Przedsiębiorstwo międzynarodowe i korporacje transnarodowe

Literatura przedmiotu zawiera obszerne zasoby dotyczące zagadnień związanych z przedsiębiorstwem międzynarodowym oraz zarządzania przedsiębiorstwami

w otoczeniu międzynarodowym. Wielorakość ujęć powoduje, iż nie ma jednej uniwersalnej definicji przedsiębiorstwa międzynarodowego, a dodatkowo, rozwój technologiczny i zmiany zachodzące w międzynarodowym otoczeniu makroekonomicznym sprawiają, iż proces definiowania elementów składowych

182 stanowiących międzynarodowe środowisko biznesowe i podmioty międzynarodowych stosunków gospodarczych podlega procesowi ciągłej adaptacji. Jedną z bardziej rozpowszechnionych definicji przedsiębiorstwa międzynarodowego została sformułowana przez Dunninga (Rymarczyk, 2012, s.233) według którego: „przedsiębiorstwo międzynarodowe to takie, które angażuje się w bezpośrednie inwestycje zagraniczne i organizuje produkcję dóbr lub usług w więcej niż jednym kraju”. Z kolei UCTAD (Rymarczyk, 2012, s.223-234) kwalifikuje za przedsiębiorstwo międzynarodowe podmiot, który spełnia następujące kryteria:

 jego jednostki organizacyjne prowadzą działalność gospodarczą w więcej niż jednym kraju;

 wspólna strategia i polityka jest realizowana z co najmniej jednego centrum decyzyjnego;

 jednostki organizacyjne przedsiębiorstwa międzynarodowego są na tyle zintegrowane, iż występuje między nimi efekt synergii, w szczególności w obszarze zarządzania kluczowymi zasobami oraz wiedzą.

Wiele podmiotów tworzących międzynarodową branżę motoryzacyjną może być zakwalifikowanych jako korporacje transnarodowe, czyli przedsiębiorstwa operujące na wielu rynkach zagranicznych poprzez oferowanie własnych produktów i usług lub lokowanie aktywności produkcyjnych, bez aktywnego rozwoju danych rynków pod kątem sprzedażowym (Buckley, Casson, za: Zorska, 2007, s.123). Korporacje transnarodowe pełnią ważną rolę z punktu widzenia transferu wiedzy między poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi przedsiębiorstwa. Dla branż charakteryzujących się wysokim stopniem wykorzystania wiedzy dla prawidłowego przebiegu procesów biznesowych – a za taką uważana jest międzynarodowa branża motoryzacyjna – rozwój i transfer wiedzy między działającymi jednostkami organizacyjnymi jest kluczową kompetencją wspierającą przewagę konkurencyjną takich przedsiębiorstw. Co więcej, istotna jest również łatwość dostępu do alternatywnych dostawców i łatwość adaptacji procesów biznesowych przedsiębiorstwa do warunków miejsca, w którym dana jednostka organizacyjna operuje. Fakt może być uznany jako potwierdzenie tezy Dickena, w myśl której korporacje transnarodowe korzystając ze struktury wyspecjalizowanych rozproszonych z geograficznego punktu

183 widzenia, są naturalnym asymilatorem integrującym powstanie trwałych sieci relacyjnych na obszarze swojego działania. Dla przykładu w roku 2009 w skali globalnej funkcjonowało około 80 tysięcy korporacji transnarodowych posiadających około 810 tysięcy oddziałów (UNCTAD, 2010, s.17). To obrazuje jak istotne znaczenie mają korporacje transnarodowe nie tylko dla gospodarki światowej, ale również dla poszczególnych gospodarek lokalnych.

Bogactwo rozważań nad rolą, funkcjami i celami przedsiębiorstwa międzynarodowego we współczesnym biznesie międzynarodowym skutkuje współistnieniem wielu teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego. Do kluczowych z nich należą między innymi teorie: zarządzania przez pryzmat zasobów Fayerweathera, globalnej konkurencji Portera, behawiorystyczna Aharoniego, przedsiębiorstwa opartego na zasobach, agenta, operacyjnej elastyczności Koguta i zestaw teorii modernistycznych dotyczących zarządzania przedsiębiorstwem międzynarodowym. Teoria oparta o transfer zasobów Fayerweathera jako kluczowe założenie przyjmuje wytworzenie przewagi konkurencyjnej w oparciu o kompetencje związane z transferem zasobów w skali międzynarodowej. Również Porter w teorii globalnej konkurencji akcentuje zasadę uniwersalizmu w zarządzaniu i osiąganie przezeń przewagi konkurencyjnej w środowisku międzynarodowym, z tym, że znaczny wpływ na powstanie warunków do wytworzenia przewagi konkurencyjnej mają czynniki związane ze specyfiką branży w której działa przedsiębiorstwo. Aharoni (2011) w sformułowanej przez siebie teorii behawiorystycznej podkreśla rolę czynników wewnętrznych i zewnętrznych w procesie podejmowania decyzji o realizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Teoria ta poddana została krytyce ze względu na określone sprofilowanie kryteriów decyzyjnych (np. satysfakcja pracowników a nie efektywność ekonomiczna) oraz zmniejszoną racjonalność procesów decyzyjnych. Teoria przedsiębiorstwa międzynarodowego działającego w oparciu o swoje zasoby zakłada, iż w efekcie procesów globalizacji i internacjonalizacji dokonuje ono transferu swoich wybranych zasobów (materialnych i niematerialnych) pomiędzy rynkami. Szczególnie istotne znaczenie mają w tym procesie zasoby niematerialne, gdyż proces umiędzynarodowienia powoduje ich akumulację i bezpośredni wpływ na zwiększenie wartości firmy. Kluczowe znaczenie pośród zasobów niematerialnych ma wiedza,

184 klasyfikowana według kryteriów niniejszej teorii na wiedzę o internacjonalizacji, wiedzę biznesową oraz instytucjonalną. Teoria agenta porusza zagadnienia związane z relacjami między właścicielami przedsiębiorstw a menadżerami zatrudnionymi bądź wynajętymi do zarządzania nim. Szczególnie w przedsiębiorstwach z rozproszonym akcjonariatem może wystąpić ryzyko rozbieżności celów akcjonariuszy i menadżerów, w myśl założeń tej teorii definiowanych jako agentów. Teoria ta dosyć dokładnie opisuje zagadnienie oportunizmu jako elementu cechującego zachowanie menadżerów - ceniących takie elementy jak: prestiż, wyższe dochody, wewnętrzna satysfakcja, wyżej niż biznesowe cele przedsiębiorstwa - nawiązując bezpośrednio do wyników behawiorystycznych badań przeprowadzonych przez Aharoniego.

Teoria operacyjnej elastyczności Koguta przyjmuje jako swoje założenie wyjściowe fakt niepewności, zmienności i nieciągłości warunków w jakich funkcjonuje przedsiębiorstwo międzynarodowe. W zasadzie, przekłada się to bezpośrednio na zarządzanie nim w skali międzynarodowej, powodując konieczność zmiany struktury organizacji: z modelu hierarchicznego na rzecz modelu sieciowego. Taka zmiana umożliwia osiągnięcie następujących korzyści konkurencyjnych:

 korzyści arbitrażu, wynikającego z różnego wyposażenia w czynniki produkcji, arbitraż podatkowy, finansowy, informacyjny;

 korzyści dźwigni, powstających w efekcie okresowego subwencjonowania nierentownych biznesów w ramach tego samego przedsiębiorstwa, wykorzystując międzynarodowe zróżnicowanie cenowe tworzą się przewagi konkurencyjne na rynkach lokalnych51 (Rymarczyk, 2012, s.243-244).

Postmodernistyczne teorie zarządzania przedsiębiorstwem międzynarodowym poruszają kwestie związane z niestabilnością i zmiennością otoczenia, w których działa przedsiębiorstwo, przekładające się bezpośrednio na zmiany zachowań i preferencji konsumenckich. Wspomniana teoria koncentruje się na omówieniu wpływu trzech kluczowych elementów implikujących otoczenie przedsiębiorstwa, zaliczając do nich postęp technologiczny zmniejszający barierę odległości w biznesie międzynarodowym (to jest ułatwienia w podróży, ale również postęp w dziedzinie telekomunikacji, który

51 W stosowaniu tego typu praktyk zalecana jest daleko posunięta ostrożność ze względu na ryzyko oskarżenia o dumping. Zarówno w Unii Europejskiej, jak i Stanach Zjednoczonych istnieje bogate orzecznictwo i praktyka w przeciwdziałaniu tego typu zachowań.

185 zwiększył możliwość bezpośredniego kontaktu, bez konieczności podróżowania); kompresja czasu wynikająca z dynamiki postępu technicznego oraz indywidualizacja preferencji, którą Kogut utożsamia z „globalizacją różnorodności kulturowej” wywierającej wpływ na funkcjonowanie jednostek i upowszechnienie określonych zachowań. Powoduje to, iż przedsiębiorstwa w swoich strategiach uwzględniają przeniesienie się środka ciężkości z danego kraju lub regionu na rzecz międzynarodowych subkultur (Rymarczyk, 2012, s. 244-245).

Omówiony powyżej zakres pojęciowy dotyczący przedsiębiorstwa międzynarodowego warto poszerzyć o zagadnienia związane z definicją przedsiębiorstwa transnarodowego czy globalnego. Analiza ta jest istotna z punktu widzenia spójności dalszych rozważań nad miejscem przedsiębiorstwa działającego w ramach międzynarodowej branży motoryzacyjnej, bowiem firmy te w wielu przypadkach spełniają przesłankę związaną z działalnością na skalę globalną. Czym zatem jest przedsiębiorstwo globalne? Pierwsza definicja została sformułowana przez Clee i di Scipio (1959) jako swoista odpowiedź na postawione przez nich pytania badawcze dotyczące poszukiwania optymalnego miejsca na świecie do realizacji optymalnie szybkiego i zyskownego wzrostu sprzedaży, wykorzystania technicznych możliwości do uzyskania przewagi konkurencyjnej w oparciu o technologię poprzez optymalne kosztowo działania w obszarze badań i rozwoju, a także finalnie poszukiwania miejsca na świecie gwarantującego wytworzenie produktów w kosztach gwarantujących utrzymanie przewagi kosztowej na wszystkich kluczowych rynkach przedsiębiorstwa. Cleei di Scipio opisywali również zagadnienia związane z koordynacją procesu decyzyjnego w przedsiębiorstwie globalnym i jako pierwsi podjęli próbę naświetlenia aspektów centralizacji i decentralizacji procesów decyzyjnych w przedsiębiorstwie globalnym. Rozważania te były kontynuowane między innymi przez Levitta (1983, s.92- 93) posługującego się pojęciem korporacji globalnej. Badacz ten posłużył się spójną i jednolitą ofertą kierowaną do klientów na głównych rynkach obsługiwanych przez firmę, jako głównym kryterium dla przedsiębiorstwa globalnego. Spójność i jednolitość oferty jest kluczowa dla zachowania niskich kosztów produkcji i sprzedaży. Koncentrując się na ofercie i na produkcie Levitt zwraca uwagę na znaczenie produktu globalnego, który, co prawda, może być dostosowywany pod kątem lokalnych potrzeb

186 i przyzwyczajeń klientów z danego rynku, ale jego główne atrybuty mające wpływ na koszty produkcji i spójność przekazu marketingowego powinny pozostać wspólne. Podkreślając znaczenie utrzymania niskich kosztów produkcji Levitt postuluje również konieczność daleko idącej standaryzacji zarówno produktu, jak i wszelkich działań w obszarze funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Do koncepcji produktu globalnego oferowanego przez przedsiębiorstwo międzynarodowe polemicznie podchodzi Porter niestawiający już przesłanki globalności i jednorodności produktu jako warunku koniecznego dla uzyskania przewagi konkurencyjnej. Porter uważa, iż przedsiębiorstwa potrafią dostosowywać produkt i ramy swojej działalności do warunków lokalnych bez konieczności zwiększenia kosztów (Hout i in., 2001, s. 364-374). Co więcej, przedsiębiorstwa globalne nauczyły się korzystać z przewag delokalizacyjnych, a główny cel jakim jest maksymalizacja zysku, osiągany jest za pomocą odpowiedniej struktury organizacyjnej, długoterminowego podejścia do inwestycji oraz przewagą wynikającą z integracji lokalizacyjnych a działalnością globalną.