System szkolnictwa wyższego w Polsce i jego finansowanie
3.1.2. Instytucje decyzyjne i doradcze w szkolnictwie wyższym oraz podstawy prawne tworzenia polityki naukowej i edukacyjnej prawne tworzenia polityki naukowej i edukacyjnej
Najważniejsze decyzje polityczne w zakresie szkolnictwa wyższego podejmowane są w drodze ustaw przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej. Dotyczą one w szczególności regulacji prawnych systemu szkolnictwa wyższego, przeznaczania z budżetu środków finansowych na naukę i szkolnictwo wyższe – odpowiednich części w ustawie budżetowej na dany rok, a także decyzji w zakresie tworzenia, likwidacji, zmiany nazwy lub połączenia publicznych uczelni akademickich313
.
W rządzie za system szkolnictwa wyższego odpowiada minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego, a za naukę minister właściwy do spraw nauki314. Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego sprawuje nadzór nad szkołami wyższymi w zakresie zgodności działania ich organów z przepisami prawa i statutem, a w przypadku uczelni niepublicznej także z treścią udzielonego pozwolenia na jej utworzenie, a także nad prawidłowością wydatkowania środków publicznych. Przedmiotem sprawowanej kontroli może być także badanie warunków realizacji procesu dydaktycznego. Minister właściwy do spraw nauki, będąc podstawowym dysponentem środków budżetowych na badania, wpływa na działalność naukową szkół wyższych.
Uprawnienia nadzorcze ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego sprawują ponadto odpowiednio315
:
Minister Obrony Narodowej - w odniesieniu do uczelni wojskowych;
313
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164. Ustawy dotyczące likwidacji, zmiany nazwy lub połączenia uczelni publicznych są podejmowane po zasięgnięciu opinii senatu lub senatów uczelni, których te akty dotyczą. Analogiczne decyzje w odniesieniu do publicznych uczelni zawodowych podejmuje Rada Ministrów w drodze rozporządzenia. 314Obecnie dwoma działami administracji rządowej: szkolnictwo wyższe i nauka kieruje Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego utworzone zostało na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 5 maja 2006 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Dz. U. Nr 76, poz. 533), w wyniku podziału Ministerstwa Edukacji i Nauki. 315
Art. 33, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
182 minister właściwy do spraw wewnętrznych - w odniesieniu do uczelni służb
państwowych;
minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego – w odniesieniu do uczelni artystycznych;
minister właściwy do spraw zdrowia – w odniesieniu do uczelni medycznych; minister właściwy do spraw gospodarki morskiej – w odniesieniu do uczelni
morskich.
Natomiast uczelnie teologiczne i wydziały teologiczne uczelni publicznych znajdują się także pod nadzorem władz kościołów i związków wyznaniowych.
Na szczeblu centralnym przy prezesie Rady Ministrów działa Centralna Komisja do spraw Stopni i Tytułów316. Komisja ta zatwierdza uchwały rad wydziałów i rad naukowych o nadaniu stopnia naukowego doktora habilitowanego i nostryfikacji stopni równorzędnych nadawanych za granicą, przedstawia Prezydentowi RP kandydatów do tytułu naukowego profesora na wniosek rad wydziałów i rad naukowych. Komisja ta przyznaje także jednostkom organizacyjnym szkół wyższych i innym placówkom naukowym uprawnienia do nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego, a także określa dziedziny nauki i sztuki oraz dyscypliny naukowe i artystyczne, w zakresie których mogą być nadawane stopnie naukowe. Komisja rozpatruje także odwołania kandydatów do stopni naukowych i tytułu profesorskiego od uchwał rad wydziałów i rad naukowych, podejmowanych w przewodach doktorskich i habilitacyjnych oraz w postępowaniu o nadanie tytułu naukowego317.
W 2002 roku, w celu zagwarantowania jakości nauczania w szkołach wyższych, powołana została Państwowa Komisja Akredytacyjna (PKA)318
, która przedstawia ministrowi właściwemu do spraw szkolnictwa wyższego wnioski i opinie dotyczące319
: utworzenia uczelni, przyznania uczelni uprawnienia do prowadzenia studiów
na danym kierunku i określonym poziomie kształcenia;
316 Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, Dz. U. z 2003 r. Nr 65, poz. 595.
317 Informator Nauki Polskiej 2006. Instytucje decyzyjne i doradcze, t.1, Ośrodek Przetwarzania Informacji, wyd. XXX, Warszawa, 2006, s. 94.
318
Na podstawie: Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, ustawy o wyższych szkołach zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2001 r., Nr 85, poz. 924.
319
Art. 49, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
183 oceny kształcenia na danym kierunku, w tym kształcenia nauczycieli oraz
przestrzegania warunków prowadzenia studiów.
Członków PKA, w liczbie od 60 do 80 osób, powołuje minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego spośród kandydatów zgłaszanych przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego, Konferencje Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Konferencje Rektorów Zawodowych Szkół Polskich, Parlament Studentów Rzeczpospolitej Polskiej, senaty uczelni oraz ogólnokrajowe stowarzyszenia naukowe i organizacje pracodawców. Członkiem Komisji może być nauczyciel akademicki posiadający co najmniej stopień naukowy doktora, dla którego uczelnia jest podstawowym miejscem pracy. Organami PKA są: przewodniczący, sekretarz i prezydium. W skład prezydium wchodzą przewodniczący PKA, sekretarz i przewodniczący poszczególnych zespołów kierunków studiów: humanistycznych, przyrodniczych, matematyczno – fizyczno - chemicznych, rolniczych, leśnych i weterynaryjnych, medycznych, wychowania fizycznego, technicznych, ekonomicznych, społecznych i prawnych, artystycznych oraz wojskowych. Kadencja PKA trwa cztery lata320.
PKA jest podstawową instytucją w systemie zapewnienia jakości kształcenia w polskim szkolnictwie wyższym. PKA dokonuje zewnętrznej i obowiązkowej akredytacji kierunków kształcenia wraz z ich oceną w szkołach wyższych. W ocenia kierunków studiów PKA opiera się na sprawdzeniu zgodności ze standardami nauczania dla tych kierunków określonych przez odpowiednie akty prawne321
. Ocena dotyczy w szczególności: planów i programów studiów (liczby godzin i właściwej proporcji zajęć dydaktycznych z przedmiotów ogólnych, podstawowych i kierunkowych, a także odbywania przez studentów praktyk zawodowych), wymogów kadrowych (liczba i struktura kadry), obiektów dydaktycznych (bibliotek i ich zasobów, pracowni, laboratoriów, oprogramowania), współpracy międzynarodowej, a w przypadku uczelni akademickich także prowadzonych badań naukowych i ich związku z procesem dydaktycznym.
320 Art. 48, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
321 Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów nauczania, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia aby prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. Nr 164, poz. 1166).
184 Procedura akredytacji przeprowadzanej przez PKA składa się z następujących etapów322
:
ustalenia listy uczelni i kierunków kontrolowanych w danym roku; samoocena dokonywana przez uczelnię i przygotowanie przez nią raportu
według schematu ustalonego przez PKA; wizytacja ekspertów Komisji;
wstępna ocena i przedstawienie raportu badanej jednostce; ostateczna uchwała z zawartą oceną.
Przyznanie akredytacji jest potwierdzeniem spełnienia określonych standardów, ale dokonywana jest także ocena stopnia ich realizacji. W tym zakresie Komisja może przyznać na podstawie czterostopniowej skali ocenę: wyróżniającą, pozytywną, warunkową lub negatywną.
Ocenę wyróżniającą – może uzyskać jednostka organizacyjna wyróżniająca się wysokim poziomem i wzorową organizacja prowadzonej działalności dydaktycznej i naukowej, dobrą bazą materialną, zakresem i charakterem współpracy naukowej, wybitną kadrą o uznaniu krajowym i międzynarodowym oraz oferującą studentom udział w studiach i programach międzynarodowych, a także stwarzającą warunki do rozwoju ich aktywności naukowej.
Ocena pozytywna – stanowi punkt odniesienia dla formułowania pozostałych ocen i świadczy o spełnieniu wymagań kadrowych, programowych i organizacyjnych oraz dotyczących bazy materialnej.
Ocena warunkowa – może być przyznana, jeżeli ogólne warunki realizacji kształcenia rokują możliwość usunięcia występujących uchybień w czasie nie dłuższym niż rok.
Ocena negatywna – jest wydawana, jeżeli jednostka utworzyła kierunek lub specjalność zawodową z naruszeniem przepisów prawnych lub prowadzi kształcenie na poziomie znacznie niższym od niezbędnego minimum, co spowodowane jest m.in. brakiem wystarczającej kadry nauczycieli akademickich o odpowiednich kwalifikacjach, prowadzeniem kształcenia według planów studiów i programów nauczania niespełniających wymagań zawartych w standardach nauczania, nieposiadaniem odpowiednich warunków materialnych (brak zasobów bibliotecznych,
322
M. Dąbrowa-Szefler, J. Jabłecka, Szkolnictwa Wyższe w Polsce. Raport dla OECD, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2007, s. 208.
185 laboratoriów, pracowni, aparatury itp.), nieprowadzeniem badań naukowych w zakresie i na poziomie uprawniającym do realizacji kształcenia na poziomie magisterskim323.
Oceny te w formie uchwał PKA są przekazywane do ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego, który w przypadku oceny negatywnej, w drodze decyzji, cofa lub zawiesza uprawnienia do prowadzenia studiów wyższych na danym kierunku i poziomie kształcenia. W okresie zawieszenia uprawnień jednostki organizacyjnej do prowadzenia studiów zostają wstrzymane przyjęcia studentów na ten kierunek i poziom kształcenia. Jednocześnie minister ustala termin (do 3 lat), w którym jednostka organizacyjna ma obowiązek spełnić warunki do przywrócenia zawieszonych uprawnień, a także określa zasady kontynuowania kształcenia przez studentów w tym okresie. W przypadku niespełnienia ustalonych warunków, wygasają uprawnienia jednostki organizacyjnej do prowadzenia kształcenia na określonym kierunku i poziomie kształcenia324.
W latach 2002 – 2007 PKA przeprowadziła ocenę jakości kształcenia w 351 uczelniach. Jeśli chodzi o uczelnie publiczne to sformułowano 44 oceny wyróżniające (2,7% w grupie publicznych), 1360 pozytywnych (82,5%), 213 warunkowych (12,9%) i 32 oceny negatywne (1,9%). Natomiast w odniesieniu do szkół niepublicznych przyznano 2 oceny wyróżniające (0,3% w grupie niepublicznych), 471 pozytywnych (70,1%), 145 warunkowych (21,6%) oraz 54 oceny negatywne (8%). W tym okresie PKA dokonała oceny kształcenia na 95 kierunkach. Z tego 38 kierunków zostało ocenionych wysoko – otrzymując wyłączanie oceny wyróżniające i pozytywne. W tej grupie wyróżniały się kierunki medyczne (83% ocenianych w tej grupie jednostek otrzymało oceny wyróżniające i pozytywne), artystyczne (65%) i techniczne (57%). Warto zaznaczyć, że kształcenie na tych kierunkach cechuje się dużą kosztochłonnością i prowadzone jest w uczelniach publicznych o długich tradycjach akademickich. Najwięcej zastrzeżeń, co do jakości kształcenia (oceny warunkowe i negatywne), było natomiast na kierunkach: ochrona środowiska (37 %), ekonomia (31 %), zarządzanie (27 %) i informatyka (20 %)325.
Wyniki oceny dokonanej przez PKA mogą mięć wpływ na wysokość dotacji budżetowej przyznanej szkole wyższej. Minister przyznający dotację może docenić
323
Działalność Państwowej Komisji Akredytacyjnej w latach 2005-2007. II kadencja, Warszawa, 2008, s. 36-37, www. pka.edu.pl.
324 Art. 11, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
186 uczelnię publiczną prowadzącą studia na szczególnie wysokim poziomie, (co znalazło potwierdzenie w ocenie PKA), poprzez przyznanie dodatkowych środków na kształcenia studentów na określonych kierunkach, makrokierunkach lub studiach międzykierunkowych. Środki nie ten cel nie mogą jednak łącznie przekroczyć 0,5% dotacji326.
Warto w tym miejscu dodać, że zanim powstała PKA w Polsce funkcjonowała tzw. akredytacja środowiskowa i funkcjonuje ona nadal równolegle z akredytacją przeprowadzaną na podstawie umocowania ustawowego przez PKA. Geneza akredytacji środowiskowej jest związana z zawiązanym w 1994 roku Porozumieniem Szkół Biznesu w Sprawie Jakości Kształcenia. Lata 1990. to okres powstawania wielu szkół niepublicznych, z których znaczna część była o profilu ekonomicznym i w związku z tym najpierw w tej grupie narodziła się potrzeba oceny jakości nauczania. Akredytacja środowiskowa ma charakter dobrowolny, ale jej uzyskania ma pozytywny wpływ na prestiż danej uczelni czy kierunku studiów. Jest ona koordynowana przez kilka komisji akredytacyjnych działających w ramach poszczególnych typów uczelni327
. Rada Główna Szkolnictwa Wyższego jest wybieralnym organem przedstawicielskim szkolnictwa wyższego i współpracuje z ministrem właściwym do spraw szkolnictwa wyższego i innymi organami władzy i administracji publicznej w zakresie kształtowania polityki edukacyjnej państwa w odniesieniu do szkolnictwa wyższego. Do najistotniejszych zadań Rady należy328
:
przedstawianie propozycji nazw kierunków studiów i standardów kształcenia; wyrażanie z własnej inicjatywy opinii w sprawach dotyczących szkolnictwa
wyższego, nauki i kultury;
wyrażanie opinii w sprawach przedstawianych przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i innych organów władzy i administracji publicznej;
326 Art. 95, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
327
Do komisji akredytacyjnych należą: Uniwersytecka Komisja Akredytacyjna, Komisja Akredytacyjna Uczelni Ekonomicznych – Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Komisja Akredytacyjna Uczelni Medycznych, Komisja Akredytacyjna Uczelni Pedagogicznych, Komisja Akredytacyjna Uczelni Technicznych, Komisja Akredytacyjna Uczelni Rolniczych, Komisja Akredytacyjna Uczelni Wychowania Fizycznego.
328
Art. 45, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
187 wyrażanie opinii w sprawach aktów prawnych i umów międzynarodowych
dotyczących szkolnictwa wyższego i nauki;
wyrażanie opinii w sprawach budżetu państwa w zakresie części, dla których dysponentem jest minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego oraz w sprawach zasad przyznawania uczelniom dotacji z budżetu państwa.
Rada Główna Szkolnictwa Wyższego składa się z 33 osób, w tym: 21 przedstawicieli nauczycieli akademickich posiadających stopień naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego, 6 nauczycieli akademickich posiadających stopień naukowy doktora, czterech przedstawicieli studentów oraz 2 doktorantów. Wyboru członków Rady dokonują w ramach poszczególnych grup elektorzy zgromadzeni na ogólnopolskich spotkaniach wyborczych329
. Kadencja Rady trwa cztery lata.
W szkolnictwie wyższym działają także organizacje przedstawicielskie, do których należą m.in. konferencje rektorów. Uczelnie akademickie, w których kształci się łącznie ponad połowa ogólnej liczby studentów studiujących w uczelniach akademickich, mogą tworzyć Konferencje Rektorów Akademickich Szkół Polskich. Natomiast uczelnie zawodowe, w których kształci się ponad polowa studentów ogólnej liczby studentów studiujących w uczelniach zawodowych mogą tworzyć Konferencje Rektorów Zawodowych Szkół Polskich. Obie konferencje rektorów działają na rzecz rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce, a do ich zadań należą330
:
występowanie do organów władzy publicznej w ważnych sprawach szkolnictwa wyższego i środowiska akademickiego;
przedstawianie z własnej inicjatywy wniosków i opinii dotyczących szkolnictwa wyższego, nauki i kultury.
Natomiast władze publiczne zasięgają opinii konferencji rektorów w sprawach:
329 Elektorów wybiera się w proporcji jeden elektor na każda grupę 50 nauczycieli akademickich posiadających tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego, dla których uczelnia jest podstawowym miejscem pracy oraz jeden elektor na grupę 150 pozostałych nauczycieli akademickich, dla których uczelnia jest podstawowym miejscem pracy. Wyboru członków Rady będących przedstawicielami doktorantów dokonują elektorzy zgromadzeni na ogólnopolskim spotkaniu wyborczym na okres dwóch lat. Doktoranci wybierają elektorów w proporcji jeden elektor na stu doktorantów. Uczelnie mniejsze, na których zgodnie z powyższymi zasadami nie może być wyłoniony żaden elektor w danej grupie, tworzą wspólne okręgi wyborcze. Wskazanie w grupie studentów jest dokonywane przez Parlament Studentów RP. Art. 47, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
330
Art. 55, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 164.
188 kierunku rozwoju szkolnictwa wyższego, systemu badan naukowych, kształcenia i pomocy materialnej dla studentów, zarządzania uczelniami, kształcenia kadr, polityki naukowej;
projektu budżetu państwa w części dotyczącej szkolnictwa wyższego; projektów aktów prawnych dotyczących szkół wyższych;
rozwiązań w systemie oświaty istotnych z punktu widzenia szkół wyższych. Zatem wedle ustawy podział na konferencje przebiega wedle rozróżnienia między uczelnią akademicką, a zawodową, jednak praktyka pokazuje, że faktyczna przynależność szkoły wyższej do grupy uczelni zależy od jej formy własności. Konferencja Rektorów Zawodowych Szkół Polskich (KRZSP) skupiała w 2008 roku około 260 uczelni z około 330 wszystkich istniejących uczelni zawodowych. Publiczne uczelnie zawodowe zostały także przypisane do KRZSP, ale w praktyce okazało się, że tworzą one osobną grupę (około 35 uczelni) – stworzyły własną konferencję stowarzyszoną z Konferencją Rektorów Akademickich Szkół Polskich331
.
Organizacją reprezentującą ogół studentów w polskim systemie szkolnictwa wyższego jest Parlament Studentów Rzeczpospolitej Polskiej. Parlament Studentów jest tworzony przez przedstawicieli uczelnianych samorządów studenckich działających w szkołach wyższych. Ma on prawo przedstawiania opinii aktów prawnych dotyczących studentów, a także przedstawiania wniosków dotyczących spraw studenckich. Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego współpracuje z Parlamentem Studentów, a w szczególności przedstawia mu projekty aktów normatywnych do zaopiniowania. Najwyższym organem Parlamentu Studentów jest zjazd delegatów reprezentujących samorządy studenckie z poszczególnych uczelni.
Szkoły wyższe jako należące do sektora finansów publicznych, podlegają kontrolom przeprowadzanym przez Najwyższa Izbę Kontroli (NIK). Jednostką organizacyjną w ramach NIK, która jest bezpośrednio zaangażowana w sprawy związane ze szkolnictwem wyższym jest Departament Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego332.
331 Wąski margines swobody, rozmowa z prof. W. Tłokińskim przeprowadzona przez A. Świć, „Forum
Akademickie” 2008, nr 12, s. 18-20. 332
Informator Nauki Polskiej 2006. Instytucje decyzyjne i doradcze, t.1, Ośrodek Przetwarzania Informacji, wyd. XXX, Warszawa, 2006, s. 16.
189 3.1.3. Szkoły wyższe w systemie szkolnictwa wyższego
Od 1990 roku najbardziej charakterystyczną cechą ewolucji systemu szkolnictwa wyższego w odniesieniu do szkół wyższych jest ich postępujące zróżnicowanie instytucjonalne. Proces ten upodobnił polski system szkolnictwa wyższego do występujących w wysoko rozwiniętych krajach zachodnich. Struktura instytucjonalna systemu szkolnictwa wyższego może być analizowana według333
: własności szkół wyższych;
typów szkół wyższych;
rodzajów oferowanych studiów.
Szkoły wyższe funkcjonujące w Polsce ze względu na kryterium własności można podzielić na:
publiczne (do 2005 r. określane jako państwowe); niepubliczne (do 2005 r. określane jako niepaństwowe).
Podział ten funkcjonuje w Polsce od 1991 roku, kiedy to w sierpniu tego roku Minister Edukacji Narodowej zarejestrował pierwszą uczelnię niepaństwową. Do 1990 roku w Polsce istniały wyłącznie uczelnie państwowe, a jedynym wyjątkiem był Katolicki Uniwersytet Lubelski. Dopiero Ustawa z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym zagwarantowała możliwość powstawania uczelni niepaństwowych334
.
Stosowane w Polsce prawodawstwo i statystyka nie zaliczają do systemu szkolnictwa wyższego szkół szczebla powyżej średniego (postsecondary) – ICED 4 np. szkoły policealne, kształcących osoby posiadające maturę, w cyklach krótszych niż 6 semestrów, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe.
Od roku 1991 liczba niepublicznych szkół wyższych gwałtownie rosła i zaczęły one odgrywać coraz większą rolę w kształceniu studentów(Tabela 27).
333 M. Dąbrowa-Szefler, System nauki i szkolnictwa wyższego. Funkcjonowanie i elementy zarządzania, Centrum Badań Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego Uniwersytet, Warszawski, Warszawa 2003, s. 85.
334
Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, Dz.U. z 1990 r., Nr 65, poz. 385. Ustawa ta stosowała podział szkół wyższych na „państwowe” i „niepaństwowe”. Nazewnictwo zostało zmienione przez następną Ustawę z 27 lipca 2005 r. o szkolnictwie wyższym, kiedy to wprowadzono terminy „publiczne” i „niepubliczne” na określenie szkół wyższych. Zatem od 2005 roku używa się określeń „publiczne” i „niepubliczne”.
190 Tabela 27 Liczba szkół wyższych: publicznych i niepublicznych oraz dynamika przyrostu w latach 1991-2009. Lata Ogółem Publiczne Niepubliczne Liczba Dynamika przyrostu w stosunku do roku poprzedniego (%) Liczba Dynamika przyrostu w stosunku do roku poprzedniego (%) 1991 112 112 0 1992 117 105 -6,25 12 1993 124 106 0,95 18 50,00 1994 140 104 -1,89 36 100,00 1995 161 105 0,96 56 55,56 1996 179 99 -5,71 80 42,86 1997 213 99 0,00 114 42,50 1998 246 100 1,01 146 28,07 1999 266 108 8,00 158 8,22 2000 287 113 4,63 174 10,13 2001 310 115 1,77 195 12,07 2002 344 123 6,96 221 13,33 2003 377 125 1,63 252 14,03 2004 400 126 0,80 274 8,73 2005 427 126 0,00 301 9,85 2006 445 130 3,17 315 4,65 2007 448 130 0,00 318 0,95 2008 455 131 0,77 324 1,89 2009 456 131 0,00 325 0,31
Źródło: opracowanie własne na podstawie: danych Głównego Urzędu Statystycznego: Szkoły wyższe w roku szkolnym 1992/93, 1994/95, 1995/96, 1996/97, Finanse szkół wyższych w 1996/97 oraz Szkoły wyższe i ich finanse w latach 1997-2008, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.
W całym okresie od 1991 do 2009 roku przybywało niepublicznych szkół wyższych (Tabela 27), choć dynamika tego przyrostu malała w miarę upływu czasu, co wskazywało na nasycanie się rynku. Na początku roku akademickiego 2008/2009 było w Polsce 456 szkól wyższych, w tym 325 szkół niepublicznych (w porównaniu z rokiem poprzednim nastąpił wzrost liczby szkół niepublicznych o 0,3%). W niedalekiej przyszłości należy spodziewać się tendencji odwrotnej, a mianowicie zmniejszania liczby szkół wyższych w wyniku łączenia się szkół i likwidacji szkół słabszych. Warto przy tym zaznaczyć, że Polska należy do krajów z największą ilością szkól wyższych w Europie. Znaczna część szkół niepublicznych, a także publicznych
191 szkół zawodowych, to szkoły małe, których często nie stać na zapewnienie odpowiedniej bazy dydaktycznej, ze względu na małą skalę działalności. Dodatkowo wśród kandydatów na studia rozpoczął się niż demograficzny, a osiągnięte przez Polskę wskaźniki skolaryzacji są już bardzo wysokie, przez co nie należy oczekiwać dalszego wzrostu powszechności kształcenia na poziomie wyższym.
Niepubliczne szkoły wyższe stanowią bardzo zróżnicowany sektor szkolnictwa wyższego w Polsce, pod względem liczby kształconych studentów, jakości nauczania, poziomu odpłatności, zakresu prowadzonej działalności i poziomu odpłatności.
Większość uczelni niepublicznych prowadzi kształcenia na poziomie licencjackim, w roku akademickim 2009/2010 około 40% niepublicznych szkół wyższych (137 z 325) posiadało uprawnienia do prowadzenia studiów magisterskich na chociaż jednym kierunku prowadzonych studiów335. Trzeba jednak przyznać, że postęp w tym względzie jest znaczny: w roku 1994/95 uprawnienia takie uzyskały pierwsze trzy szkoły niepaństwowe (5 % ogółu niepaństwowych), w roku następnym już 8 (10 % ogółu), w roku 2000/2001 39 szkół (20 %), a 2004/2005 ponad 70, co stanowiło około 25 % w grupie uczelni niepublicznych336.
Natomiast po kilkunastu latach od powstania pierwszej szkoły niepublicznej wciąż bardzo wąska jest grupa szkół niepublicznych mających prawo do nadawania stopnia naukowego doktora (w 2009 r. było ich 9) i doktora habilitowanego (w 2009 r. zaledwie 2)337.
Wśród kierunków prowadzonych przez szkoły niepubliczne dominują kierunki ekonomiczne (zarządzanie, marketing, bankowość, finanse) oraz humanistyczno-pedagogiczne.
Rozwój sektora niepublicznych szkół wyższych z pewnością umożliwił sprostanie rosnącym potrzebom edukacyjnym społeczeństwa i wydatnie przyczynił się do umasowienia kształcenia na poziomie wyższym. Przed okresem zmian zainicjowanych na początku lat 1990. studia miały charakter elitarny i dotyczyły bardzo
335www.mnisw.gov.pl, stan na lipiec 2010, data dostępu: sierpień 2010. Rok wcześniej uprawnienie do prowadzenia studiów magisterskich posiadało 126 z 324 uczelni niepublicznych.www.mnisw.gov.pl, data dostępu: kwiecień 2009.