Geneza procesu globalizacji

Pojawienie się tendencji zwiastujących rozwój globalizacji rozpoczął się w latach 40 dwudziestego wieku, pod koniec trwania II wojny światowej. Przyjmuje się, iż ustanowienie nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego zdefiniowanego podczas konferencji w Bretton Woods położyło kamień węgielny pod rozwój tendencji globalizacyjnych, takich jakie znamy z drugiej połowy XX i początku XXI wieku. Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny ustanowiony w Bretton Woods spinał pewną klamrą rozwój politycznych i gospodarczych stosunków międzynarodowych pierwszej połowy XX wieku i – w myśl jego twórców – niósł ze sobą rozwiązania, które miały zapobiec nierównościom gospodarczym między poszczególnymi krajami, przyczynić się do odbudowy wszystkich gospodarek zniszczonych w wyniku II wojny światowej, a nadto zaproponował ramy instytucjonalne, w oparciu o które można było przeciwdziałać oraz

łagodzić międzynarodowe kryzysy gospodarcze. To właśnie one – wspólnie z nierozwiązanymi problemami politycznymi – stanowiły tło i bezpośrednie przyczyny

wybuchu obu wojen światowych. Równoległe powołanie do życia systemu Narodów Zjednoczonych spowodowało, iż udrożnione zostały kanały polityczne. W wyniku porozumienia z Bretton Woods – oprócz stworzenia podwalin pod nowy system monetarny mający zapobiegać znaczącym wahaniom walut krajów uczestniczących oraz oparciu ich o parytet złota – przygotowano grunt pod powołanie takich instytucji jak Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Zdefiniowanie nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego stanowiło ponadto odpowiedź na postulaty wysuwane przez teoretyków ekonomii w pierwszej połowie XX wieku, upatrujących głównych przyczyn katastrof wojennych – obok tych natury politycznej – w braku mechanizmów rozwiązujących konflikty interesów o podłożu gospodarczym. Stanowi on jednocześnie odpowiedź na postulaty stawiane m.in. przez Keynesa domagającego się większej roli państwa i interwencjonizmu państwowego w życiu gospodarczym. System instytucji ekonomicznych oparty o fundamenty stworzone w Bretton Woods miał za zadanie przede wszystkim zapewnienie stabilnego

167 i zrównoważonego rozwoju krajów najbiedniejszych, zarówno zniszczonych w konsekwencji wojen światowych, jak i nowych krajów, powstałych po upadku systemu kolonialnego. System ten ewoluował, a do najważniejszych kamieni milowych tej ewolucji zaliczyć należy wydarzenia, takie jak: uwolnienie kursów wymiany walut i oparcie ich o SDR43. Pomimo uzasadnionej w wielu przypadkach krytyki związanej z polityką MFW i BŚ, formułowaną przez takich ekonomistów jak Stiglitz44, a często również kontrowersji kwestii obyczajowych lub behawioralnych dotyczących niektórych dyrektorów generalnych (m.in. Strauss-Kahn czy Lagarde), można postawić tezę, iż cele główne nowego ładu ekonomicznego zdefiniowanego w 1944 roku były i są nadal w znacznej mierze wypełniane.

Obok genezy wymienionych podmiotów i organizacji, istotnym momentem jest rozpoczęcie działań w zakresie zdefiniowania ram organizacyjnych i prawnych dla GAAT (General Agreement on Tariffs and Trade), przekształconego później w Światową Organizację Handlu (World Trade Organization, WTO). Głównym zadaniem postawionym przed WTO polegało na stworzeniu ram do liberalizacji światowego handlu. Początkowo do GATT przystąpiły 23 kraje, dziś organizacja liczy 164 członków i w zasadzie niewiele krajów pozostaje poza jej strukturami, w tym żaden istotny z gospodarczego punktu widzenia. Przynależność danego kraju do WTO - po spełnieniu określonych kryteriów polegających m.in. na ochronie praw autorskich i własności intelektualnej czy też na zakazie dyskryminacji i stosowania niedozwolonych mechanizmów protekcjonistycznych, takich jak określone rodzaje ceł – jest korzystna dla jego gospodarki i wymiany handlowej z pozostałymi krajami członkami WTO, stąd też przedsiębiorstwa międzynarodowe wywierają nacisk na swoje rządy, stymulując je do podejmowania decyzji o przystąpieniu do WTO. Warto odnotować, iż eksport krajów członkowskich tej organizacji wynosił ponad 96% zagregowanej wielkości globalnej (WTO, 2015). Kolejnym komponentem systemu międzynarodowych organizacji

43 SDR – Specjalne Prawa Ciągnienia (Special Drawing Rights), międzynarodowa jednostka rozrachunkowa używana przez państwa- członków MFW, mająca charakter pieniądza bezgotówkowego, istniejąca w formie zapisów księgowych na bankowych rachunkach rozrachunkowych MFW.SDR stanowią fundament systemu rozliczeniowego Międzynarodowego Funduszu Walutowego (https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalne_prawa_ciągnienia).

44 Stiglitz będąc w przeszłości prominentnym przedstawicielem obu instytucji (był między innymi głównym ekonomistą Banku Światowego) krytykuje dogmatyczne założenia MFW i BŚ – głównie to, zgodnie z którym to, co dobre dla międzynarodowego systemu finansowego musi być dobre dla ludzi.

168 ekonomicznych wspierającym międzynarodową wymianę handlową jest Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operation and

Development, OECD). Powstała ona w 1961 roku i jej podstawowym zadaniem – oprócz

wspierania wymiany handlowej – jest koordynacja polityki społeczno-ekonomicznej krajów członkowskich. Przynależność do tej organizacji warunkowana jest spełnianiem wysokich norm jeżeli chodzi o stopień liberalizacji gospodarki, rządy prawa i swobody demokratyczne, oznacza to, że członkami mogą być kraje wysoko rozwinięte gospodarczo, spełniające również określone kryteria polityczne. Jedną z podstawowych zasad, którą kierują się kraje członkowskie OECD jest zasadna nieprowadzania nowych ograniczeń czy barier wpływających na życie gospodarcze, co powoduje, iż kraje członkowskie promują wolny handel i są zobowiązane do ograniczania protekcjonizmu. Na przestrzeni ostatnich 70 lat światowej gospodarce towarzyszyły wstrząsy gospodarcze, takie jak: kryzys paliwowy lat 70., kryzys bańki spekulacyjnej w początkowych latach dwudziestego pierwszego wieku, czy – najpoważniejszy do tej pory - kryzys światowy spowodowany załamaniem się rynku obligacji i całego rynku

prime pod koniec pierwszej dekady dwudziestego pierwszego wieku. Niemało było

również krytycznych i przełomowych wydarzeń politycznych, takich jak: kryzys kubański, wojny peryferyjne prowadzone przez główne supermocarstwa – między innymi konflikt na półwyspie koreańskim, wojna w Wietnamie i Afganistanie - upadek komunizmu czy konflikty zbrojne w Afryce Północnej i Azji związane z działalnością fundamentalistów islamskich i ISIS. Rozwój politycznych i gospodarczych stosunków ekonomicznych przynosił również zjawiska zdecydowanie korzystne dla zachowania równowagi międzynarodowej i budowania wzajemnego zaufania i dobrobytu. Do takich zaliczyć należy rozwój integracji europejskiej zapoczątkowany powstaniem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali w 1948 roku, jak również upadek mocarstw kolonialnych i związane z tym powstanie wielu regionalnych organizacji współpracy gospodarczej i politycznej w obu Amerykach, Afryce i Azji45 . Począwszy od zakończenia II wojny światowej do dzisiaj dokonała się bezprecendensowa liberalizacja handlu zagranicznego. Jest ona efektem stworzenia efektywnego systemu ekonomiczno-politycznego,

45 Do tych organizacji zaliczyć można ASEAN (Association of South-East Asia), MERCOSUR (Mercado Común

del Sur), NAFTA (North Amercian Free Trade Agreement , SELA (Sistema Económico Latinoamericano y del Caribe).

169 w którym współdziałają państwa i organizacje międzynarodowe wspierające wolny handel i swobody przepływów. W efekcie, przez kilkadziesiąt ostatnich lat widoczna była wyraźna tendencja w handlu międzynarodowym polegająca na obniżeniu bądź likwidacji taryf celnych oraz licznych barier pozataryfowych, wskutek czego globalna wartość eksportu towarów i usług w roku 2010 była niemal 120-krotnie wyższa niż odpowiednia wartość dla roku 1960 (http://databank.worldbank.org – dostęp 16.09.2016).

Wzrost aktywności przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej spowodował konieczność podjęcia działań dostosowawczych i liberalizacji rynków finansowych, co skutkowało w liberalizacji przepisów w obszarze międzynarodowych przepływów finansowych. Działania te przyniosły pozytywny skutek w postaci wzrostu realizowanych inwestycji zagranicznych oraz wzrostu kapitalizacji rynkowej przedsiębiorstw, które działając na rynku międzynarodowym były w stanie rozwinąć swoją działalność o nowe rynki. Dynamika procesów liberalizacyjnych dotyczących rynków finansowych przypadła na przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, a podjęte działania polegały głównie na zapewnieniu niezależności banków centralnych od bieżącego wpływu polityków, zmniejszeniu kontroli rządu nad polityką zarządzania kursem waluty, zmniejszeniu roli państwa jako istotnego gracza na rynku finansowym, poprzez prywatyzację kluczowych instytucji finansowych. Państwo wzięło odpowiedzialność za stworzenie stabilnego systemu prawnego oraz stanęło na straży przestrzegania zasad governance. Przejrzystość zasad i stabilność systemów prawnych opartych na efektywnie działającym i niezależnym od polityków sądownictwie (w tym sądownictwie gospodarczym) ma kluczowe znaczenie w ograniczaniu przestępczości gospodarczej, której ryzyko wzrasta, wraz ze wzrostem internacjonalizacji procesów gospodarczych i przepływów finansowych. Liberalizacja rynków finansowych przyczyniła się do uwolnienia nadwyżek finansowych na wielu rynkach i umożliwiła ich przekierowanie w kierunku, na których przedsiębiorstwa mogły rozwijać swoją działalność na warunkach korzystniejszych niż na rynku macierzystym. W ten sposób kolejną immanentną cechą globalizacji jest wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych.

170 Należy zauważyć, iż pomimo wielu napięć, przeciążeń a także widocznego braku efektywności i związanej z tym uzasadnionej krytyki, międzynarodowy system gospodarczy dotychczas spełnia swój główny cel jakim jest zapobieganie globalnemu konfliktowi, choć w ostatniej dekadzie nasiliły się tendencje legitymujące postawienie pytania, czy ukształtowany dziedzictwem Bretton Woods i liberalnym zabarwieniem globalny system gospodarczy przetrwa, a jeśli tak – to w jakim zakresie zmieni się pod wpływem najważniejszych trendów, do których bez wątpienia zaliczyć powinno się przesuwanie się gospodarczego centrum w kierunku Chin i związane z tym zmniejszenie roli gospodarczej i politycznej świata zachodniego i rosnące w wyniku tych napięć tendencje protekcjonistyczne w gospodarce światowej.