Systematyka pojęciowa i definicje

Badaniom nad zasobami niematerialnymi towarzyszą zjawiska niejednolitości terminologii i mnogości definicji. Do głównych pojęć zawierających człon „niematerialne” spotykanych w literaturze (na podstawie liczby wyników w wyszukiwarce Google) zaliczyć można: własność intelektualną - 127 milionów wyników, zasoby niematerialne – 2,3 miliona wyników, kapitał intelektualny – 1,8 miliona wyników, aktywa intelektualne – 394 tysiące wyników, kapitał wiedzy – 334 tysiące wyników i zasoby oparte na wiedzy – 44 tysiące wyników (Kristandl i Bontis, 2007).

W kontekście analizy pojęcia zasobów niematerialnych oraz pojęć im pokrewnym – dla przykładu - kapitału intelektualnego, konieczne jest bliższe przyjrzenie się definicji

intangibles (tłumaczonej jako wartości niematerialne i prawne). Literatura dostarcza

wielu definicji, jedna z nich traktuje intangibles jako całość wskaźników, współczynników nie podlegających prezentacji w sprawozdaniach finansowych (Upton, 2001). Wartości niematerialne i prawne definiuje się również niemonetarne źródła prawdopodobnych przyszłych zysków ekonomicznych, charakteryzujące się brakiem fizycznej postaci, kontrolowane (względnie podlegające wpływom) przez firmy w rezultacie wcześniejszych zdarzeń i transakcji, mogące - bądź też nie - być przedmiotem samodzielnej sprzedaży w oddzieleniu od pozostałych zasobów przedsiębiorstwa (Lev, 2003). Johanson (2000) konstatuje, iż te same wartości niematerialne i prawne mogą być interpretowane w różny sposób. Zawierają one obiektywne fakty, świadome interpretacje poznawcze i nieświadome interpretacje.

Wśród badaczy nadal popularny jest pogląd określający wartości niematerialne i prawne zgodnie z następującym równaniem właściwym dla definicji kapitału intelektualnego (Edvinsson i Malone, 1997):

78 Kapitał intelektualny = Wartość rynkowa przedsiębiorstwa – wartość księgowa przedsiębiorstwa

Edvinsson i Malone postrzegają kapitał intelektualny i zasoby niematerialne jako składające się z tych samych elementów. Co ciekawe, kapitał intelektualny powinien - według nich - być klasyfikowany w bilansie po stronie pasywów, co pośrednio wynika z przypisania mu roli takiej jak kapitał własny i zobowiązania, a nie jak zapasy czy majątek obrotowy18. Podejście to było intensywnie krytykowane, chociażby ze względu na fakt, iż różnica między wartością rynkową a księgową przedsiębiorstwa w całości zdefiniowana została jako kapitał intelektualny, pomijając znaczenie innych zasobów – w tym również zasobów materialnych (Upton, 2001; Habersam i Piper, 2003).

Analiza i przegląd literatury w celu znalezienia odpowiedzi czym są zasoby niematerialne doprowadziła do sformułowania kilku wniosków. Po pierwsze brak jest jednej, szeroko akceptowanej definicji zasobów niematerialnych, po drugie, należy podkreślić na różnorodność terminologii występującej w procesie opisywania i definiowania pojęcia zasobów niematerialnych. Przedmiotowa terminologia obejmuje takie pojęcia jak: intangibles, kapitał intelektualny, własność intelektualna, kapitał wiedzy, zasoby wiedzy, aktywa niematerialne czy aktywa niewidzialne, przy czym należy odnotować, iż często stosowane są one jako synonimy czy wręcz zamienniki. Lev (2001) twierdzi wręcz, iż można wydzielić różne definicje zasobów niematerialnych przyjmując jako kryterium środowisko, które się nimi posługuje. I tak zasoby niematerialne określane są jako wartości niematerialne (intangibles) głównie w literaturze księgowej, ekonomiści chętniej używają określenia aktywa wiedzy (knowledge assets), w nauce o zarządzaniu stosuje się pojęcie kapitału intelektualnego, wśród prawników dominuje pojęcie własności intelektualnej (intellectual property). Pojęcie aktywa, zasoby i kapitał używane są jako czynnik wartości będący we władztwie organizacji. Z kolei termin intangibles odnosi się do czegoś niematerialnego (Lönnqvist, 2002, s.228). Intangibles w rozumieniu przymiotnikowym używany jest jako określenie zasobów, aktywności czy aktywów. Jednocześnie wyraz ten często bywa interpretowany jako rzeczownik, co

18 W ujęciu tym kapitał intelektualny jest „pożyczony” od udziałowców, a przeciwwagą dla niego mogłaby być goodwill.

79 całkowicie zmienia jego znaczenie, stwarzając pewne trudności klasyfikacyjne (Cañibano, Sánchez, 1998).

Rysunek 2.5. Sposoby definiowania zasobów niematerialnych Źródło: Opracowanie własne w oparciu o (Stolowy i Jeny, 1999, s. 5)

Z punktu widzenia księgowego można wyróżnić następujące klasyfikacje definicji:  definicje konceptualne (conceptual definitions);

 definicje przez egzemplifikację - wylistowanie poszczególnych zasobów (Stolowy i Jeny, 1999).

Podejście konceptualne rozdzielane jest na trzy kolejne podzbiory zawierające:  definicje tautologiczne – dla przykładu „zasób nie ma substancji fizycznej”;  definicje á contrario – „zasoby stałe inne niż materialne i finansowe”;

 definicje realne, czyli takich, gdzie w istocie ponoszony jest pewien koncepcyjny wysiłek w procesie rozumowania czym tak naprawdę są zasoby niematerialne (Stolowy i Jeny, 1999, s. 6).

Nieujednolicony system pojęciowy wskazuje na istotne rozbieżności między badaczami zajmującymi się tą problematyką w definiowaniu istoty tego typu składników majątku przedsiębiorstwa. Z drugiej strony, mając na uwadze dużą kompleksowość zagadnienia oraz fakt, iż badania wpływu zasobów niematerialnych na funkcjonowanie przedsiębiorstw prowadzone są na szeroką skalę, dopiero od niedawna, swoisty chaos pojęciowy jest w pewnym stopniu zrozumiały.

80

Tabela 2.1. Rodzaje definicji zasobów niematerialnych według systemów księgowych Źródło: Opracowanie własne w oparciu o (Stolowy i Jeny, 1999, s. 6)

Wywiera on również określony pozytywny wpływ na rezultaty badań, ze względu na relatywnie niewielkie ograniczenia pojęciowe zakresu badań nad niematerialnymi składnikami majątku przedsiębiorstw, co skutkuje mnogością podejść i twórczą polemiką na łamach literatury, przyczyniającą się do głębszego zrozumienia całości zagadnienia. W przedstawionym poniżej zestawieniu sklasyfikowane są istniejące w literaturze definicje zasobów niematerialnych sformułowane przez takich badaczy jak: Ahonen, Bontis, Brooking, Daum, Edvinsson i Malone, Hall, Johanson, Lev, Maar, Mayo, Nakamura, Roos, Sveiby, Steward, Sullivan, Upton czy grupa badawcza Meritum.

81 Koncepcje powołujące się na brak physis zasobów niematerialnych jako kryterium wyróżniającego spośród innych typów zasobów znajdują szerokie uznanie w dorobku literaturowym. Galbreath (2005) powołując się na tą systematykę, określa pojęciem aktywów niematerialnych wszystkie niefizyczne czynniki używane w procesie produkcji dóbr lub w świadczeniu usług i - w stosunku do których - oczekiwane jest generowanie wartości dodanej dla firmy w przyszłości. Jako umiejętności definiowane są wszystkie czynniki umożliwiające przedsiębiorstwu rozwój, implementację i realizację kreujących wartość strategii rynkowych. Należy wspomnieć, iż autorzy tych koncepcji zgodni są co do tezy o zróżnicowanym oddziaływaniu poszczególnych aktywów i umiejętności na konkurencyjność i strategię firm.

Zasoby niematerialne traktowane są jako kluczowy czynnik stymulujący ogólną sprawność organizacji i proces kreowania wartości w firmie (Itami, 1987).

Lev (2001) oraz grupa mu bliskich naukowców, takich jak Brooking, Marr i Mayo, posługuje się zamiennie definicjami zasobów niematerialnych i kapitału intelektualnego. Według tego systemu pojęciowego zasoby niematerialne są niefizycznym źródłem wartości, generowanym przez innowację, unikalny kształt organizacji i praktykę zasobów ludzkich. Wyodrębniono związki zasobów niematerialnych łączące się w sekwencje związane z innowacją, zasobami ludzkimi i organizacją. Lönnqvist (2002) proponuje przyjęcie definicji aktywów niematerialnych jako składających się z niematerialnych źródeł wartości powiązanych ze zdolnościami pracowników, zasobami organizacyjnymi, a także zasadami zarządzania relacjami z interesariuszami.

Ujęcie struktury organizacyjnej istotne jest również w koncepcji Sveiby’iego (1997), dla którego zasoby niematerialne to niewidzialne aktywa zawierające kompetencje pracowników, struktury wewnętrznej i zewnętrznej organizacji. Upton (2001) rozumie zasoby niematerialne jako wskaźniki, czynniki i inne informacje nieprezentowane w podstawowych sprawozdaniach finansowych. Edvinsson (1997) opisując Nawigator Skandii19 proponuje definicję zasobów niematerialnych jako sumę aktywów niematerialnych, takich jak: kapitał ludzki, kapitał klientów, kapitał procesowy i kapitał innowacyjny.

19 Model pomiaru i wyceny zasobów niematerialnych przedsiębiorstwa opracowany przez Skanię – szwedzką firmę ubezpieczeniową. Model ten będzie przybliżony w części niniejszej rozprawy doktorskiej omawiającej wzajemne relacje i współzależności występujące między zasobami niematerialnymi.

82

Ujęcie zasobów niematerialnych i kapitału intelektualnego

Dorobek badawczy

1. Zasoby niematerialne i kapitał intelektualny dzielone na komponenty

 Brooking (rynek, własność intelektualna)  Edvinsson i Malone (zasoby ludzkie,

strukturalne i organizacyjne, klienci, innowacje i kapitał procesowy)

 Lev (związane z innowacją, zasobami ludzkimi i organizacyjnymi)

 Marr (interesariusze i strukturalne zasoby wiedzy)

 OECD (kapitał ludzki i organizacyjny)  Sveiby (kompetencje pracowników,

struktura zewnętrzna i wewnętrzna) 2. Zasoby niematerialne/kapitał intelektualny

mogą być dzielona na poszczególnych poziomach

 Ahonen (produktywne i komercyjnie eksploatowane wartości niematerialne)  Stähle i Grönroos (potencjalny i

realizowany kapitał intelektualny) 3. Zasoby niematerialne i kapitał

intelektualny postrzegane jako synonimy

 Brooking  Lev  Marr  Mayo 4. Kapitał intelektualny jako podzbiór

zasobów niematerialnych

 Bontis

 Hussi i Ahonen  OECD

5. Zasoby niematerialne jako podzbiór kapitału intelektualnego

 Stähle i Grönroos 6. Kapitał intelektualny po stronie pasywów,

nie jako aktywa

 Edvinsson i Malone 7.Kapitał intelektualny jako

wartość ekonomiczna poszczególnych zasobów niematerialnych

 OECD

Tabela 2.2. Zestawienie definicji zasobów niematerialnych i kapitału intelektualnego Źródło: opracowanie własne w oparciu o Lönnqvist (2002, s. 287)

Każdy z tych elementów tworzących niematerialny majątek przedsiębiorstwa wywiera istotny wpływ zarówno na pozycję rynkową firmy i jej konkurencyjność. Podkreślając wagę znaczenia księgowego i rachunkowego w ogólnej definicji zasobu przedsiębiorstwa, usiłują również rozszerzyć je na zasoby niematerialne i umiejętności. W tym znaczeniu traktują oni zasoby niematerialne jako aktywa nieposiadające fizycznej substancji, będące nierozerwalnie związane z przedsiębiorstwem, dla których trudne

83 jest precyzyjne określenie potencjalnego wkładu w przyszły rozwój przedsiębiorstwa (Smith, 1988). Grupa badawcza Meritum (2001) prowadząca obszerne badania nad tematyką zasobów niematerialnych na obszarze Unii Europejskiej, zaproponowała system pojęciowy zawierający definicje wartości niematerialnych, kapitału intelektualnego i aktywów niematerialnych. W myśl tej klasyfikacji wartościami niematerialnymi są niemonetarne źródła prawdopodobnych przyszłych korzyści ekonomicznych, nieposiadające postaci fizycznej, kontrolowane przez firmę i powstałe w rezultacie wcześniejszych zdarzeń lub transakcji (produkcja własna bądź akwizycja). Wartości niematerialne mogą być przedmiotem obrotu w oderwaniu od innych aktywów korporacyjnych. Kapitał intelektualny zawiera wszystkie rodzaje wartości niematerialnych formalnie posiadanych i używanych bądź zaangażowanych w sposób nieformalny, będących nie tylko sumą zasobów ludzkich, strukturalnych i relacyjnych firmy, ale zawierających również wiedzę co do sposobu ich użycia. Pojęcie aktywów niematerialnych według tej klasyfikacji obejmuje cały zestaw wartości niematerialnych oraz elementów kapitału niematerialnego, które są uznane jako aktywa w świetle obowiązującego modelu księgowego (Kristandl i Bontis, 2007, s. 1514).

Waga zjawiska synergii zasobów niematerialnych w procesach gospodarczych szczególnie dobrze widoczna jest w przypadku przedsiębiorstw wysokich technologii lub firm konsultingowych, gdzie udział zasobów niematerialnych w procesie wytworzenia produktów lub usług jest z reguły bardzo wysoki. Firmy konsultingowe nie posiadają z reguły żadnego majątku trwałego. Ich biura to powierzchnie wynajęte, w zależności od rozwoju biznesu mogą się zwiększać lub zmniejszać, sprzęt biurowy, który wykorzystują w bieżącej działalności jest z reguły leasingowany lub również wynajmowany. Kluczowymi zasobami generującym przychód są pracownicy takich firm i ich wiedza, umiejętności oraz doświadczenie. Kluczową kompetencją takich przedsiębiorstw jest dostarczenie rynkowi za dobrą cenę wysoko zaawansowanych produktów w postaci usługi konsultingowej lub doradczej. Połączenie takich zasobów niematerialnych jak wiedza kompetentnych pracowników, reputacja firmy, kapitał relacyjny czy wypracowana pozycja na rynku ma decydujące znaczenie dla wytworzenia i utrzymania trwałej przewagi konkurencyjnej. Firma doradcza Arthur Andersen za czasów swojej działalności również skonstruowała definicję zasobów niematerialnych,

84 zgodnie z nią do tej grupy zaliczono zasoby kontrolowane przez przedsiębiorstwo i posiadające takie atrybuty jak: niefizyczną naturę (non physical in nature), zdolność do wytworzenia korzyści netto w przyszłości, mające podmiotowość prawną i podlegające ochronie prawnej. Wartość kreowana w wyniku zjawisk synergii zachodzących w obrębie zasobów niematerialnych lub w związku z nimi, to jest w wyniku połączenia z zasobami materialnymi lub innymi elementami majątku przedsiębiorstwa, powstaje przy dużym udziale indywidualnego i unikalnego doświadczenia, rutyn organizacyjnych, kapitału relacyjnego składającego się z reputacji, lojalności klientów jak również z relacji między przedsiębiorstwem a jego otoczeniem zewnętrznym (Roos i Roos, 1997). Na przykładzie tej definicji widać w jaki sposób ewoluowała myśl badawcza w odniesieniu do tego typu zasobów.

Oprócz przedstawionych definicji funkcjonuje systematyka opisana w normach prawnych poszczególnych państw. W polskim systemie prawnym używane jest pojęcie wartości niematerialnych i prawnych, którą posługuje się Ustawa o Rachunkowości (Dz.U. z 1994 r., Nr 121, poz. 591). Ustawodawca pojęciem wartości niematerialnych i prawnych określa „nabyte przez jednostkę, zaliczane do aktywów trwałych, prawa majątkowe nadające się do gospodarczego wykorzystania, o przewidzianym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, przeznaczone do używania na potrzeby jednostki20, w tym w szczególności: autorskie prawa majątkowe, prawa pokrewne, licencje i koncesje, prawa do wynalazków, patentów i znaków towarowych, wzorów użytkowych oraz zdobniczych, a także know-how. W ramach tej regulacji do wartości niematerialnych i prawnych zaliczona została również nabyta wartość firmy oraz koszty zakończonych prac rozwojowych. Odpowiednie uregulowania w zakresie obrotu i ochrony prawnej niematerialnych składników majątkowych przedsiębiorstwa mają zastosowanie w ustawodawstwie Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych. Standard 38 będący częścią Międzynarodowych Standardów Księgowych (International

Accounting Standards) definiuje aktywa niematerialne jako identyfikowalne

niefinansowe aktywa o nie fizycznej postaci, używane w procesie produkcyjnym lub procesie dostawy produktów lub usług lub w celach administracyjnych, w stosunku do

20 § 2 Ustawy obejmuje katalog podmiotów w odniesieniu do których ma zastosowanie przedmiotowa Ustawa. Podmiotami tymi są między innymi spółki handlowe, osoby prawne i fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, gminy, powiaty, województwa, zagraniczne i krajowe osoby prawne.

85 których oczekiwane jest wystąpienie korzyści ekonomicznych w przyszłości. Zgodnie z FASB (Financial Accounting Standards Board) zasoby niematerialne to prawdopodobne przyszłe korzyści ekonomiczne, nad którymi poszczególny podmiot zachowuje władztwo w rezultacie transakcji lub zdarzeń, które wystąpiły w przeszłości. Wagę zasobów niematerialnych została dostrzeżona także przez OECD, pod auspicjami której prowadzono specjalny program informujący o znaczeniu tej kategorii zasobów dla przedsiębiorstw, państw członkowskich i gospodarki międzynarodowej. Organizacja definiuje zasoby niematerialne jako typ aktywów nie posiadający postaci fizycznej i atrybutów finansowych, traktując kapitał intelektualny i aktywa wiedzy jako pojęcia tożsame. Zasoby niematerialne sklasyfikowane są w trzech grupach: informacji elektronicznej (software i bazy danych), własności o cechach innowacyjnych (badania i rozwój, wzorce użytkowe, marki handlowe) oraz kompetencji ekonomicznych, do których zaliczane są zasoby ludzkie wraz z występującymi między nimi relacjami oraz siatkami relacji, know-how zwiększający efektywność organizacji oraz niektóre aspekty reklamy i marketingu (Raport OECD, 2010). Przedstawiony powyżej system pojęciowy z całą pewnością nie stanowi zbioru zamkniętego.

Mimo jednoczesnego współistnienia wielości definicji, dla zapewnienia spójności metodologii, na potrzeby dalszych rozważań zawartych w niniejszej pracy, przyjęto termin „zasobów niematerialnych” jako swego rodzaju uniwersalnego określenia niematerialnych składników majątkowych przedsiębiorstwa. W świetle powyższych rozważań, biorąc pod uwagę realizację głównego celu badawczego pracy i weryfikację prawdziwości postawionej hipotezy, semantyka pojęciowa – jakkolwiek istotna – ma w tym przypadku wtórne znaczenie. Biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone powyżej definicje można zaproponować określenie zasobów niematerialnych przedsiębiorstwa jako sumę jego aktywów niematerialnych i umiejętności używanych w procesie produkcji lub świadczenia usług, stanowiących istotną część jego wartości rynkowej, charakteryzujących się brakiem substancji fizycznej i rzadkością występowania, wytworzonych w ramach danego przedsiębiorstwa lub zakupionych od innych firm, mających decydujący udział w generowaniu wartości dodanej dla przedsiębiorstwa w chwili obecnej, jak i w przyszłości oraz jego konkurencyjność.

86

2.3 Paradygmat zasobów niematerialnych w ekosystemie konkurencyjnym