Studenci i pracownicy naukowi szkół wyższych

System szkolnictwa wyższego w Polsce i jego finansowanie

3.2. Studenci i pracownicy naukowi szkół wyższych

Miarą powszechności kształcenia na poziomie wyższym są współczynniki skolaryzacji. Współczynnik skolaryzacji brutto jest to (wyrażony procentowo) stosunek wszystkich osób uczących się na danym poziomie do całej populacji osób będących w wieku nominalnie przypisanym temu poziomowi kształcenia (19-24 lata). Współczynnik skolaryzacji netto to (wyrażony procentowo) stosunek liczby studentów w nominalnym wieku kształcenia na danym poziomie (19-24 lata) do liczby ludności zdefiniowanej, jak przy współczynniku skolaryzacji brutto, czyli dla całej populacji osób będących w wieku nominalnie przypisanym temu poziomowi kształcenia (19-24 lata)³⁴⁴. Wartość współczynnika skolaryzacji brutto jest wyższa, ponieważ do liczby studentów wlicza się także osoby starsze niż „typowi” studenci, które później podjęły kształcenia na studiach.

W okresie ostatnich osiemnastu lat współczynniki skolaryzacji wzrosły czterokrotnie. Współczynnik skolaryzacji brutto wzrósł z 12,9 % w roku akademickim 1991 do 52,7 %, a współczynnik netto odpowiednio z 9,8 % do 40,6 % (Tabela 29).

Podkreślić należy, że jest to bezprecedensowy wzrost w skali światowej, który spowodował, że Polska będąca na początku lat 1990. wśród grupy krajów o najniższym poziomie udziału studentów, obecnie należy do czołówki światowej.

Wzrost powszechności kształcenia na poziomie wyższym w Polsce jest efektem działania dwóch sprzężonych ze sobą grup czynników: z jednej strony o charakterze popytowym związanych z rosnącymi aspiracjami edukacyjnymi społeczeństwa, a z drugiej strony o charakterze podażowym związanych z tworzeniem nowych możliwości podejmowania studiów wyższych. Do czynników warunkujących wzrost popytu na szkolnictwo wyższe można zaliczyć: rosnącą świadomość wartości wykształcenia (dotyczącą premii zarobkowej, niższego ryzyka bycia bez pracy po studiach), wzrost zapotrzebowania na pracowników o wysokich kwalifikacjach, wydłużenie średniej długości czasu życia, nasilenia konkurencji na rynku pracy, skrócenia czasu życia przedsiębiorstw. Zjawisko rosnących aspiracji edukacyjnych społeczeństwa jest zresztą typowe nie tylko dla Polski, ale także dla innych krajów

197 rozwiniętych, a niespotykana gdzie indziej dynamika tego zjawiska, wynika z bardzo niskiego poziomu współczynników skolaryzacji z momencie rozpoczęcia przemian345

. Tabela 29 Współczynniki skolaryzacji w szkolnictwie wyższym w Polsce w latach 1990- 2007

Lata Współczynnik skolaryzacji (%)

Brutto Netto 1991 12,90 9,80 1992 13,40 10,40 1993 15,40 12,30 1994 17,60 14,00 1995 19,80 15,60 1996 22,30 17,20 1997 25,40 19,30 1998 29,20 22,20 1999 33,50 25,40 2000 36,90 28,00 2001 40,70 30,60 2002 43,60 32,70 2003 45,60 34,50 2004 46,40 35,30 2005 47,80 36,80 2006 48,90 38,00 2007 49,90 38,80 2008 51,10 39,70 2009 52,70 40,60

Źródło: opracowanie własne na podstawie: danych Głównego Urzędu Statystycznego: Szkoły wyższe w roku szkolnym 1992/93, 1994/95, 1995/96, 1996/97, Finanse szkół wyższych w 1996/97 oraz Szkoły wyższe i ich finanse w latach 1997-2008, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.

Bezpośrednią konsekwencją zwiększenia popytu na szkolnictwo wyższe, był niemal pięciokrotny wzrost liczby studentów w Polsce w okresie niespełna dwóch dekad. Obecnie liczba studentów w Polsce wynosi prawie 2 mln osób (Rysunek 27).

Największa dynamika przyrostu liczby studentów miała miejsce w latach 1990. i sięgała rocznie nawet 17-18%. W odpowiedzi na gwałtowny wzrost popytu na studia, szkoły wyższe w pierwszej połowie lat 1990. sukcesywnie zwiększały limity przyjęć na pierwszy rok studiów, często rezygnując z egzaminów wstępnych na wybranych kierunkach i ograniczając warunki przyjęcia do konkursu świadectw lub rozmów kwalifikacyjnych. W efekcie w tamtych latach stosowano wiele procedur przyjęć na studia, a równocześnie warunki zmieniały się w zależności od aktualnego popytu zgłaszanego przez studentów346

345 M. Geryk op.cit., s. 20.

198 Rysunek 27 Liczba studentów w podziale na wyższe szkoły publiczne i niepubliczne w latach 1991-2009

Źródło: Źródło: opracowanie własne na podstawie: danych Głównego Urzędu Statystycznego: Szkoły wyższe w roku szkolnym 1992/93,1994/95, 1995/96, 1996/97, Finanse szkół wyższych w 1996/97 oraz Szkoły wyższe i ich finanse w latach 1997-2008, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.

Po roku 2000 następowało stopniowe zmniejszanie się tempa przyrostu liczby studentów związane z osiąganiem stanu nasycenia rynku. Dodać należy, że przyrost liczby studentów był znacznie wyższy w sektorze niepublicznych szkół wyższych, które po raz pierwszy nieznaczny spadek studentów odnotowały w 2009 roku. Natomiast na uczelniach publicznych największa liczba studiujących była w 2005 roku i od tamtego czasu obserwowany jest nieznaczny spadek liczby studentów.

Od 1994 roku niemal wszystkie uczelnie publiczne prowadzą studia płatne w systemie niestacjonarnym (do 2006 r. studia wieczorowe, zaoczne i eksternistyczne). Nawet uczelnie medyczne (dwie z nich już od 1995 roku: Akademia Medyczna w Poznaniu i Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) wprowadziły płatne studia na wydziale lekarskim i stomatologii. Należy przy tym zauważyć, że studia niestacjonarne zmieniały swój charakter. Do roku 1990 była to forma kształcenia dostępna wyłącznie dla osób pracujących, a wymogiem w stosunku do kandydatów na te studia było posiadanie odpowiedniego stażu zawodowego. Po okresie przemian studia te są w znacznej części podejmowane przez osoby

0 200 000 400 000 600 000 800 000 1 000 000 1 200 000 1 400 000 1 600 000 1 800 000 2 000 000 publiczne niepubliczne

199 bezpośrednio po ukończeniu szkoły średniej, które często nie zakwalifikowały się na studia bezpłatne studia w systemie stacjonarnym na uczelniach publicznych³⁴⁷. Rysunek 28 Studenci według form kształcenia w latach 1991-2009

W ostatnim czasie obserwuje się także tendencję, że część osób celowo wybiera tę formę studiów, decydując się na łączenie pracy zawodowej z nauką i mając na uwadze, że pracodawcy cenią świeżo absolwentów wyższych uczelni z doświadczeniem zawodowym zdobytym w trakcie studiowania. W efekcie nastąpiło zmniejszenie udziału studentów studiów stacjonarnych z 77,1 % w roku akademickim 1990/91 do 48,18% w 2008/2009, za co odpowiada zarówno rozpowszechnienie szkół niepublicznych, w których ponad 80 % studentów studiuje w trybie niestacjonarnym, jak i wzrost udziału studentów płacących za naukę, czyli studiujących w trybie niestacjonarnym w uczelniach publicznych (Rysunek 28).

347 Szkoły wyższe w roku szkolnym 1995/96, GUS, Warszawa, 1996, s. XI. 0 500 000 1 000 000 1 500 000 2 000 000 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 stacjonarne niestacjonarne

200 Rysunek 29 Studenci stacjonarni do studentów ogółem według typu szkół w latach 1993-2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie: danych Głównego Urzędu Statystycznego: Szkoły wyższe w roku szkolnym 1992/93, 1994/95, 1995/96, 1996/97, Finanse szkół wyższych w 1996/97 oraz Szkoły wyższe i ich finanse w latach 1997-2008, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.

W obrębie dominacji studiów niestacjonarnych nad stacjonarnymi można zaobserwować pewne paradoksy. Po pierwsze, rozpowszechnione jest przekonanie, że studia niestacjonarne są mniej wymagające od studentów niż stacjonarne, tymczasem sama koncepcja studiów niestacjonarnych zakłada znacznie większe możliwości intelektualne i psychiczne, a nawet wydolność fizyczną studentów. Po drugie, studenci płacący za studia otrzymują „gorszy” produkt niż studenci studiujący na bezpłatnych studiach stacjonarnych w uczelniach publicznych³⁴⁸.

Zmianom preferencji studentów, co do wyboru formy studiów, towarzyszyły także zmiany w zakresie popularności wybieranych kierunków kształcenia349

Rysunek 30 oraz Rysunek 31 przedstawiają strukturę studentów według kierunków kształcenia na początku okresu przemian w systemie szkolnictwa wyższego w roku akademickim 1990/91 oraz w roku 2007/2008.

348 W. Korczyński, Podnieść zamiast obniżać, „Forum Akademickie” 2008, nr 11, s. 48-50.

349 Porównania utrudnia fakt, że zmieniła sie klasyfikacji kierunków kształcenia podawana przez GUS. Dane od roku akademickiego 2007/2008 są zgodne z Międzynarodową Klasyfikacją Edukacji (ISCED 97). 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 publiczne niepubliczne

W dokumencie W poszukiwaniu modelu finansowania szkolnictwa wyższego w Polsce (Stron 196-200)