Cerkwie prawosławne i unickie

Liczba cerkwi prawosławnych i unickich na przestrzeni stuleci ulegała zmianie.

Nie ma zatem wśród historiografów jednogłośnego stanowiska, w tej kwestii.

Nie zachowało się również źródło, które w sposób jednoznaczny określałoby liczbę cerkwi prawosławnych i unickich w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego Analiza owego zagadnienia możliwa była dzięki powstałym już opracowaniom poświęconym owej tematyce lub dziejom miasta, a także dzięki zachowanemu szczątkowo materiałowi źródłowemu. W czasach Olgierdowskich, według J. I. Kraszewskiego, stały w Wilnie cztery cerkwie prawosławne, na początku XVI w. było ich 15⁴⁷⁶, tuż przed zawarciem unii w 1596 r. liczba ich wzrosła, natomiast w poł. XVII w. została jedna⁴⁷⁷. Znaczna część cerkwi, tuż po zawarciu unii została zlikwidowana lub przekształcona na cerkwie unickie. Proces przekształcenia objął następujące kościoły prawosławne:

476 J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie, Poznań 1972, s. 81, przypis 423.

477 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 200, wymienia, że do 1655 r. istniało dziewięć cerkwi unickich (siedem w Wilnie, dwie na przedmieściach miasta) i jedna prawosławna.

69 Przeczystej Bogarodzicy, Woskreseńską, św. Jana Chrzciciela, św. Jerzego Zwycięzcy, Spasa, Przeniesienia św. Mikołaja, Piatnicką, św. Piotra, św. Trójcy⁴⁷⁸, św. Katarzyny, św. Michała, św. Mikołaja, św. Heliasza, Pokrowy. Na mapie przedstawiającej jurydykę metropolity unickiego w Wilnie z 1672 r. zaznaczonych zostało piętnaście cerkwi unickich. Do czasów Augusta III przetrwało sześć spośród wyżej wymienionych cerkwi, (pięć cerkwi unickich i jedna prawosławna – p.w. św. Ducha).

Jedną z najstarszych cerkwi wileńskich, była cerkiew p.w. św. Trójcy, znajdująca się przy ulicy Ostrobramskiej⁴⁷⁹. Założona została, według legendy w 1347 r. przez księżniczkę Juliannę, żonę Olgierda, na grobie trzech dworzan, którzy zginęli śmiercią męczeńską z rozkazu jej męża⁴⁸⁰. Pierwotnie drewniana, ponownie został „wskrzeszona”, tym razem z kamienia lub cegły⁴⁸¹ „[…] na pagórku miasta, którędy idą do bramy, na gościńcu miednickim, […]”⁴⁸², przez Konstantyna Ostrogskiego „[…] na pamiątkę zwycięstwa nad Moskwą pod Orszą”⁴⁸³. Cerkiew ta po 1608 r. została oddana Unitom⁴⁸⁴. Funkcjonował przy niej klasztor Bazylianów i Bazylianek oraz szpital pod tym samym wezwaniem⁴⁸⁵. Znajdowały się w niej groby Tyszkiewiczów „nawróconych do unii”⁴⁸⁶, „stary słowiański nagrobek” z 1580 r.⁴⁸⁷ oraz nagrobek dwóch sióstr Jeleńskich⁴⁸⁸.

478 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 198-200.

479 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 49; W. Zahorski, Przewodnik po Wilnie (3), s. 154;

A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003, s. 157.

480 D. Baronas, Prawosławni, [w:] KWKL, s. 579; D. Frick, Wilnianie, s. 174.

481 D. Baronas, Prawosławni, s. 587.

482 J. Fijałek, Opisy Wilna (2), s. 142.

483 Tamże. Szerzej na ten temat: T. Kempa, Dzieje rodu Ostrogskich, Toruń 2003, s. 30-34, 48.

484 P. Chomik, Bractwo św. Ducha w Wilnie w XVI–XVIII wieku, [w:] „Pokazanie Cerkwi prawdziwej […]”. Studia nad dziejami i kulturą Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, pod red. P. Chomika, Białystok 2004, s. 22; D. Frick, Wilnianie, s. 174.

485 J. Maroszek, Wileńskie przytułki – szpitale, s. 216. Szerzej o monasterach bazyliańskich: W. Kołbuk, Kościoły Wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Struktury administracyjne, Lublin 1998, s. 59-65; M. Pidłypczak-Majerowicz, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu, Warszawa 1986.

486 J. I. Kraszewski, Wilno od początków, t. III, s. 72.

487 Tamże, s. 72-73.

488 Współcześnie zachowany.

70 Ilustracja 4. Mapa jurydyki metropolity unickiego w Wilnie z 1672 r., [w:] S. Alexandrowicz, Rozwój kartografii, mapa nr 25

Cerkiew ta, jak wspominał J. I. Kraszewski, w 1748 r. „pogorzała zupełnie”⁴⁸⁹. Na podstawie zachowanego druku w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk, wiemy iż w 1749 r. odbyło się uroczyste przeniesienie ciała św. Lucyda do Bazylianów⁴⁹⁰. W 1750 r. świątynię odbudowano⁴⁹¹. Jej stan z początku XIX w. przedstawiają zachowane w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego dwa dokumenty: „Inwentarz Cerkwi i Klasztoru” oraz „Wiadomość o stanie klasztoru”. W 1823 r. cerkiew posiadała ołtarz główny, osiem ołtarzy pobocznych, dwie kaplice, organy na chórze oraz dwa wielkie obrazy.

489 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 72.

490 Nowe światło po długim niewiadomości zaćmieniu światu okazane to jest ciało świętego Lucyda […]

za łaskawym świętej stolicy Apostolskiej zezwoleniem z zachodnich na północne kraje przeniesione i w cerkwi wileńskiej SS. Trójcy WW. OO. Bazylianów na widok wiernym Chrystusowym wystawione roku 1749 w Wilnie

491 J. Maroszek, Wileńskie przytułki – szpitale, s. 216.

71 Przy ulicy Ostrobramskiej, pod koniec XVI w. ufundowane zostały cerkiew i monaster św. Ducha⁴⁹². Świątynia znajdowała się pod opieką bractwa św. Ducha, które na mocy przywileju Zygmunta III z 1592 r. używało starej nazwy św. Trójcy⁴⁹³. Cerkiew ta, jako jedyna nigdy nie była w posiadaniu Unitów. Cerkiew uległa zniszczeniu w wyniku pożarów z 1748 i 1749 r.⁴⁹⁴ Wkrótce ją odbudowano.

Kilkakrotnie była również przebudowywana w kolejnym stuleciu.

Drugą cerkwią odbudowaną w 1514 r. z inicjatywy Konstantyna Ostrogskiego była cerkiew p.w. Przeniesienia św. Mikołaja, zwana też Pereneseńską, która stanąć miała „w przód miasta”, czyli w rynku⁴⁹⁵. Usytuowana została przy ulicy Wielkiej, niedaleko placu Ratuszowego. Podobnie jak poprzednia, wymurowano ją z kamienia lub cegły⁴⁹⁶. Powstała „[…] na miejscu dawnej zrujnowanej Olgierdowych czasów sięgającej”⁴⁹⁷. Po unii Brzeskiej, przeszła w ręce Unitów i w ich władaniu pozostała do 1827 r.⁴⁹⁸.Została zniszczona w wyniku dwóch pożarów, które wybuchły w 1748 r.⁴⁹⁹ i 1749 r.⁵⁰⁰ „Dzisiejszy swój wygląd cerkiew zawdzięcza gruntownej restauracji dokonanej w 1845 r. […]”⁵⁰¹.

Nad brzegiem Wilenki, w pobliżu zespołu bernardyńskiego na Zarzeczu, znajdowała się cerkiew katedralna p.w. Zaśnięcia NMP zwana też cerkwią Przeczystej Bogarodzicy⁵⁰². Założona przez księżniczkę Twerską Juliannę, w 1 poł. XIV w., jako

492 Szerzej na ten temat: P. Chomik, Bractwo św. Ducha, s. 22; A. Mironowicz, Kościół prawosławny, s. 229; V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 972.

493 T. Kempa, Fundacje monasterów prawosławnych w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk, P. Chomika, Białystok 2001; A. Mironowicz, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok 2003, s. 114;

P. Chomik, Bractwo św. Ducha, s. 22-23.

494 B.B. Jachimowicz, Światło.

495 Szerzej na ten temat: J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 49; J. Fijałek, Opisy Wilna (2), s. 144; A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, Vilnius 2002, s. 189, 197;

M. Homolicki, Kilka uwag nad dziełem Pana J. I. Kraszewskiego: Wilno od początków jego do roku 1750, t. I–II, Wizerunki i roztrząsania naukowe, 22 (1841), s. 17-18, tenże, O planach Wilna, s. 57;

T. Kempa, Dzieje rodu Ostrogskich, s. 48; V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 984-85.

496 D. Baronas, Prawosławni, s. 587.

497 J. I Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 74. Według M. Homolickiego, cerkiew ta stoi na miejscu „[…] bardzo starożytnej, drewnianej cerkwi pod tytułem prosto św. Mikołaja albo raczej Zgonu tego św. Arcybiskupa, […]”, zob.: M. Homolicki, Kilka uwag, s. 17-18.

498 Tamże.

499 B. B. Jachimowicz, Relacya, k. 3; A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, s. 190;

V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 984.

500 A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, s. 190; V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 984.

501 W. Zahorski, Przewodnik po Wilnie (3), s. 153.

502 B. Kaczorowski, Zabytki starego Wilna, s. 168.

72 jedyna od samego początku była cerkwią murowaną⁵⁰³. Od 1414 r. pełniła funkcję cerkwi metropolitalnej⁵⁰⁴. Po śmierci złożono w jej murach ciało księżniczki Julianny, księcia Olgierda oraz ciało Heleny, żony Aleksandra⁵⁰⁵. Budynek został „[…]

przemurowany na starych fundamentach w moc przywileju, jaki uzyskał (Konstantyn Iwanowicz Ostrogski) […] na sejmie w Brześciu Litewskim d. 19 czerwca 1511, […]”⁵⁰⁶. Kniaź Ostrogski, „[…] w wymurowaniu czy też w przemurowaniu cerkwi sobornej w Wilnie był ograniczony do tych samych fundamentów, jakie miała dotychczas, to znaczy iż jej według zastrzeżenia królewskiego nie mógł powiększyć, acz oczywiście wystawił ją […] znacznie okazalszą i przyozdobił bogato”⁵⁰⁷. M. Homolicki pisał, że „[…] położenie cerkwi z tej strony bramy Spaskiej i muru miejskiego, ciągnącego się od niej poza lewym brzegiem Wilenki do późniejszego klasztoru Panien Święto-Michalskich, naprowadza […] na jeden z dwóch wniosków:

albo, że cerkiew Przeczysteńska i Spaska leżały blisko siebie, albo, że pierwsza […]

przybrawszy później nazwanie Spaskiej już dawne swoje miano Preczysteńskiej całkiem straciła”⁵⁰⁸. W dalszych rozważaniach nad dziełem J. I. Kraszewskiego, Homolicki wyraźnie stwierdził, że obie cerkwie były ze sobą połączone⁵⁰⁹. W 1609 r.

cerkiew Przeczysteńska przeszła w ręce Unitów⁵¹⁰. Została ona zniszczona pod koniec XVIII w. Kolejne stulecie nie było dla niej łaskawe. Ostatecznie odbudowano ją w latach 1864–1868. Współcześnie niczym nie przypomina cerkwi sprzed kilku stuleci.

Jedną z najstarszych cerkwi wileńskich była cerkiew Piatnicka zwana również Piacionką⁵¹¹. Znajdowała się na ulicy Wielkiej „przy nowym Rybnym Rynku”⁵¹². Powstała w 1345 r., jej założycielką „miała być” witebska księżniczka, żona Olgierda Maria⁵¹³. Miejsce jej powstania budzi wiele wątpliwości wśród historiografów⁵¹⁴. W 1357 r. „Posłowie krzyżaccy […] do Olgierda przysłani, opisując tę cerkiew, zowią

503 J. Fijałek, Opisy Wilna (2), s. 141.

504 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 43-44.

505 Tamże, s. 49, 66; V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 992

506 M. Homolicki, Do uwag, s. 29; J. Fijałek, Opisy Wilna (2), s. 140.

507 J. Fijałek, Opisy Wilna (2), s. 141.

508 M. Homolicki, Kilka uwag, s. 40-41.

509 Tenże, Do uwag, s. 48.

510 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 60.

511 Szerzej na temat cerkwi: J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 67-68; A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, s. 230-234; V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 992-995.

512 V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 992.

513 Tamże.

514 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 67-68.

73 S. Praxedy czyli Praskowii, nadworną”⁵¹⁵. Cerkiew ulegała wielokrotnie zniszczeniu na skutek pożarów, jakie nawiedzały miasto⁵¹⁶. Na mocy przywileju, wydanego przez króla Zygmunta Augusta, 27 czerwca 1560 r., kościół ten został odbudowany, po pożarze⁵¹⁷. „Chociaż cerkiew Piatnicka […], oddana była klasztorowi Trojeckiemu w 1611 roku z obowiązkiem restaurowania, restauracja ta jednak uskutecznioną została dopiero w roku 1702”⁵¹⁸. „Cerkiew S. Piatnicy (stała) w swoim murze i cmentarzu, na którym kamienica jedna ab intra wymurowana (została) do ulicy Zamkowej”⁵¹⁹. Wiek XVIII okazał się tragiczny w skutkach dla cerkwi. Spłonęła ona w wyniku pożaru z 1748 r.⁵²⁰ Została odbudowana, choć nie wiadomo w jak długim czasie.

„Nabożeństwo w niej […], ustało między latami 1794 a 1796”⁵²¹, z powodu zawalenia się stropu (pułapu). W 1822 r. niemożliwe było odbywanie nabożeństwa oraz utrzymanie kaplicy w kamienicy Piatnickiej⁵²². W 1843 r. stały już tylko same jej ściany

„bez dachu i żadnego wewnątrz opatrzenia”⁵²³. W istocie była ona drobną i dosyć niską cerkiewką⁵²⁴. Od ulicy Zamkowej zasłaniał ją prywatny dom należący do rodziny Machnauerów⁵²⁵.

Kolejną cerkwią istniejącą w Wilnie była cerkiew Woskreseńską, zwana również Zmartwychwstania Pańskiego⁵²⁶. Znajdowała się tuż przy ulicy Wielkiej⁵²⁷,

„[…] na rogu prawym Szklannej ulicy od placu przed Ratuszem […]⁵²⁸. Zbudowana została w XV w. Kościół w 1609 r. przeszedł w ręce Unitów⁵²⁹. Uległ zniszczeniu w czasie wojny z Moskwą⁵³⁰. „Zdaje się, że już w roku 1671 cerkiew Woskreseńska była opuszczona […] że z babińca tej cerkwi było wejście do kamieniczki, którą sobie

515 V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 993. O wizycie krzyżackich posłów pisze również J. I. Kraszewski, Wilno od początków, t. III, s. 67.

516 A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, s. 230.

517 Tamże

518 V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 993.

519 Tamże, s. 994.

520 B. B. Jachimowicz, Relacya, k. 3; J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 74;

A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, s. 232.

521 V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 994.

522 Dokumentacja wileńskiej cerkwi św. Trójcy (1818–1822), VUB. F. 4, rkp. A-291, k. 27.

523 V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 994.

524 M. Homolicki, Do uwag, s. 53.

525 Tamże.

526 A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, s. 263-266.

527 Tamże, s. 263.

528 M. Homolicki, Kilka uwag, s. 14.

529 A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatvių istorija. Didžioji gatvė, s. 264.

530 Tamże, s. 265.

74 przymurował złotnik Jan Rochacewicz […]”⁵³¹. Niszczące okazały się dla cerkwi XVIII – wieczne pożary⁵³², jednak do końca owego stulecia miała ona swojego plebana⁵³³. W ostatnich latach XVIII w. została przebudowana na kamienicę⁵³⁴.

„[…] do wielkiej cerkwi sobornej Przeczystenskiej przy prawym jej rogu, do tejże wspólnej ściany i w równi z czołem cerkiewnym przymurowana była […] przed rokiem1505 druga cerkiew, dwa razy krótsza węższa […]”⁵³⁵ p.w. św. Spasa⁵³⁶. Nie wiadomo, kto był jej fundatorem⁵³⁷. Poniosła ona znaczne szkody w wyniku wojen szwedzkich. Odbudowano ją pod koniec XVII w⁵³⁸. W 1748 r. uległa spaleniu⁵³⁹, kilkadziesiąt lat później opustoszała⁵⁴⁰. W 1747 r. rozbrzmiały dzwony wszystkich cerkwi unickich, na wieść o śmierci Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej⁵⁴¹. Jest to jedna z nielicznych relacji na łamach „Kuriera Polskiego” informująca o zaangażowaniu kościoła unickiego w obchody katolickich uroczystości pogrzebowych. Spośród przeanalizowanych kilkudziesięciu aktów ostatniej woli, tylko siedmiu testatorów wskazało, jako miejsce ostatniego spoczynku cerkiew: czterech spośród nich wybrało cerkiew p.w. św. Ducha, trzech pozostałych cerkiew p.w. św.

Trójcy. W pięciu przypadkach możemy potwierdzić, iż testatorzy Ci należeli do mieszczaństwa i byli obywatelami Wilna. W jednym z przypadków testator był rajcą wileńskim⁵⁴².