodzących w przedsiębiorstwie, zatem nie podlegają standardowym rynkowym regułom wyceny i oceny ich efektywności w wyniku obrotu na rynku publicznym. Brak zewnętrznych i weryfikowalnych danych stanowi jeden z głównych powodów widocznej tendencji do unikania kapitalizacji zasobów niematerialnych, w zamian za to klasyfikowania kosztów poniesionych w związku z nimi jako tymczasowy wydatek, który pojawi się i zniknie w tym samym okresie rozrachunkowym. W istocie istnieje również spora grupa zasobów niematerialnych podlegająca obrotowi, stąd jest możliwość nabycia ich poprzez rynki zewnętrzne. Należą do nich patenty, licencje, prawa autorskie, jak również kompetencje menadżerskie nabywane poprzez zatrudnienie wykwalifikowanego menadżera lub zaangażowanie konsultantów (Corrado i in., 2006).

93 Praktyka gospodarcza dostarcza sporo przykładów inwestycji w zasoby niematerialne, w których część nakładów poniesionych w obszarze badań i rozwoju stanowi koszty utracone, wielokrotnie bowiem inwestycja poniesiona na rzecz zasobów niematerialnych ma ujemną stopę zwrotu. Przykładów na potwierdzenie tej tezy dostarcza przemysł filmowy, który kilka razy w roku wprowadza na rynek przeboje filmowe, o których wiadomo przed premierą, iż będą również przebojem kasowym. Takim sukcesem okazał się być film Jamesa Camerona „Titanic”, który na całym świecie wygenerował przychód w wysokości ponad 1,8 miliarda dolarów amerykańskich. Nie wszystkie produkcje firmowe są takim sukcesem. W roku 2003 średni przychód na wyprodukowany film stanowił 42 miliony dolarów, podczas gdy koszty poniesione przez przemysł firmowy na wyprodukowanie jednego filmu wyniosły średnio 103 miliony dolarów (Cohen, 2005, s. 31). Wszystko to sprawia, że inwestycje ponoszonych w związku z zasobami niematerialnymi można porównać, do budowania swego rodzaju portfela inwestycyjnego, w którym aktywa przynoszące ponadprzeciętny przychód subsydiują te nietrafione i przynoszące straty.

Kolejną cechą charakterystyczną dla zasobów niematerialnych jest trudność w ich pomiarze i wycenie. Prowadzone badania literaturowe wykazały, iż brak jest kompleksowego i spójnego systemu danych oraz wskaźników na poziomie międzynarodowym, który umożliwiałby jednoznaczną ocenę sposobu zarządzania wartościami niematerialnymi w przedsiębiorstwach, a także ich wpływu na ogólny performance przedsiębiorstw. Powodem takiego stanu rzeczy jest brak ujednoliconych standardów raportowania, za pomocą których można by dokonywać między innymi analiz porównawczych. Pewne próby dokonywane były przez instytuty statystyczne w Finlandii i Szwecji, jak również pewne działania koordynacyjne zostały podjęte przez Eurostat. Mają one na celu stworzenie standardów i ram dla definicji oraz mierzenia wartości niematerialnych. Dostępne dane o charakterze mezoekonomicznym, czy nawet makroekonomicznym, klasyfikowane są według następujących kategorii:

 dane zgromadzone ad hoc w wyniku projektów badawczych (w szczególności we Francji, w Szwecji i Finlandii);

 dane dostarczane lub estymowane przez źródła publiczne bądź urzędy statystyczne;

94  dane dotyczące określonych części składowych zasobów niematerialnych,

dostarczane przez podmioty publiczne bądź prywatne - dane związane z badaniami i rozwojem a także aktywnością marketingową i komunikacyjną (Bounfour, 2003, s. 32).

Te trzy źródła informacji używane są naprzemiennie, co ma znaczny wpływ na obniżenie jakości danych oraz wiarygodność wyników analiz porównawczych, w szczególności dla długich szeregów czasowych.

Zasoby niematerialne mogą być użytkowane na wiele sposobów i przez wiele podmiotów jednocześnie, przy czym taki sposób używania nie powoduje zużycia

(non-riverly). Cecha ta w istotny sposób wyróżnia ten typ zasobów od zasobów materialnych,

ponieważ te drugie w większości przypadków powyższej właściwości nie wykazują. W pośredni sposób nawiązuje to do tezy sformułowanej przez znanego przedstawiciela szkoły neoklasycznej, profesora Uniwersytetu Chicagowskiego, Sherwina Rosena, autora pojęcia supergwiazd (superstars). Za pomocą narzędzi ekonomicznych przeanalizował on dlaczego stosunkowo niewielka grupa ludzi (gwiazdy show biznesu, sportowcy, naukowcy dysponujący wartościowymi zasobami niematerialnymi w postaci kapitału ludzkiego) zarabia ogromne pieniądze i zdaje się dominować obszary, w których występuje. Rosen dowodzi, iż występująca w górnych rejestrach niewielka różnica w talencie, przełoży się na znaczne różnice w dochodach. Teza ta jest potwierdzana przykładem dwóch utalentowanych chirurgów, z których jeden jest o 10% skuteczniejszy w ratowaniu życia ludzkiego. Rosen udowadnia, iż potencjalni pacjenci są w stanie płacić premię zdecydowanie większą od 10% za możliwość leczenia przez skuteczniejszego chirurga. W sytuacji łącznego wystąpienia warunków do multilateralnego użytkowania oraz niedoskonałej substytucji zasobów niematerialnych: „widoczna jest tendencja do kierowania wielkimi rynkami i wielkimi przychodami przez utalentowane osoby” (Rosen, 1981, s.187).

W swoich rozważaniach Rosen podtrzymuje tezy przedstawione między innymi przez Barney’a dotyczące elastyczności podaży zasobów niematerialnych. W sytuacji wzrostu cen danego dobra, w dłuższej perspektywie, przy spełnieniu określonych przesłanek następuje wzrost ilości danego dobra na rynku. Zasada ta nie znajduje potwierdzenia w przypadku zasobów niematerialnych, przede wszystkim ze względu na długi okres

95 powstawania tego typu zasobów oraz pewne trudności związane z ich obrotem. Wyróżniają się one jeszcze jednym atrybutem, jakim są rosnące korzyści skali. Nakłady inwestycyjne poniesione w związku z rozwojem danego produktu - na przykład leku - wywołują efekt dźwigni dla następnych generacji tego produktu.

Zasoby niematerialne posiadają cechę, która nie zawsze występuje w przypadku materialnych elementów majątku przedsiębiorstwa, polegającą na ich zdolności do kumulacji i generowania wartości dodanej w przyszłości (scalability). Korzyści wynikające z właściwego wykorzystywania zasobów niematerialnych często przekraczają pierwotnie zakładaną stopę zwrotu z inwestycji bądź nakładów dokonywanych na rzeczy tego typu zasobów. Inwestycje w wiedzę, w budowanie kompetencji czy też w prace badawcze i rozwojowe, w dłuższej perspektywie przekładają się na wzrost marży, bowiem zasoby niematerialne wykazują wyraźną tendencję do kumulowania wartości dodanej i jej dyskontowania z korzyścią dla rentowności danej inwestycji lub poziomu marży danej linii biznesowej w przyszłych okresach. Ilustracją takiej sytuacji może stanowić inwestycja w nowe oprogramowanie, które nawet w wypadku doraźnego, krótkoterminowego niepowodzenia projektu (co w przypadku kompleksowych projektów IT nie jest zjawiskiem rzadkim) ma szansę być zdyskontowana w sytuacji prowadzenia analogicznego projektu w przyszłości. Dla porównania nakłady ponoszone na zasoby materialne – oprócz aspektu amortyzacyjnego polegającego na kontynuacji ponoszenia kosztów amortyzacji – również przyczyniają się do osiągnięcia wyższej użyteczności i sprawności danego procesu (przykładowo produkcyjnego), ale atrybut kumulacji kompetencji i generowania korzyści w przyszłości jest nieporównywalnie słabszy lub nie występuje wcale. Zatem cecha ta ma istotne znaczenie dla osiąganych przychodów i generowanej marży, a co za tym idzie na wytworzenie i utrzymanie trwałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, w których substancja niematerialna dominuje. Znajduje to potwierdzenie w przykładach rynkowych, mianowicie pod koniec 1999 roku Intel Corporation posiadał 77% udziałów w rynku mikroprocesorów, Cisco Systems miało 73% udziału w rynku routerów i serwerów, 78% użytkowników komputerów osobistych w USA używało przeglądarek America Online a 70% kupowało za pośrednictwem eBay (Lev, 2001, s. 25). Podobną dynamikę wzrostu w ostatnich latach wykazywał Facebook,

96 ukoronowaniem tego procesu było wejście firmy na giełdę22. Dominacja rynkowa w takiej skali jest niespotykana w tradycyjnych gałęziach gospodarki, gdzie wiodącą rolę odgrywają zasoby materialne, w których najlepiej zarządzane firmy, będące ikonami w swoich branżach, takie jak: Exxon, General Electric czy Procter&Gamble, nie osiągają udziałów rynkowych przekraczających 25%.

Jako kolejne cechy związane z ekonomicznym zastosowaniem zasobów niematerialnych można wymienić: malejący koszt marginalny połączony z wysokim kosztem wytworzenia, efekty ekonomii skali, niedoskonałą substytucyjność, elastyczność podaży oraz efekty sieciowe. Niski koszt marginalny to ważne pojęcie w ekonomii pozwalające ocenić rentowność decyzji dotyczącej zwiększenia produkcji o kolejną dodatkową jednostkę (Rekowski, 2005, s. 185). W przypadku niskiego kosztu marginalnego korzyść jaką osiąga przedsiębiorstwo w związku z wytworzeniem dodatkowej jednostki zasobu niematerialnego jest wyższa aniżeli wynikająca z tego zmiana kosztu całkowitego. Oznacza to, iż krańcowy koszt dodatkowej jednostki zasobu może być nawet bliski zeru. Malejący koszt marginalny w aspekcie zasobów niematerialnych z reguły połączony jest z wysokimi nakładami inwestycyjnymi, koniecznymi do poniesienia w celu wytworzenia tego typu zasobu. Dobrym przykładem obejmującym jednocześnie obie wymienione cechy będzie internetowy sklep Apple – iTunes. Firma Apple wydatkowała na jego powstanie blisko 500 milionów dolarów, jego istota polega na tym, iż stanowi on doskonałą platformę do sprzedaży i wypożyczania muzyki, filmów, książek i innych mediów. Przy sporych nakładach związanych z powstaniem tej platformy, marginalny koszt wypożyczenia każdego kolejnego woluminu jest bardzo niski i wykazuje tendencję malejącą.

Kolejnym atrybutem zasobów niematerialnych bezpośrednio powiązanym zarówno z wysokimi nakładami inwestycyjnymi oraz niskim kosztem marginalnym są korzyści z ekonomii skali. W miarę zwiększania rozmiarów produkcji, zmniejszają się długookresowe przeciętne koszty całkowite, ponadto koszty te alokowane są na większą liczbę wyprodukowanych jednostek, zatem koszt marginalny wytworzenia maleje.

22 Należy odnotować fakt, iż wejście Facebook’a na NYSE nie było przeprowadzone z takim sukcesem jak oczekiwało kierownictwo firmy. Inwestorzy nie osiągnęli zakładanych zysków przy starcie oferty publicznej, przez kilka tygodni akcje firmy notowane były poniżej kursu wyznaczonego w procesie IPO.

97 Oprócz występującego po stronie podażowej zjawiska ekonomii skali oraz określonych ograniczeń związanych z elastycznością podaży, po stronie popytowej występuje jeszcze jedno charakterystyczne dla zasobów niematerialnych zjawisko, jakim są efekty sieciowe. W teorii ekonomii pojęcie to opisuje sytuację, w której konsumenci danego dobra odnoszą korzyści, pod warunkiem zwiększającej się dostępności tego dobra dla pozostałych konsumentów. Z kolei zwiększenie dostępności powoduje wzrost wartości zasobu. Literatura z reguły podaje jako przykład telefon, fax i pocztę elektroniczną, chociaż w ostatnich latach dobrych przykładów potwierdzających występowanie efektów sieciowych dostarczają portale społecznościowe, w tym największy z nich – Facebook.

2.4.2 Cechy wynikające z istoty