Cele polityki edukacyjnej w szkolnictwie wyższym

Polityka edukacyjna państwa w dziedzinie szkolnictwa wyższego jest oceniana na podstawie dwóch podstawowych kryteriów: efektywności (zewnętrznej i wewnętrznej) i sprawiedliwości (równości dostępu). W ramach celów głównych związanych z poprawą efektywności lub sprawiedliwości, wyróżniamy szereg celów cząstkowych (Tabela 11). W związku z tym wszelkie zmiany w zakresie finansowania szkolnictwa wyższego powinny być rozpatrywane pod kątem ich wpływu na te dwa kryteria.

Sprawiedliwość może być rozpatrywana w wymiarze sprawiedliwej dystrybucji pewnych dóbr, usług lub kosztów. Kwestią problematyczną pozostaje ustalenie kryteriów sprawiedliwej dystrybucji oraz sposobów jej mierzenia. Można zadać pytanie co to znaczy równe traktowanie równych, czy oznacza ono takie samo traktowanie ludzi znajdujących się w tej samej grupie? Przy zagadnieniach związanych z redystrybucją dochodów korzysta się z koncepcji sprawiedliwości poziomej i pionowej.

89 Sprawiedliwość pozioma oznacza jednakowe traktowanie identycznych jednostek (lub grup). Natomiast sprawiedliwość pionowa odnosi się do różnego traktowania jednostek (grup) znajdujących się w odmiennej sytuacji. Zatem, nierówni (lub nierówne) grupy powinny być traktowane w niejednakowy sposób i tym najmniej uprzywilejowanym powinna być udzielana pomoc w różnej formie. Pozostaje określić, które jednostki lub grupy potrzebują wsparcia i jakie formy pomocy zastosować165

. Powszechnie panuje zgoda co tego, że rozwój narodowych systemów szkolnictwa wyższego przyczynia się do zwiększenia sprawiedliwości w dostępie do edukacji na poziomie wyższym, poprzez większy udział studentów z grup społecznie nieuprzywilejowanych (np. osób z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, z obszarów wiejskich lub kobiet). Ekspansja w wielu krajach była właśnie nastawiona na osiągnięcie tych celów166

.

Jednak nawet w krajach odznaczających się wysokim wskaźnikiem skolaryzacji mogą występować znaczne dysproporcje, jeśli chodzi o podejmowanie studiów wyższych, między różnymi grupami społecznymi. Za determinanty podejmowania studiów wyższych uznaje się m.in.: pochodzenie ekonomiczno – społeczne, zamieszkiwanie na obszarach miejskich lub wiejskich, zdolności, płeć, kwalifikacje zdobyte na wcześniejszych etapach edukacji, zmiany na rynku pracy, wysokość premii zarobkowej¹⁶⁷.

165

J.E. Stiglitz, Ekonomia ...,op. cit., s. 565-567.

166 Jednocześnie w krajach takich jak: Grecja, Filipiny, Brazylia, Izrael Kenia, Tanzania, gdzie miała miejsce ekspansja szkolnictwa wyższego, nie zaobserwowano osłabienia zależności między niskim statusem ekonomiczno-społecznym rodziców a mniejszą dostępnością do studiów i gorszymi osiągnięciami edukacyjnymi ich dzieci. patrz: D.R. Lewis, H. Dundar, Equity Effects of Higher Education in Developing Countries: Access, Choice, and Persistence, w: „Higher Education in the Developing World: Changing Contexts and Institutional Responses” edited by D. W. Chapman and A.E. Austin (red.), Greenwood Press, Westport 2002, s. 169-192.

167

D. Hossler, J. Braxton, G. Coopersmith, Understanding Student college choice, w: “Higher Education and Research” J.C. Smith (red.), vol. V, Agathon Press, New York 1989, s. 213-288.

90 Tabela 11 Cele polityki edukacyjnej państwa w odniesieniu do szkolnictwa wyższego

Cele główne Cele cząstkowe Działania

Sprawiedliwość (równość dostępu)

 zwiększenie wskaźnika podejmowania studiów bezpośrednio po ukończeniu szkoły średniej;

 rozszerzenie możliwości kształcenia ustawicznego dla starszych studentów;

 zredukowanie dysproporcji w odsetku podejmujących studia w zależności od statusu ekonomiczno-społecznego;

 zwiększenie zaangażowania sektora prywatnego w finansowanie studiów wyższych.

 zwiększenie publicznego finansowania w celu wzrostu podaży miejsc na studiach połączone z utrzymywaniem czesnego na niskim poziomie;

 podniesienie opłat za czesne połączone ze wzrostem poziomu pomocy materialnej dla studentów w formie pożyczek i stypendiów;

 zwiększenie udziału sektora prywatnych szkół wyższych w kształceniu studentów;  rozpowszechnianiem elastycznych form studiowania np. kształcenia na odległość;  stypendia i pożyczki dla osób niezależnych od rodziców;

______________________________________________________________  bony podażowe premiujące uczelnie przyjmujące studentów z obszarów o niskim dochodzie lub dotkniętych bezrobociem;

 bony popytowe o wysokości uzależnionej od dochodów rodziców;

 pomoc materialna uzależniona od dochodu (zwłaszcza typu bezzwrotnego);  pożyczki z odroczonym terminem spłaty, o wysokości raty uzależnionej od dochodu;

______________________________________________________________  częściej stosowane w promowaniu rozwoju sektora prywatnego są metody wspierające studentów, a nie bezpośrednio szkoły wyższe;

Efektywność zewnętrzna

 podniesienie jakości edukacji;

 dostosowanie programów nauczania do potrzeb rynku pracy;

 uregulowania prawne dotyczące procedur selekcji przy przyjmowaniu na studia, system kontroli jakości i akredytacja;

 uzależnienie przyznania środków finansowych od posiadania przez szkołę wyższą akredytacji;

 konkursy przy alokacji środków finansowych;

 stypendia naukowe dla studentów z osiągnięciami naukowymi;

______________________________________________________________ Metody podażowe:

 algorytmy przewidujące zwiększone finansowanie miejsc studenckich w dziedzinach priorytetowych dla gospodarki;

 przyznawanie środków na zasadach konkurencyjnych (konkursy) w których kluczowym kryterium wyboru byłoby osiągnięcie określonego dostosowania do potrzeb

91

 premiowanie badań naukowych dotyczących najistotniejszych dla danego kraju problemów.

rynku pracy

 bony podażowe, przy których państwo płaci więcej za każe miejsce studenckie w priorytetowej dziedzinie.

Metody popytowe:

 stypendia dla studentów kierunków priorytetowych;

 preferencyjne warunki kredytowe dla studentów kierunków priorytetowych;  umorzenie pożyczek studenckich dla absolwentów podejmujących zatrudnienie w dziedzinach gospodarczych określonych jako priorytetowe lub określonych obszarach sektora publicznego.

______________________________________________________________  konkursy w alokacji środków finansowych na badania.

Efektywność wewnętrzna

 redukcja kosztów;  algorytmy finansowe bazujące na kosztach normatywnych lub średnich;

 przeznaczanie większych środków, niż wynikałoby to z podziału proporcjonalnego względem posiadanej liczby studentów, tym uczelniom, które wykazują koszty na studenta poniżej średniej;

 mechanizmy alokacji oparte na wskaźnikach wyników działalności np. kontrakty uzależnione od wyników działalności;

 udoskonalenie metod alokacji środków finansowych między szkołami wyższymi i w ich obrębie;

 bony edukacyjne, poprzez zaostrzenie konkurencji między uczelniami;  ograniczenie wysokości pożyczek na finansowania czesnego;

______________________________________________________________  ograniczenie okresu pobierania pomocy materialnej przez studentów do

normalnego okresu trwania studiów;

92

 zwiększenie przepustowości systemu;

 zapewnienie stabilnych i

przewidywanych zasad finansowania szkolnictwa wyższego.

zaliczających rok studiów;

______________________________________________________________  planowanie wieloletnie;

 polityka informacyjna poprzedzająca planowane zmiany w zakresie finansowania.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Salmi, A.M. Hauptman, Innovations in Tertiary Education Financing: A Comparative Evaluation of Allocation Mechanisms, Working Paper Series, No. 4, World Bank, Washington, 2006, s. 47-64.

93 Badania przeprowadzane zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się potwierdziły silną zależność między uzyskanym wykształceniem a statusem ekonomiczno-społecznym rodziców, określanym najczęściej poprzez dochód w rodzinie, wykształcenie rodziców, zajmowanymi przez nich stanowiskami. J.P. Tan i A. Mingat (1992) zaproponowali, aby jako ilustrację zależności między podejmowaniem studiów a statusem ekonomiczno-społecznym pokazać udział studentów pochodzących z różnych grup w ogóle studentów i porównać otrzymaną wielkość procentową z udziałem tej grupy w całej populacji168

.

Analizując doświadczenia różnych państw można uznać, że trzy z zastosowanych strategii przyniosły zadawalające rezultaty w zakresie poprawy dostępności szkolnictwa wyższego169

:

 zwiększenie finansowania szkolnictwa wyższego z środków publicznych, mające na celu wzrost podaży miejsc na studiach, połączone z utrzymywaniem czesnego na niskim poziomie (Stany Zjednoczone – wiele stanów w latach 1950. i 1960. oraz państwa skandynawskie od lat 1980.);

 podniesienie opłat za czesne, w celu zwiększenia finansowania szkolnictwa wyższego, połączone ze wzrostem poziomu pomocy materialnej dla studentów w formie pożyczek i stypendiów (Stany Zjednoczone, Kanada oraz Australia i Nowa Zelandia od późnych lat 1980.);

 zwiększenie udziału sektora prywatnych szkół wyższych w kształceniu studentów (Azja: m. in. Japonia, Korea Południowa, Indie, Tajwan, Filipiny, Ameryka Łacińska: m.in. Brazylia, Kolumbia, Dominikana, kraje Europy Środkowo-Wschodniej: m. in. Polska).

Natomiast niepowodzeniem zakończyło się zastosowanie170

:

 niskiego poziomu finansowania publicznego oraz odpłatności na niskim poziomie – system elitarny z małym udziałem studentów zaraz po ukończeniu szkoły średniej;

 niskiego poziomu finansowania publicznego połączonego z wysoką odpłatnością i niskim poziomem pomocy materialnej dla studentów- system elitarny z wysokimi nakładami na studenta.

168 J.P. Tan, A. Mingat, Education in Asia: A Comparative Study of Costs and Financing, The World Bank, Washington D.C. 1992.

169

J. Salmi, A.M. Hauptman, Innovations ...,op.cit., s. 47 i nast. 170 Ibidem, s. 47 i nast.

94 Wskazuje się na to, że wielokrotnie w polityce edukacyjnej różnych krajów zaniedbywano czynniki wpływające na popyt młodzieży oraz zakładano, że polityka bezpłatności lub niskich opłat za studia (low-cost recovery) połączona z niskim poziomem pomocy materialnej udzielanej studentom przyczyni się do zwiększenia sprawiedliwości i równości w dostępie dla osób o niższym statusie materialno-społecznym. Jednak badania potwierdzają, że w warunkach silnego prywatnego popytu i ograniczonej podaży taka polityka finansowania szkolnictwa wyższego przynosi odwrotne skutki i to zarówno w krajach rozwiniętych171

oraz rozwijających się¹⁷². W wielu wypadkach systemy z bezpłatną edukacją na poziomie wyższym mogą prowadzić do regresywności w dystrybucji dochodów od biednych do bogatych. Ma to miejsce w sytuacjach, gdy szkolnictwo wyższe finansowane jest z podatków płaconych przez wszystkich, a jednocześnie osoby z rodzin o wyższych dochodach korzystają ze studiów w większej mierze. Niski udział osób z biednych środowisk w grupie studiujących, tłumaczony był tym, że pod względem ekonomicznym największą barierę w podejmowaniu studiów wyższych stanowią nie opłaty i czesne pobierane przez szkoły wyższe, ale koszty utrzymania, czyli wynajem mieszkania, wyżywienie, transport itp.173

.

W świetle powyższego argumentu, zwracano uwagę na szczególnie niekorzystną sytuację osób pochodzących z obszarów wiejskich, które mają podwójnie utrudnione zadanie przy zdobywaniu wyższego wykształcenia, po pierwsze ze względu na niższą jakość kształcenia na poziomie podstawowym i średnim w małych miejscowościach, a po drugie ze względu na konieczność ponoszenia dodatkowych kosztów w przypadku przeprowadzki do ośrodków akademickich, którymi są zazwyczaj duże miasta.

Dużą materialną przeszkodę dla biedniejszych studentów stanowią także koszty utraconych zarobków, ponoszone w wyniku poświęcenie kilku lat na studia. Poza tym, trzeba zwrócić uwagę na to, że często w grupie młodzież

171 Patrz: W.L. Hansen, B.A. Weisbrod, Benefits, Costs, and Finance of Public Higher Education, Markham Publishing Company, Chicago, 1969, s. 52 -54.

172 Patrz: D.Albrecht, A. Ziderman, Funding Mechanisms for Higher Education. Financing for Stability, Efficiency, and Responsiveness, “World Bank Discussion Papers” no. 153, The World Bank, Washington D.C., 1992, s. 53-56.

173 Patrz: N. Barr, Financing Higher Education: Comparing the Options, London School of Economics and Political Science, London, 2003, s. 5. http://econ.lse.ac.uk/staff/nb/barr_HE_option030610.pdf Data dostępu: maj 2007.

95 z biedniejszych środowisk wyższy jest odsetek nieukończenia szkoły średniej lub uczęszczanie do szkoły średniej o niższym poziomie nauczania¹⁷⁴.

Co do wpływu wysokości czesnego na dostęp do szkolnictwa wyższego, to zadania wśród naukowców są podzielone. Badania takie były przeprowadzane np. w Wielkiej Brytanii i Australii po reformach wprowadzających powszechną odpłatność. Część z nich wskazuje, że studenci z rodzin o niskim statusie materialno-społecznym są stosunkowo mało-elastyczni cenowo, niewrażliwi na podniesienie czesnego. Stąd pomoc stypendialna oraz programy pożyczkowe ukierunkowane dla najbiedniejszych połączone ze wzrostem odpłatności za studia wyższe (lub jej wprowadzeniem) powodują nie tylko wzrost dochodów szkół wyższych, ale paradoksalnie mogą przyczynić się do zwiększenia dostępności do studiów dla zdolnych studentów z biednych rodzin¹⁷⁵.

Warto także zwrócić uwagę na to, że w wielu krajach konstytucyjnie zagwarantowana bezpłatność edukacji na poziomie wyższym spowodowała, że rozwinęły się „techniki” omijania tego zapisu (np. Polska, Azerbejdżan, Kirgistan, Węgry, Rosja, Białoruś)176

.

Można zatem postawić pytanie, jakie wobec tego są skuteczne środki poszerzania dostępu do szkolnictwa wyższego, zwłaszcza wśród grup o mniejszej reprezentacji na studiach. Doświadczenia różnych krajów wskazują na to, że nie ma jednej skutecznej metody, a sam cel bywa trudny do osiągnięcia nawet w krajach zamożnych i cechujących się wysokim poziomem rozwoju szkolnictwa wyższego.

W tym celu można wykorzystać bony popytowe (wręczane studentom), jeśli ich wysokość będzie uzależniona od zamożności studentów lub ich rodziców.

Efektywne mogą okazać się także bony podażowe, przy których alokacja środków finansowych jest dokonywana nie w oparciu o czynniki instytucjonalne, ale na podstawie charakterystyki studentów¹⁷⁷.

Część z ekspertów w zakresie finansowania szkolnictwa wyższego, broni stanowiska, że bardziej efektywne w tym względzie są jednak programy polegające

174 Przykładowo w Hondurasie i Urugwaju podjęto próbę zapewnienia otwartego dostępu do studiów dla wszystkich absolwentów szkół średnich, co i tak nie rozwiązało problemu, gdyż „wąskie gardło” stanowiły braki w wiedzy, którą młodzież powinna wynieść ze szkół średnich.

175 Takie wnioski często były obecne w opracowaniach przygotowanych przez Bank Światowy. 176 D.R. Lewis, H. Dundar, Equity Effects ...,op.cit., s. 169-192.

177

W Wielkiej Brytanii (Anglia i Szkocja) były wykorzystywane specjalne premie dla szkół wyższych przyjmujących studentów z obszarów dotkniętych bezrobociem lub o niskim dochodzie.

96 na zwiększeniu pomocy materialnej dla studentów niż zwiększeniu środków finansowych przekazywanych bezpośrednio szkołom wyższym178

.

Jeśli chodzi o pomoc materialną to w wielu krajach w celu łagodzenia nierówności w dostępie do szkolnictwa wyższego wykorzystuje się stypendia przyjmujące kryterium dochodowe, a także coraz częściej zwrotną formę pomocy czyli pożyczki.

Wprowadzenie pożyczek edukacyjnych jest uzasadniane dwoma podstawowymi celami: po pierwsze chodzi o zwiększenie udziału studentów w finansowaniu swojej edukacji, a po drugie umożliwienie biedniejszym studentom podjęcie studiów. Problem w tym, że czasami te dwa cele stoją w sprzeczności i zdarza się, że program pożyczek nastawiony na zwiększenie udziału studentów w kosztach swego studiowania, skupia się na grupach zamożnych i średnio zamożnych studentów umożliwiając im odroczenie płatności za studia, a nie na zapewnieniu środków tym, których nie stać na studiowanie. Biorąc także pod uwagę ograniczoność środków publicznych, logiczne wydaje się, że program pożyczkowy zakładający wysoki poziom subsydiowania państwowego nie będzie dostępny dla tak szerokiej grupy osób, jak program o niskim poziomie subsydiowania. Często także presje polityczne wywierane na rząd powodują, że subsydia są przyznawane niekoniecznie tym najbardziej potrzebującym179

.

Zaletą pożyczek z odroczonym terminem spłaty jest powiązanie wysokości raty z sytuacją dochodową po ukończeniu studiów. W ten sposób ewentualna pomoc finansowa państwa następuje w okresie, kiedy pożyczkobiorca jej rzeczywiście potrzebuje, czyli przy spłacie. Wydaje się, że jest to lepszy instrument poprawy dostępności do studiów niż zakładanie z góry subsydiowania oprocentowania pożyczki do poziomu rynkowego, co zwykle nie dotyczy studentów najbardziej potrzebujących.

Jeśli chodzi o różnego typu ulgi podatkowe wynikające z płacenia za czesne lub z powodu oszczędzania na przyszłą naukę w szkołach wyższych, to mają one mniejszy wpływ na poprawę dostępności, gdyż dotyczą tych płacących podatki, a więc w pierwszej kolejności osób o średnim lub wyższym dochodzie. Mogą jednak pośrednio pomóc w realizacji tego celu ze względu na możliwość identyfikacji osób, które z takich ulg nie mogą skorzystać i skierowanie do nich pomocy stypendialnej.

178

J. Salmi, A.M. Hauptman, Innovations..., op.cit.,s. 47-64. 179 Przykład Malezji i Tajlandii z połowy lat 1990.

97 Przechodząc do wpływu rozwiniętego sektora prywatnego szkolnictwa wyższego na poszerzenie dostępu do edukacji, należy zacząć od tego, że uwzględnienie prywatnych szkół wyższych i/lub studentów tychże szkół w alokacji publicznych środków finansowych jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień w polityce finansowania szkolnictwa wyższego. Zwolennicy tego rozwiązania zwracają uwagę, że dla państwa tańsze, a zatem bardziej korzystne jest sfinansowanie części kosztów miejsca studenckiego w instytucjach prywatnych niż ponoszenie pełnego kosztu stworzenia nowego miejsca studenckiego w publicznych szkołach wyższych.

Analiza doświadczeń światowych pokazuje jednak, że nieliczne państwa zdecydowały się na bezpośrednie przekazywanie niepublicznym szkołom wyższym dotacji na bieżące wydatki (głównie na wynagrodzenia). Do tych wyjątków należą między innymi: Chile, Nowa Zelandia, Autonomia Palestyńska, Filipiny. W Stanach Zjednoczonych, niektóre stany, np. Nowy Jork mają programy, na podstawie których przekazują niepublicznym szkołom wyższym środki pieniężne za wykształcenie absolwentów określonych kierunków180

.

Publiczne finansowanie prywatnych szkól wyższych jest także wpisane w system wykorzystujący popytowe bony edukacyjne, które można wykorzystać w uczelniach niezależnie od formy ich własności.

Powszechnie uważa się, że bardziej efektywne w promowaniu rozwoju sektora prywatnego są metody wspierające nie w sposób bezpośredni szkoły wyższe, ale pośrednio poprzez przyznanie uprawnień do korzystania z pomocy materialnej studentom szkół wyższych, niezależnie od formy ich własności. Przykładowo poprzez przyznanie pożyczek, które mogą być wykorzystane do opłacenia wyższego czesnego w szkołach niepublicznych lub stypendiów, do otrzymania których uprawnieni będą także studenci szkół niepublicznych.

Drugim celem, który zajmuje ważne miejsce w projektowaniu systemów alokacji środków finansowych w szkolnictwie wyższym, jest dążenie do poprawy efektywności zewnętrznej szkolnictwa wyższego, obejmującej poprawę jakości i dostosowanie szkolnictwa wyższego do oczekiwań społecznych.

Najprostsza z definicji określa jakość w szkolnictwie wyższym, jako zapewnienie tego aby studenci się uczyli. Biorąc jednak pod uwagę, że jest

98 to określenie bardzo ogólne, w wielu systemach szkolnictwa wyższego rządy próbują ustalić standardy akademickie i za pomocą norm prawnych oraz mechanizmów finansowania, w których ilość przyznawanych środków będzie uzależniona od spełnienia owych standardów oraz zmobilizować szkoły wyższe do ich przestrzegania. W wielu przypadkach jakość szkolnictwa wyższego określana jest na podstawie wskaźników finansowych, takich jak wydatki na studenta lub mierników wyników działalności, jak odsetek studentów którzy ukończyli studia i otrzymali dyplom¹⁸¹. Ze względu na panujące przekonanie, co do tego, że jakość zależy głównie od kroków podejmowanych przez szkoły wyższe, przyjmuje się, że bardziej skutecznymi metodami finansowania wspierającymi podniesienie jakości będą metody podażowe, czyli bezpośrednio wspierające szkoły wyższe, od popytowych, czyli wspierających studentów.

Jeśli chodzi o drugi sposób zapewnienia efektywności zewnętrznej, jakim jest ocena dostosowania systemu szkolnictwa wyższego do oczekiwań społeczeństw, a w szczególności do potrzeb rynku pracy, to chodzi tutaj o zapewnienie, aby absolwenci wyższych uczelni byli specjalistami w dziedzinach, na które jest popyt na rynku pracy oraz posiadali umiejętności oczekiwane przez pracodawców, a w zakresie badań naukowych, aby ich główne kierunki pokrywały się z najważniejszymi wyzwaniami gospodarczymi. W tym zakresie skuteczne mogą okazać się zarówno metody podażowe jak i popytowe finansowania szkolnictwa wyższego.

Na efektywność wewnętrzną w szkolnictwie wyższym składa się kilka rzeczy: po pierwsze ograniczanie kosztów w celu oszczędzania zasobów, po drugie poprawa wskaźnika ukończenia studiów, po trzecie zapewnienie stabilności finansowej szkół wyższych w dłuższym okresie czasu.

Jeśli chodzi o konstrukcję algorytmów finansowych mających na celu ograniczenie kosztów, to warto przytoczyć doświadczenia stanu Kalifornia, gdzie wykorzystano jeden ze sposobów na poprawę efektywności alokacyjnej, polegający na przeznaczeniu większych środków (niż wynikałoby to z podziału proporcjonalnego) szkołom wykazującym koszty na studenta poniżej średniej. Stało się to podstawą

181 W niektórych opracowaniach powyższe wskaźniki są zaliczane do mierzących efektywność wewnętrzną.

99 sukcesu rozwoju kalifornijskiego szkolnictwa wyższego w latach 1950. i 1960, jednak potem nastąpiło odejście od tej strategii ze szkodą dla całego systemu.

Przy zastosowaniu mechanizmów alokacji opartych na wskaźnikach wyników działalności, za skuteczniejsze w motywowaniu uczelni do kontroli kosztów uznaje się te oparte na wskaźnikach produktów lub rezultatów (outputs, outcomes) niż na wskaźnikach nakładów (inputs).

Chociaż mechanizmy finansowe typu podażowego będą znacznie bardziej skuteczne w ograniczaniu kosztów szkolnictwa wyższego, to pewną rolę mogą odgrywać w tym względzie także mechanizmy typu popytowego, choćby przez to, że wysokość pożyczek, stypendiów i innych form pomocy materialnej dla studentów nie będzie uzależniona bezpośrednio od wysokości kosztów ponoszonych na naukę, w ten sposób może to wpłynąć na strategię uczelni dotyczącą ustalania wysokości czesnego. Można w tym miejscu przywołać doświadczenia Stanów Zjednoczonych. Po drugiej wojnie światowej rząd amerykański podjął decyzję o finansowaniu kosztów

W dokumencie W poszukiwaniu modelu finansowania szkolnictwa wyższego w Polsce (Stron 88-102)