Prywatna i społeczna stopa zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe

M.B. Paulsen natomiast wyliczył, że w Stanach Zjednoczonych jednoprocentowemu wzrostowi udziału absolwentów szkół wyższych w grupie pracującej towarzyszy wzrost produktywności o 1,2 % na każdego pracownika96

. Niektórzy autorzy podkreślają, że konieczne jest rozróżnienie wpływu akumulacji różnych rodzajów kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy. Stąd w badaniach międzynarodowych dotyczących wpływu edukacji na wzrost gospodarczy, trzeba zwrócić uwagę na wyjściowy poziom bogactwa danego kraju. R.J. Barro i X. Sala Martin (1995) oraz N. Gemmell (1996) zastosowali podejście polegające na podzieleniu krajów na grupy wedle poziomu dochodu. Odnotowali, że przy innych warunkach takich samych, szkolnictwo wyższe w większym stopniu wpływa na wzrost gospodarczy krajów OECD, natomiast w przypadku krajów rozwijających się większe znaczenie ma szkolnictwo podstawowe i średnie97

.

1.2.3. Prywatna i społeczna stopa zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe

Inwestycje w kapitał ludzki, chociaż traktowane są podobnie do inwestycji w kapitał rzeczowy lub finansowy, to mają jednak swoje specyficzne cechy, wymagające szczególnej uwagi, jeśli chodzi o sposób pomiaru korzyści i kosztów oraz szacowania na ich podstawie stopy zwrotu.

Teoria kapitału ludzkiego tłumaczy, dlaczego pojawiają się korzyści związane z podjęciem dalszej edukacji, jakie są ich ekonomiczne konsekwencje dla jednostek oraz w jaki sposób model kapitału ludzkiego wpływa na decyzje inwestycyjne podejmowane przez pojedyncze osoby i politykę edukacyjną rządu.

Model kapitału ludzkiego stanowi podstawę powiązania edukacji i rynku pracy. Jeśli dodatkowa edukacja lub szkolenie mają zostać podjęte, to muszą się zwrócić,

95 J. Pencavel, Higher Education, Economic Growth and Earnings, w: ”The Economics of American Higher Education”, W.E. Becker, D.R. Lewis (red.), Kluwer Academic Publishers, Boston 1993, s. 57. 96

M.B. Paulsen, Higher Education and State Workforce Productivity, w: ”Thought and Action : NEA Higher Education Journal” 1996, no. 12(1), s. 55-77.

97 N. Gemmell, Evaluating the Impacts of Human Capital Stocks and Accumulation on Economic Growth: Some New Evidence, “Oxford Bulletin on Economics and Statistics” 1996, vol. 58, s. 9-28; R.J. Barrow, X. Sala- I- Martin, Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995.

48 przynosić korzyści w przyszłości. Zazwyczaj korzyści owe są związane z wyższymi zarobkami lub perspektywami pewniejszego zatrudnienia⁹⁸.

W modelu podejmowania racjonalnych decyzji inwestycyjnych w teorii kapitału ludzkiego, centralnym założeniem jest przyjęcie, że indywidualni studenci podejmują decyzję o pójściu na studia na podstawie kalkulacji przewidywanych korzyści i kosztów związanych z uzyskaniem wyższego wykształcenia (Rysunek 3)99

. Ucząc się stajemy się bardziej produktywni, akumulujemy kapitał ludzki i stopniowo wykorzystujemy go w trakcie wykonywanej pracy.

Rysunek 3 Korzyści i koszty związane z inwestycją w szkolnictwo wyższe

Źródło: M.B. Paulsen, The Economics..., op.cit., s. 57.

Rysunek 3 obrazuje podstawowe czynniki pieniężne mające wpływ na decyzję o podjęciu studiów przez jednostkę w wieku tradycyjnie przypisywanym studentom. Odcinek HH przedstawia spodziewane zarobki uzyskiwane przez osobę, która zaraz po

98 C.R. Belfield, op.cit., s. 16-47.

99Schemat przedstawiający korzyści i koszty związane z podejmowaniem przez studenta inwestycji w szkolnictwo wyższe, pojawia się w opracowaniach wielu autorów, np: W.W. McMahon, A.P. Wagner, The Monetary Returns to Education as Partial Social Efficiency Criteria, w: „Financing Education: Overcoming Inefficiency and Inequality” W.W. McMahon, T.G. Geske (red.), University of Illinois Press, Urbana, 1982; M.Carnoy, Rates of Return to Education, w:”International Encyclopedia of Economics of Education”, M.Carnoy (red.), 2^nd edition, Elsevier, Tarrytown: New York, 1995.

49 ukończeniu szkoły średniej podejmuje zatrudnienie w pełnym wymiarze godzin, rezygnując z dalszej edukacji. Linia CCC prezentuje spodziewane korzyści i koszty pieniężne dla jednostki, która podejmuje studia wyższe bezpośrednio po ukończeniu szkoły średniej. Do kosztów bezpośrednich studiów zalicza się wszystkie wydatki związane ze studiowaniem m.in.: koszty czesnego, inne opłaty pobierane przez uczelnię, koszty życia, czyli przykładowo wynajmu mieszkania, transportu, a także koszty zakupu podręczników i innych niezbędnych pomocy naukowych. Do kosztów pośrednich zalicza się koszty utraconych możliwości, czyli zarobków straconych w okresie studiowania. Premia zarobkowa prezentuje korzyści pieniężne z uzyskania wyższego wykształcenia, spowodowane różnicą w wynagrodzeniach między absolwentem szkoły wyższej, a absolwentem szkoły średniej, w całym okresie aktywności zawodowej.

Analizując Rysunek 3, należy zwrócić szczególną uwagę, że model wyjaśnia, dlaczego tak ważne są w przypadku szkolnictwa wyższego ograniczenia kapitałowe. Koszty utraconych zarobków, w przypadku podjęcia studiów, mogą być znaczne, ale przede wszystkim są to koszty natychmiastowe i pewne (wysokość ich może być dokładnie oszacowana, na podstawie zarobków tych osób, które podjęły pracę zaraz po zakończeniu szkoły średniej), natomiast korzyści wynikające z przyszłych wyższych zarobków osiąganych po zakończeniu studiów (tzw. premia zarobkowa) są mniej pewne i odroczone w czasie¹⁰⁰.

W tym miejscu można przejść do stopy dyskontowej, która stanowi także prywatną stopę zwrotu ze szkolnictwa wyższego. Zarówno wartość spodziewanych przyszłych korzyści pieniężnych ze szkolnictwa wyższego, jak i wartość kosztów poniesionych w związku ze studiami, muszą zostać zdyskontowane do momentu podejmowania decyzji o studiach przy użyciu odpowiedniej stopy dyskontowej, – czyli rynkowej stopy procentowej (r).

Odwołując się do Rysunek 1 można stwierdzić, że prywatna wewnętrzna stopa zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe (pivate internal rate of return to tertiary education) jest rozumiana jako stopa dyskontowa, przy której następuje zrównanie przyszłych zdyskontowanych prywatnych korzyści pieniężnych z tytułu posiadania wyższego wykształcenia z poniesionymi przez jednostkę kosztami związanymi z uzyskaniem tego wykształcenia.

50 Przy przyjęciu założenia, że studia trwają 5 lat, a po ich ukończeniu średni okres aktywności zawodowej trwa 41 lat, a równanie, na podstawie którego oszacowana jest prywatna stopa zwrotu, ma postać101

:

[1]

W_u – zarobki osiągane przez absolwenta szkoły wyższej;

W_s - zarobki osiągane przez absolwenta szkoły średniej; koszty pośrednie studiów wyższych – utracone zarobki za lata studiowania;

(W_u-W_s) – premia zarobkowa związana z ukończeniem studiów wyższych;

Cu – koszty bezpośrednie studiów wyższych (czesne, inne opłaty, podręczniki itp.); r – stopa dyskontowa, prywatna stopa zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że podobne kalkulacje stóp zwrotu mogą zostać przeprowadzone także dla niższych poziomów edukacji, ale w takich przypadkach nie występują koszty pośrednie w postaci utraconych zarobków. Poza tym, nie ma potrzeby wyznaczania prywatnej stopy zwrotu w odniesieniu do edukacji na poziomie podstawowym, ponieważ panuje powszechna zgoda, co do tego, że jej zapewnienie jest celem samym w sobie i uznawane jest za jedno z podstawowych praw człowieka. Przy dzisiejszym poziomie rozwoju cywilizacyjnego można to również częściowo odnieść do edukacji na poziomie szkoły średniej. Mimo to, szacowanie prywatnych stóp zwrotu pozwala na zmierzenie wielkości prywatnego popytu na edukację na różnych poziomach nauczania, jest użyteczne przy ocenie systemu motywowania młodych ludzi do podejmowania kształcenia, w szczególności do zbadania roli, jaką odgrywają rożnego rodzaju formy pomocy materialnej, w tym stypendia, w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych w społeczeństwie102.

Jeśli chodzi o szkolnictwo wyższe, to oszacowanie stopy zwrotu, ocena i skwantyfikowanie korzyści oraz kosztów, mają podstawowe znaczenie dla podejmowania decyzji edukacyjnych. Studenci dokonują szeregu wyborów, jeśli chodzi o studia wyższe: po pierwsze, czy podjąć dalszą edukację po ukończeniu szkoły średniej, po drugie, jaką szkołę wyższą i kierunek studiów wybrać, a w trakcie studiów

101 G. Psacharopoulos, H. A. Patrinos, Human capital and rates of return, w: “International Handbook on the Economies of Education”, G. Johnes, J. Johnes (red.), Edward Elgar Publishing, Cheltenham, Northampton, 2004, s. 4.

51 czy kontynuować je czy przerwać. Wszystkie te wybory dokonywane przez studentów są rozpatrywane w kategoriach decyzji inwestycyjnych i dotyczą jednej z form kapitału ludzkiego, jaką jest szkolnictwo wyższe.

Warto również zauważyć, że w kalkulacjach dotyczących prywatnej stopy zwrotu zawęża się korzyści z posiadania wyższego wykształcenia do tych o charakterze pieniężnym, chociaż powszechnie uznaje się, że ukończenie szkoły wyższej skutkuje także występowaniem innych korzyści prywatnych, choćby w postaci lepszego stanu zdrowia itp.

Tabela 4 Stopa zwrotu z inwestycji w edukację według poziomu ukończonej edukacji i dochodu per capita (%)

Grupy krajów według dochodu per capita

Prywatna stopa zwrotu Społeczna stopa zwrotu Podstawowe Średnie Wyższe Podstawowe Średnie Wyższe

Niski dochód poniżej $756 25,8 19,9 26,0 21,3 15,7 11,2 Średni dochód $756 do $9265 27,4 18,0 19,3 18,8 12,9 11,3 Wysoki dochód powyżej $9265 25,6 12,2 12,4 13,4 10,3 9,5 Świat 26,6 17,0 19,0 18,9 13,1 10,8

Źródło: G. Psacharopoulos, H.A. Patrinos, Returns to investment in education: a further update, „Education Economics” 2004, vol. 12(2), s. 111-134.

Uproszczeniu wyliczenia prywatnej wewnętrznej stopy zwrotu ze szkolnictwa wyższego uwzględniają:

 bezpośrednie koszty związane z odbyciem studiów wyższych (np. czesne, koszty utrzymania na studiach);

 koszty utraconych możliwości - koszty utraconych zarobków podczas lat studiowania (wyliczone wedle zarobków osób posiadających ukończona szkołę średnią);

 różnicę wynikającą z wyższych zarobków po ukończeniu studiów związanych z posiadaniem wyższego wykształcenia (premię zarobkową brutto);

 niższe prawdopodobieństwo bycia bezrobotnym przez cały okres życia zawodowego (premia wynikająca z większego prawdopodobieństwa zatrudnienia – employability premium);

52  wyższe dochody pobierane na emeryturze (pension premium).

Tabela 5 Stopa zwrotu z inwestycji w edukację według poziomu ukończonej edukacji i regionu (%)

Region świata

Prywatna stopa zwrotu Społeczna stopa zwrotu Podstawowe Średnie Wyższe Podstawowe Średnie Wyższe Afryka Subsaharyjska 37,6 24,6 27,8 25,4 18,4 11,3 Ameryka Łacińska i Karaiby 26,6 17,0 19,5 17,4 12,9 12,3 Azja 20,0 15,8 18,2 16,2 11,1 11,0 Europa, Bliski Wschód i Afryka Północna 13,8 13,6 18,8 15,6 9,7 9,9 OECD 13,4 11,3 11,6 8,5 9,4 8,5 Świat 26,6 17,0 19,0 18,9 13,1 10,8

Źródło: G. Psacharopoulos, H.A. Patrinos, Returns..., op.cit.,s. 111-134.

Na podstawie Tabela 5 można wnioskować, że stopy zwrotu z edukacji są znacznie wyższe w krajach rozwijających się, gdzie kapitał ludzki jest rzadki.

Obliczenia prywatnych wewnętrznych stóp zwrotu ze szkolnictwa wyższego w 2001 roku, wykonane dla 21 państwa OECD kształtowały się następująco: dla mężczyzn od wartości poniżej 5 % w Hiszpanii do prawie 12 % w Irlandii i Wielkiej Brytanii, natomiast dla kobiet od 4 % we Włoszech do ponad 14 % w Irlandii. (Rysunek 4 i Rysunek 5). Warto zwrócić uwagę na szczególnie dużą różnicę w stopach zwrotu dla kobiet i mężczyzn w Polsce – około 5 pkt. proc. Średnia wyliczona dla obu płci we wszystkich państwach objętych badaniem wyniosła 8,5 %, a zatem kształtuje się znacznie powyżej stóp rynkowych. Zakres wartości uzyskanych dla kobiet (od powyżej 4 % do powyżej 14 %) jest szerszy niż w przypadku mężczyzn (od poniżej 5 % do poniżej 12 %). Niskie stopy zwrotu występują we Włoszech, Hiszpanii, Austrii, Holandii, Belgii, Niemczech, Grecji, na Węgrzech i w Szwecji, pomimo niskich bezpośrednich prywatnych kosztów studiowania w tych krajach. Można to jednak wytłumaczyć niskimi premiami zarobkowymi z racji posiadania wyższego wykształcenia.

53 Rysunek 4 Prywatne wewnętrzne stopy zwrotu ze szkolnictwa wyższego dla mężczyzn w wybranych krajach OECD w 2001 roku.

Uwaga: Dane dla Węgier dotyczą 1997 roku, natomiast dla Polski i Szwajcarii 2000 roku. Źródło: R. Boarini, H. Strauss, The Private...,op.cit., s. 50.

Rysunek 5 Prywatne wewnętrzne stopy zwrotu ze szkolnictwa wyższego dla kobiet w wybranych krajach OECD w 2001 roku.

Uwaga: Dane dla Węgier dotyczą 1997 roku, natomiast dla Polski i Szwajcarii 2000 roku. Źródło: R. Boarini, H. Strauss, The Private ...,op.cit., s. 50.

Badania pokazują także, że wartości prywatnych wewnętrznych stóp zwrotu są względnie stabilne w czasie, chociaż nieznaczny wzrost średniej wyliczonej dla obu płci we wszystkich krajach można zaobserwować w okresie 1994 – 2001, a rozpatrując pojedyncze kraje stwierdzono, że największy wzrost miał miejsce w Danii, Irlandii, Polsce i Grecji (zwłaszcza w przypadku kobiet). Natomiast trend spadkowy zaobserwowano w Austrii (tylko dla kobiet) i w Wielkiej Brytanii.

54 Cytowane powyżej badania dotyczące prywatnych stóp zwrotu ze szkolnictwa wyższego przyjmują uproszczenie i nie pokazują wpływu typu ukończonej uczelni, czasu studiowania i innych czynników na wysokość korzyści prywatnych. Różnice w wysokości prywatnych stóp zwrotu z odbycia studiów wyższych mogą być znaczne, jeśli weźmiemy pod uwagę znaczne zróżnicowanie szkół wyższych.

Stopy zwrotu mogą się różnić ze względu na: typ uzyskanego dyplomu (np. tytuł magistra czy licencjata, ukończenie szkoły wyższej 2-letniej czy 4-letniej), typ ukończonej szkoły wyższej (uczelnia akademicka lub zawodowa); kierunku studiów, prestiżu ukończonej uczelni itd.

Społeczną stopę zwrotu ze szkolnictwa wyższego - można zdefiniować jako stopę dyskontową równoważącą przyszłe przepływy pieniężne wynikające z szeroko rozumianych korzyści społecznych ze szkolnictwa wyższego z całością kosztów związanych ze szkolnictwem wyższym. W odróżnieniu od prywatnej stopy zwrotu, społeczna stopa zwrotu bierze pod uwagę pełne koszty inwestycyjne, a więc nie tylko te ponoszone przez jednostkę (w postaci opłat za czesne i innych, kosztów utraconych zarobków itp.), ale także całość kosztów ponoszonych kolektywnie przez społeczeństwo, jak np. dotacje dla szkół wyższych itp. To samo dotyczy korzyści, bierze się pod uwagę wszystkie korzyści ze szkolnictwa wyższego, a więc oprócz pieniężnych korzyści prywatnych, także pieniężne i niepieniężne korzyści wynikające z efektów zewnętrznych,, dotyczące zarówno obecnych jaki i przyszłych pokoleń¹⁰³.

Wyliczenie społecznej stopy zwrotu jest przeprowadzane na tej samej zasadzie co prywatnej stopy zwrotu, z kilkoma różnicami:

 w przypadku społecznej stopy zwrotu bierze się pod uwagę nadwyżki dochodów przed opodatkowaniem, które reprezentują korzyści dla całego społeczeństwa (z podatków finansowane są wydatki publiczne, z których korzysta społeczeństwo);

 bierze się pod uwagę wszystkie koszty, a więc także różnego rodzaju subsydia i dotacje udzielane bezpośrednio szkołom wyższym, jak i pomoc materialną dla studiujących;

 w obliczeniach uwzględnia się także możliwe do skwantyfikowania korzyści społeczne ze szkolnictwa wyższego.

55 Wyliczenie nadwyżki dochodów uzyskiwanych dzięki posiadaniu wykształcenia wydaje się zadaniem stosunkowo prostym, natomiast większą trudność sprawia oszacowanie kosztów w obu wypadkach.

Chociaż, i w przypadku wyliczania nadwyżki dochodów spowodowanych uzyskaniem wykształcenia, wielu autorów ma wątpliwości, czy absolwenci wyższych uczelni uzyskują wyższe zarobki dzięki umiejętnościom nabytym w trakcie studiów, czy też zawdzięczają to swoim zdolnościom. Wśród badaczy duża jest rozpiętość opinii dotyczących tego, jaka część nadwyżek w zarobkach absolwentów wyższych uczelni wynika z ich ponadprzeciętnych zdolności, a nie z wiedzy którą nabyli na studiach. Przyjmują oni, że wyższe zarobki absolwentów szkół wyższych w duże części (aż do 60%) są spowodowane ich talentem i zdolnościami104

.

W praktyce uwzględnienie w wyliczeniach społecznych stóp zwrotu, wedle powyższej definicji wszystkich korzyści i wszystkich kosztów, jest niemożliwe. Wyliczenia bazują zatem na czynnikach mierzalnych. Skutek jest taki, że przy oszacowaniu społecznych stóp zwrotu bierze się pod uwagę koszty ponoszone na szkolnictwo wyższe przez podatników, ale nie uwzględnia się wielu potencjalnych korzyści zewnętrznych. W efekcie przy większości oszacowań, które można znaleźć w literaturze wartość społecznych stóp zwrotu ze szkolnictwa wyższego jest niższa niż prywatnych stóp zwrotu i wynosi zazwyczaj nieco powyżej 5% realnie105

.

Przeprowadzane badania zawsze niezmiennie wykazywały, że prywatna stopa zwrotu była wyższa od społecznej stopy zwrotu. Główną przyczyną tłumaczącą ten fakt, jest fakt, iż tzw. społeczne koszty dostarczania wykształcenia na określonym poziomie są znacznie wyższe niż koszty prywatne. Do kosztów społecznych są przede wszystkim wliczane wszelkiego rodzaju subsydia i dotacje ponoszone przez władze publiczne na edukację danego szczebla¹⁰⁶.

Zaznaczyć należy, że licznie przeprowadzane wyliczenia społecznych stóp zwrotu z edukacji na różnych szczeblach, pokazują, że stopy zwrotu z edukacji na poziomach podstawowym i średnim są wyższe niż społeczne stopy zwrotu z edukacji

104 G.P. Jenkins, Capital in Canada, its Social and Private Performance 1965-74, “Discussion Paper” 1977, No. 98, Economic Council of Canada.

105

Oszacowania społecznych stóp zwrotu są zawarte w corocznych publikacjach OECD Education at a Glance poczynając od 2002 roku, a także S. Blöndal, S. Field, N. Girouard, Investment in Human Capital through Upper-Secondary and Tertiary Education, OECD Economic Studies No. 34, OECD, Paris, 2002.

56 na poziomie wyższym. Średnie społeczne stopy zwrotu wyliczone dla Stanów Zjednoczonych w okresie 1950-1970 wynoszą dla edukacji na poziomie wyższym (brane pod uwagę ukończenie 4-letnich koledżów) – 11,33 %, natomiast dla edukacji na poziomie średnim – 13,1 %¹⁰⁷.

Jednym z czynników tłumaczących powyższe wyniki są różnice w poziomie kosztów prywatnych, związane z zarobkami utraconymi w wyniku podjęcia edukacji. W ten sposób społeczna stopa zwrotu z edukacji na szczeblu podstawowym, jest wyższa od tej wyliczonej dla szkolnictwa średniego, ponieważ na poziomie podstawowym praktycznie nie ma pozycji kosztów utraconych zarobków (dzieci i tak nie pracują). Na poziomie ponadpodstawowym, koszty utraconych zarobków już zaczynają się pojawiać, ale najwyższe są w przypadku podjęcia studiów wyższych.

Badacze w swoich obliczeniach przyjmują jednak różne założenia, co do poziomu utraconych zarobków, w przypadku podjęcia edukacji na poziomie wyższym. Nie wszyscy są zadania, że koszty utraconych zarobków studenta szkoły wyższej są w 100 % równe średnim zarobkom absolwenta szkoły średniej. Niektórzy przyjmują, że w 65 % inni w 75 % itp.

Przy kalkulacji społecznych stóp zwrotu rewolucyjne podejście zostało zastosowane przez W.W. McMahona (2004). Punktem wyjścia do jego obliczeń było spostrzeżenie, że w dotychczas poczynionych badaniach uwzględniano tylko część korzyści z edukacji, przez co wynik był zaniżony, gdyż nie uwzględniał szeregu prywatnych i zewnętrznych korzyści niepieniężnych. Użycie nowego modelu pozwalało wziąć pod uwagę także pośrednie korzyści z edukacji, a także korzyści odroczone w czasie. W ten sposób W.W. McMahon znalazł podstawę występowania znacznych korzyści zewnętrznych z edukacji. Z jego wyliczeń wynika, że całkowita wartość edukacyjnych efektów zewnętrznych ma od 37- do 61 – procentowy udział w społecznej stopie zwrotu. Na tej podstawie wstępne oszacowanie społecznych stóp zwrotu ze szkolnictwa wyższego wynosi: 17,8 % dla państw OECD, 24,3 % dla Afryki, 23,2 % dla Azji, 26,1 % dla Ameryki Łacińskiej108

.

Wyliczenia społecznych stóp zwrotu z edukacji wyższej dla Stanów Zjednoczonych, przeprowadzone w latach 1980. i 1990., pokazywały, że ustaliła się ona średnio

107

Ibidem, s.52.

57 na poziomie 12-13 %, czyli wyżej niż dla alternatywnych inwestycji w aktywa finansowe, czy majątek trwały109

.

1.3. Teoria przedsiębiorstwa w funkcjonowaniu szkoły