Uniwersytet
im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Bernadetta Manyś
Uroczystości rodzinne w Wilnie
w czasach Augusta III (1733-1763)
Praca doktorska
napisana pod kierunkiem
Prof. UAM dr hab.Jana Jurkiewicza
1
WSTĘP 3
Część I
1. Wilno w 1. poł. XVIII w. – ogólna charakterystyka miasta 14
1.1. Topografia miasta 14
1.1.1. Granice miasta i fortyfikacja 17
1.1.2. Przedmieścia 22
1.1.3. Rozwój urbanistyczny 25
1.2. Mieszkańcy Wilna 41
1.2.1. Liczba mieszkańców 41
1.2.2. Struktura społeczna ludności 45
1.2.3. Zróżnicowanie narodowościowe i wyznaniowe 47
2.Przestrzeń ceremonialna stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego 51
2.1. Świątynie różnych wyznań 53
2.1.1. Kościoły katolickie 54
2.1.2. Cerkwie prawosławne i unickie 68
2.1.3. Świątynie obrządku ewangelicko-luterańskiego i kalwińskiego 74
2.1.4. Meczet, synagoga, kienesa 77
2.2. Cmentarze wileńskie 83
2.3. Zespół zamkowy, cekhauz, pałac biskupi, ratusz, Akademia Wileńska 97 2.4. Pałace, kamienice i domy jako przestrzeń prywatna wileńskich uroczystości rodzinnych 114
2.5. Wileńskie trasy ceremonialne 129
Część II
1. Chrzciny 143 1.1. Narodziny dziecka 145 1.2. Czas chrztu 152 1.3. Miejsce chrztu 157 1. 4. Wybór kumotrów 1591.5. Chrzest w obliczu zagrożenia życia 164
1.6. „Chrzest uroczysty” 168
1.7. Przystąpienie do sakramentu odoby dorosłej 172
1.8. "Życzliwym imienin moich powinszowaniu" 177 1.8.1. Obchody uroczystości urodzinowych oraz imieninowych 178
1.8.2. Aniwersarz królewskich imienin 193
2. Wileńskie uroczystości ślubne i weselne 217
2.1. Konkury 220
2.2. Zaręczyny 224
2.3. Przygotowania do ślubu 229
2.4. Miejsce i czas zaślubin 239
2.5. „Dziewiczy wieczór” 241
2.6. Dzień zaślubin 244
3. Uroczystości pogrzebowe 255
3.1. W oczekiwaniu na śmierć 255
3.2. Katolicki obrzęd pogrzebowy i jego transformacja do końca XVIII w. 259
3.3. Wileńskie uroczystości pogrzebowe 263
3.3.1. Pogrzeb biskupi 263
2
3.3.1.2. „Prywatna exportacya” ciała 271
3.3.1.3. Kondukt żałobny 274
3.3.1.4. Pogrzeb „generalny” 279
3.3.1.5. Biskupi „panis funebris” 284
3.3.1.6. Koszty biskupiego pogrzebu: legacje na kościelne dzwonienie, egzekwie, Msze św. oraz
wigilie 286
3.3.1.7. Darowana elemozyna 288
3.3.1.8. Wynagrodzenie duchownych 290
3.4. Pogrzeby pozostałych duchownych 291
3.5. Uroczystości żałobne, egzekwie oraz aniwersarze sprawowane za duszę zmarłych duchownych 308 3.6. „Ciało moje grzeszne jako z ziemi powstało, ziemi i porzucam […]” Obraz magnackich i
szlacheckich uroczystości pogrzebowych w stolicy W.Ks.L. 314
5.6.1. Miejsca ostatniego spoczynku 347
3.6.2. Wystrój kościoła 354
3.6.3. Przebieg uroczystości pogrzebowych 365
3.7. Uroczystości żałobne po śmierci królowej i króla 381
3.8. Chleb żałobny 388
3.9. Pogrzeby mieszczańskie 390
3.9.1. Pogrzeb katolicki 393
3.9.2. Uroczystości pogrzebowe prawosławnych i unitów 421
3.9.3. Pogrzeb ewangelicki 428
3.9.4. Pogrzeb tatarski 432
4. Uroczystości okolicznościowe 437
4.1. Wjazdy wojewodzińskie 438
4.2. Ingres biskupi 462
4.4. Okolicznościowa wizyta królewicza polskiego w Wilnie 483
ZAKOŃCZENIE 495 BIBLIOGRAFIA 499 ANEKSY 534 SPIS ANEKSÓW 548 SPIS ILUSTRACJI 549 WYKAZ TABEL 551 SPIS WYKRESÓW 552 WYKAZ SKRÓTÓW 553
3
Wstęp
Historia życia codziennego już od dłuższego czasu przyciąga wielkie zainteresowanie badaczy. Dotychczas stawiane pytania skupiały się jednak wokół zagadnień związanych z szeroko pojętą obyczajowością. Angielskie, amerykańskie i niemieckie badania, preferujące spojrzenie na zagadnienia dawnej obyczajowości z socjologicznego punktu widzenia, zainspirowały nowe interpretacje w historiografii
polskiej1. Pojawiło się w niej postrzeganie obyczaju, jako elementu warunkującego
proces rozwoju cywilizacji, który jednocześnie pełnił funkcję spoiwa, umożliwiającego
funkcjonowanie grup społecznych oraz całych społeczeństw2. Jego ewolucja,
rozpoczynała się już na płaszczyźnie życia rodzinnego, którego integralną częścią były uroczystości zdeterminowane przez dwa kalendarze: biologiczny oraz liturgiczny (kościelny).
Zachodzące w życiu człowieka zmiany dokonywały się w oparciu o kalendarz biologiczny i postrzegane były, jako przełomowe momenty, które wymagały wyrażenia i podkreślenia zaistniałej sytuacji. W tym celu wykorzystywano działania społeczne, będące wynikiem zachowań obrzędowych zwanych „rytami przejścia” (rites de
passage)3, które uwarunkowywały główne uroczystości rodzinne związane z przyjęciem
nowonarodzonego dziecka do wspólnoty kościoła, zaślubinami oraz zmianą stanu społecznego, uroczystościami pogrzebowymi będącymi pożegnaniem zmarłego przez jego rodzinę oraz najbliższych.
Niniejsza praca została poświęcona uroczystościom rodzinnym, stanowiącym integralną część życia codziennego, w jednym z dużych miast dawnej Rzeczypospolitej – Wilnie. Problematyka uroczystości rodzinnych w miastach podejmowana już była w polskiej historiografii wielokrotnie. Nie została jednak dotąd rozpatrzona ani w odniesieniu do Wilna, ani do innych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przedstawiana praca jest próbą przynajmniej częściowego wypełnienia tej luki w badaniach. Zastrzec jednak należy, iż celowo nie uwzględniłam w niniejszych rozważaniach uroczystości wpisanych w kalendarz liturgiczny. Biorąc pod uwagę fakt,
1
T. Parsons, Social Structure and Personality, Londyn 1964; E. Norbert, Uber den Prozesse der
Ziwilisation: sociogenetische und psychogenetischen Untersuchungen, t. I-II, Frankfurt am Main 1991.
2 M. Bogucka, Staropolskie obyczaje w XVI i XVII w., Warszawa 1994. Autorka szerzej przeanalizowała
pojęcie “obyczaju” w pierwszym rozdziale, zob.: s. 11-24.
3 E. Kizik, Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do
4
iż są one bezpośrednio związane z liturgią kościelną, stwierdzić należy, iż ich charakter jest stricte publiczny. Nie cechują się indywidualnością, tak jak jest to w przypadku
świętowania z okazji zaślubin, czy udzielenia sakramentu chrztu. Mają charakter
zbiorowy, taki sam dla wszystkich członków wspólnoty.
Analizowane przeze mnie zagadnienia związane są z trzema najbardziej powszechnymi uroczystościami, obchodzonymi w gronie rodziny. Chcąc jednak ukazać w sposób pełniejszy charakter świąt rodzinnych, poza uroczystościami związanymi z Chrztem św., zaślubinami i pogrzebem objęłam badaniami także obchody dnia urodzin i imienin. Dzień narodzin był celebrowany jako pamiątka przyjścia na świat, natomiast dzień imienin świętowano z okazji przypadającego dnia patrona, którego imię zostało nadane podczas sakramentu chrztu. Pozostałe zaś święta, czyli obchody królewskich imienin, uroczystość objęcia władzy nad diecezją oraz województwem wileńskim, a także okolicznościowa wizyta w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego królewskiego syna, zostały wybrane, jako przykładowe uroczystości mające na celu ukazanie roli, jaką odgrywały w nich: jednostka – ród – oraz cała społeczność miejska, w tym wypadku wileńska. Ich wybór wynikał również z dostępności i różnorodności materiału
źródłowego, który pozwalał na szeroką analizę tego rodzaju zagadnień.
Wyodrębnione przeze mnie uroczystości zostaną przedstawione w trzech aspektach: ich organizacji, przebiegu oraz wpływu na życie zarówno rodu, jak i całej społeczności miejskiej. Badania mają charakter możliwie kompleksowy.
Wilno było jednym z największych ośrodków miejskich Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Stanowiło centrum życia gospodarczego, naukowo-kulturalnego i religijnego. Przenikające się w nim różne wpływy kulturalne oddziaływały na specyfikę życia codziennego, w tym uroczystości rodzinnych. Na przykładzie Wilna można prześledzić obyczajowość różnych grup społecznych – magnatów, szlachty oraz, co szczególnie istotne, mieszczaństwa (zarówno jego elity, jak i niższych warstw ludności miejskiej). Powstaje jednak pytanie, w jakiej mierze w stolicy Wielkiego Księstwa przenikały się wzory zachowań w życiu codziennym poszczególnych grup społecznych, a także narodowościowych i wyznaniowych. Wilno zamieszkiwali przecież rzymscy katolicy (pod względem językowym byli to głównie Polacy i Litwini), unici i prawosławni (Rusini), protestanci (przeważnie Niemcy), wyznawcy religii mojżeszowej oraz mahometanie (Tatarzy) i Karaimi. Ze względu na silne powiązanie uroczystości
5
rodzinnych z tradycjami religijnymi, odrębności stanowe i inne czynniki, nie wytworzył się ogólnie przyjęty kanon owych uroczystości.
Przy ustaleniu chronologicznych ram rozprawy wzięłam pod uwagę głównie dwa kryteria: dającą się w miarę wyraźnie określić specyfikę okresu oraz możliwości zapoznania się z materiałem źródłowym. Lata panowania Augusta III (1733-1763) w dawniejszej historiografii łączono zwykle z dobą rządów jego poprzednika w jeden okres „czasów saskich”. Nowsze badania wskazały, że od lat trzydziestych XVIII w. ujawniły sie w życiu kulturalnym Rzeczypospolitej zjawiska zapowiadające nową
epokę – Oświecenie4. Ograniczenie się w badaniach do czasów panowania drugiego
z Wettynów pozwoliło skupić uwagę na tych nowych zjawiskach, a zarazem na przenikaniu ich do sfery życia codziennego. Obfitość materiału źródłowego również nasuwała potrzebę zawężenia chronologicznego zasięgu badań do lat panowania Augusta III.
Stan zachowania i dostępność źródeł największe możliwości badawcze stwarzają w odniesieniu do uroczystości rodzinnych obchodzonych w kręgu chrześcijańskiej, zwłaszcza rzymskokatolickiej ludności Wilna. Nie można tego samego powiedzieć o ludności żydowskiej oraz karaimskiej. Z uwagi na fakt, iż zagadnienia związane z życiem rodzinnym w wyżej wskazanych przypadkach wymagają odrębnych studiów, wspartych szczegółową znajomością języka jidysz, a także z powodu dysproporcji w zebranym materiale, nie zostały one przeze mnie uwzględnione. Nie oznacza to jednak, iż pominięte zostało, zaangażowanie tychże grup wyznaniowych, w szeroko pojęte życie społeczne miasta, a tym samym ich udział w uroczystościach okolicznościowych obchodzonych w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. W przypadku muzułmanów, należy mieć na uwadze, iż materiał źródłowy jest bardzo ubogi. Stąd też poczynione w niniejszej rozprawie ustalenia w znacznej mierze oparte
zostały na literaturze przedmiotu5. Niestety, również w najnowszych badaniach nad
życiem religijnym Tatarów zamieszkujących ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego,
4
J. Staszewski, Wiek XVIII w Polsce – próba nowej syntezy, [w:] Między barokiem a oświeceniem. Nowe
spojrzenie na czasy saskie, pod red. K. Stasiewicz i S. Achremczyka, Olsztyn 1996, s. 10; August II Mocny, Wrocław 1998; tenże, Wettynowie, Wrocław 2005; tenże, August III Sas, Wrocław 2010.
5 L. Kryczyński, Historia meczetu w Wilnie. Próba monografii, Warszawa 1937; P. Borawski,
A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986; A. Drozd, Meczety i
6
problematyka obrzędowości rodzinnej i wpisanych w nią uroczystości została
potraktowana dość ogólnie6.
Badania nasze mają na celu przedstawienie organizacji uroczystości rodzinnych i ich wpływu na jednostki i grupy mieszkańców Wilna. Zamierzam również ukazać strukturę uroczystości, które wiązały się z objęciem władzy przez wojewodów oraz biskupów (wjazdy wojewodzińskie oraz ingres biskupa). Będą one stanowiły próbę odpowiedzi, na pytanie jaki charakter miały analizowane uroczystości: prywatny czy państwowy i czy zróżnicowanie w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego społeczności zarówno pod względem narodowościowym, jak i religijnym miało swoje odzwierciedlenie podczas uroczystości okolicznościowych ceremonii.
Podjęta przeze mnie tematyka nie była do tej pory przedmiotem szczegółowych badań, dlatego spodziewam się, że praca uzupełni w części wiedzę o życiu w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVIII w. W literaturze naukowej kwestie uroczystości rodzinnych w XVIII – wiecznym Wilnie poruszano dotąd w zasadzie tylko
w pracach ogólnych (na przykład dotyczących dziejów obyczajowości)7. Zawarte
w nich informacje w wielu przypadkach okazują się nieprzydatne lub po prostu z perspektywy czasu są już nieaktualne. Tak jest między innymi z pracą Jana Stanisława
Bystronia8. Autor swoje rozważania oparł głównie na tekstach literackich, nie
wykorzystując tym samym źródeł innego typu. Co więcej, wysunięte przez niego wnioski, w sposób znaczący zostały zgeneralizowane. Czytelnik traci orientację jakiego okresu dotyczy praca, a ponadto odnosi wrażenie, iż ma do czynienia z rozprawą z zakresu antropologii, nie zaś historii. W przypadku ogólnego wnioskowania, odnoszącego się do terytorium Rzeczypospolitej, praca ta może być jeszcze wykorzystywana. Podobnie sprawa przedstawia się w przypadku opracowań, których
autorem jest Zbigniew Kuchowicz9. W swych rozważaniach pomija on między innymi
zagadnienia związane z kulturą materialną. Nowsze spojrzenie na życie rodzinne
6 A. Konopacki, Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVIII wieku,
Warszawa 2010
7 A. Fischer, Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego, Lwów 1921; A. Brückner, Dzieje kultury polskiej,
t. III, Kraków 1931; T. Mańkowski, Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946,; W. Łoziński, Życie
polskie w dawnych wiekach, Warszawa 2006; E. Kizik, Wesele, kilka chrztów i pogrzebów.
8
J. S. Bystroń, Słowiańskie obrzędy rodzinne. Obrzędy związane z narodzeniem dziecka, Kraków 1916; tenże, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII, wyd. 3, t. II, Warszawa 1976.
9 Z. Kuchowicz, Z dziejów obyczajów polskich: w wiekach XVII i pierwszej połowie XVIII w., Warszawa
1957, tenże, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku, Łódź 1977; tenże, Obyczaje i postacie Polski
7
w dawnych wiekach prezentuje Maria Bogucka. Jednak poczynione przez nią ustalenia mają ogólny charakter i odnoszą się do terenów całej Rzeczypospolitej Obojga
Narodów10. W przypadku Wilna bliżej zajęto się tylko uroczystościami pogrzebowymi,
jednak w innych ramach chronologicznych11. W historiografii polskiej istotnymi
opracowaniami zajmującymi się problematyką ceremonii pogrzebowych – w skali całej
Rzeczypospolitej są prace Juliusza Chrościckiego12, Marii Boguckiej13, Edmunda
Kizika14 oraz Bogdana Roka15. W przypadku prac pierwszego z wymienionych autorów
mamy do czynienia z charakterystyką programów dekoracyjnych, których analiza jest niezbędna do prawidłowej interpretacji oraz poznania uroczystości funeralnych. Nie możemy tego samego powiedzieć o uroczystościach ślubnych, imieninowych, urodzinowych oraz wydawanych z okazji Chrztu św. Podkreślić należy, iż tak, jak w przypadku uroczystości ślubnych, pewne informacje znajdują się w wyżej wskazanych pracach, tak w odniesieniu do chrztów, imienin oraz urodzin, nie dysponujemy żadnym opracowaniem. Analiza uroczystości rodzinnej związanej z przyjęciem sakramentu chrztu ogranicza się głównie do omówienia problematyki wynikającej z wyboru imienia. W ostatnich dziesięcioleciach obserwujemy w historiografii pewien wzrost zainteresowania tą problematyką, jednak badania
10
M. Bogucka, Staropolskie obyczaje.
11 M. Kosman, Pompa funebris w Wilnie doby przedrozbiorowej, Lituano-Slavica Posnaniensia Studia
Historica [dalej cyt. LSP], 6 (1994), s. 1-28; M. Morka, Uroczystości pogrzebowe w Wilnie po śmierci
Augusta II, [w:] Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce baroku, Warszawa 1995;
M. Paknys, Mirtis LDK kultūroje XVI-XVIIa., Vilnius 2008.
12 J. A. Chrościcki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, tenże, Od śmierci
do egzekwii, [w:] VANITAS. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych, oprac.
J. Dziubkowa, Muzeum Narodowe w Poznaniu, listopad 1996 – luty 1997; tenże, Oswajanie śmierci
pięknem, Barok, 1 (2004), s. 17-39.
13 M. Bogucka, Życie codzienne w Gdańsku, wiek XVI-XVII, Warszawa 1967; tenże, Staropolskie
obyczaje; tenże, Dzieje kultury polskiej do 1918 roku, Wrocław 1991; tenże, Żyć w dawnym Gdańsku: wiek XVI-XVII, Gdańsk 1997.
14 E. Kizik, Wesele, kilka chrztów; tenże, Gdańskie uroczystości żałobne po śmierci królów polskich i
członków ich rodzin w XVII i XVIII w wieku, [w:] Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, pod red. J. Staszewskiego, Toruń-Gdańsk, 1995, s. 291-306; tenże, Speculum mortalitatis. Pogrzeby w Elblągu w XVI-XVIII w., [w:] 750 lat praw miejskich Elbląga. Księga pamiątkowa, red.
A. Groth, Gdańsk 1996, 157-178; tenże, Noenia funebris. Pogrzeby w Gdańsku wczesnonowożytnym
(XVI-XVIII w.), [w:] Mieszczaństwo gdańskie, red. S. Salmonowicz, Gdańsk 1997, s. 287-315; tenże
Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI-XVIII wieku: studium z nowożytnej kultury funeralnej, Gdańsk
1998.
15 B. Rok, Zagadnienie śmierci w kulturze Rzeczypospolitej czasów saskich, Wrocław 1991; tenże,
Człowiek wobec śmierci w kulturze staropolskiej, Wrocław 1995; tenże, Zakony wobec śmierci hetmanów w czasach saskich (1767-1763), [w:] Klasztor w państwie średniowiecznym i nowożytnym, Wrocław
8
ograniczają się do analiz ksiąg metrykalnych. W ten sposób czytelnikowi prezentuje się
fakty, które ciężko porównać z innych ustaleniami16. W przypadku uroczystości
ślubnych, na szczególną uwagę zasługuje praca M. Trębskiej poświęcona oratorstwu
ślubnemu, która w oparciu o dostępną literaturę oraz wygłoszne mowy, krótko
charakteryzowała poszczególne elementy obrzędu ślubnego i weselnego17. Ciekawych
informacji dostarczył artykuł Katarzyny Sulej, która przeanalizowała „mariaże ślubne” na podstawie intercyz przedślubnych zawartych przez członków rodu Radziwiłłów. Jedyna rzecz, na jaką należy zwrócić uwagę to fakt, iż autorka, nie konfrontuje swojej bazy źródłowej z żadnym innym materiałem, w tym wypadku chociażby z „Diariuszem” Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”. W sporządzonym przez nią zestawieniu stanu cywilnego i wieku małżonków dostrzegalne są błędy.
Na podstawie analizy literatury przedmiotu, należy stwierdzić, iż rysuje sie wyraźny brak rozważań nad takimi zagadnieniami, jak udział świeckich w obchodach okolicznościowych. Ponadto odczuwalny jest brak kompleksowego przedstawienia uroczystości rodzinnych dla tak charakterystycznego ośrodka, jakim było Wilno. Pomocne oraz dostarczające materiału porównawczego i inspirujące do naukowych
przemyśleń, będą prace poświęcone innym ośrodkom miejskim18.
Należy również w kilku zdaniach omówić literaturę poświęconą stołecznemu miastu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pomimo upływu lat, czterotomowa praca
Józefa Ignacego Kraszewskiego nadal jest wartościowa19, podobnie jak ustalenia Marii
Łowmiańskiej dotyczące Wilna przed najazdem moskiewskim20. Z przykrością należy
jednak stwierdzić, iż na przełomie ostatnich kilkudziesięciu lat, nie powstała praca, która w jakiejś mierze byłaby zbliżona do wyżej przywołanych. Cennym źródłem informacji na temat kościoła Katedralnego pozostają prace księdza Jana
16 K. Górna, Narodziny, śluby i zgony na Górnym Śląsku w XVIII wieku, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby
w XVI-XVIII w. Kultura życia i śmierci, pod red. H. Suchojada, Warszawa 2001, s. 33-43; J. Kwak, Uroczystości rodzinne w miastach górnośląskich w XVI-XVIII wieku, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby, s.
9-23; M. Żeromska-Ciesielska, Narodziny i chrzciny. Próba charakterystyki fragmentu obyczajowości
czasów saskich, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby, s. 65-75.
17 M. Trębska, Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genealogia, obrzęd, źródła. Studia staropolskie.
Seria nowa, t. XIX (75), Warszawa 2008.
18
K. Matwijowski, Uroczystości, obchody i widowiska w barokowym Wrocławiu, Wrocław 1969; M. Rożek, Uroczystości w barokowym Krakowie, Kraków 1976.
19 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego do roku 1750, t. 1-2, Wilno 1840; t. 3, 1841; t. 4, 1842. 20 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 roku, Wilno 1929, [w:] Dwa doktoraty
9
Kurczewskiego21. Szczególny charakter ma opracowanie Davida Fricka, w którym autor
dzięki zabranym dokumentom prezentuje XVII-wieczne Wilno i jego mieszkańców. Praca ta staje się szczególnie istotna, gdy w grę wchodzi analiza urbanistyczna miasta. Przy rozpatrywaniu zagadnień związanych z wileńskimi świątyniami, ich fundacjami
oraz przebudową, pomocna jest praca Vladasa Drėmy22. Warto podkreślić, iż nie ma
opracowania poświęconego liczbie mieszkańców Wilna w interesujących nas ramach
chronologicznych. Rozważając zatem zagadnienia związane z zabudową
architektoniczną miasta oraz zróżnicowaniem społeczności miejskiej należy korzystać z
prac nawiązujących do wcześniejszych okresów23.
Wobec niedostatków literatury przedmiotu badania swoje oparłam w głównej mierze na materiałach źródłowych, pochodzących z ośrodków bibliotecznych oraz archiwalnych zarówno polskich, jak i litewskich. Wśród przeanalizowanego materiału w pierwszej kolejności należy wymienić prasę w tym szczególnie „Kurier Polski” z lat 1729-1733, 1736-1760, „Kurier Litewski” z 1763, „Gazety Wileńskie” z 1760-1763, „Wiadomości Warszawskie” 1760-1765 oraz zbiór gazetek pisanych
21 J. Kurczewski, Kościół Zamkowy, czyli Katedra Wileńska w jej dziejowym, liturgicznym,
architektonicznym i ekonomicznym rozwoju na podstawie aktów kapitulnych oraz dokumentów historycznych, Wilno 1908; Biskupstwo wileńskie od jego założenia aż do dni obecnych zawierające dzieje i prace biskupów i duchowieństwa diecezji wileńskiej oraz kościołów, klasztorów, szkół i zakładów dobroczynnych i społecznych, oprac. J. Kurczewski, Wilno 1912.
22 V. Drema, Vilniaus Bažnyčios, Vilnius 2007. Wart również zajrzeć do: J. Orda, Symbolika rzeźb
kościoła św. Piotra i Pawła w Wilnie, Alma Mater Vilensis, 11 (1933); P. Bochdziewicz, O dwu kościołach gotyckich św. Jana w Wilnie, „Rocznik Humanistyczny” [dalej cyt. RH], 13 (1965), nr 4, s.
5-14; R. Jaloveckas, T. Dambrauskaite, Buvusios Šv. Jono bažnyčios Vilniuje restauraciniai tyrimai.
Architektūros paminklai, t. I-II, Vilnius 1970–1972; P. Spurgevicius, Garelio g. 6,8/11. Dominikanu baznycios ir vienuolyno ansambli, [w:] Savadas, t. I, Vilnius 1988; J. Ciechanowicz, B. Kosman,
M. Kosman, Na wileńskiej Rossie, Poznań 1990; V. Drėma, Vilniaus Šv. Onos bažnyčia. Vilniaus
katedros rekonstrukcjia 1782–1801 metais, Vilnius 1991; S. Kitkauskas, Vilniaus arkikatedros požemiai,
Vilnius 1994; S. Samalavicius, A. Samalavicius, Vilniaus sv. Petro ir Pavilo bažnyčia, Vilnius 1998; L. Narkowicz, Kościół św. św. Piotra i Pawła w Wilnie, Wilno 1999; M. Paknys, Antokolnio šv. Petro ir
Pavilo bažnyčios freskų autorystės problema, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės barokas: formos, itakos, kryptys [dalej cyt. LDK], Vilnius 2001; K. Syrnicka, Polska epigrafika nagrobna na Wileńszczyźnie. Tradycja i współczesność, Wilno – Lublin 2001; R. Janonienė, Bernardinų bažnyčia ir konventas Vilniuje, Vilnius 2010.
23 J. Łukaszewicz, Dzieje kościoła wyznania helweckiego w Litwie, T. 2, Poznań 1843; A. F. Adamowicz,
Kościół Augsburski w Wilnie. Kronika zebrana na obchód trzechwiekowego istnienia Kościoła w roku 1855 w dzień Ś. Jana Chrzciciela, Wilno 1855; B. Zwolski, Zburzenie zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie, Wilno 1937; W. Wielhorski, Stosunki językowe, wyznaniowe i etniczne w Wielkim Księstwie Litewskim pomiędzy XIII a XVIII wiekiem, Teki Historyczne, 13 (1964-1965), s. 21-36; M. Lidke, Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformacyjnych, Białystok 2004.
10
wchodzących w składa Archiwum Radziwiłłowskiego Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Na łamach tej prasy zamieszczano informacje o każdego rodzaju uroczystości szlacheckiej. Wymienione gazety są zatem skarbnicą informacji na temat ślubów, chrzcin, a w szczególności zaś pogrzebów.
W odniesieniu do wszystkich uroczystości wykorzystana została literatura okolicznościowa, w tym zaś szczególnie rękopiśmienne lub drukowane opisy pochówków, zaślubin i innych uroczystości przedstawicieli zamożnej szlachty oraz magnaterii. Druki okazjonalne najczęściej nie miały postaci osobnego wydawnictwa, lecz publikowano je razem z innymi utworami, w formie kazań i mów, niekiedy zaś kondolencji, dedykowanych któremuś z członków rodziny. Niestety, będąc ograniczoną czasem nie mogłam wykonać zestawienia porównawczego wszystkich mów i kazań pogrzebowych, ślubnych oraz imieninowych opublikowanych na okoliczność wileńskich uroczystości.
Również istotnym źródłem są testamenty. Na podstawie zebranych 136 dokumentów ze zbiorów Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, możliwe okazało się nie tylko przeanalizowanie magnackich i szlacheckich uroczystości pogrzebowych, ale co szczególnie istotne również mieszczańskich Dokumenty te stanowiły swoiste wyznanie przekonań religijnych. W nich to testatorzy pozostawiali dyspozycje dotyczące duszy, ciała oraz posiadanej fortuny. Dyspozycje pogrzebowe były bardzo zróżnicowane, ograniczały się jednak do wskazania miejsca spoczynku, rodzaju pogrzebu oraz zakupu mszy, egzekwii, dzwonienia, światła a nawet konduktu. Dokumenty te stanowią wyjątkowe źródło dla obserwacji relacji pomiędzy testatorem a spadkobiercami, a także dają możliwość oszacowania kosztów pogrzebu, legacji czynionych na kościoły, kongregacje a nawet szpitale.
W badaniach nad miejską „pompą funebris” bardzo przydatne okazały się księgi rachunkowe różnych kongregacji znajdujących się w Wilnie. Na podstawie zachowanych wpisów mogliśmy prześledzić, nie tylko ilość wpłacanych do skrzyni pieniędzy, ale co istotne poszczególne elementy pogrzebów zarówno tych zamożniejszych mieszczan, jak i tych biednych.
Uzupełniających wiadomości dostarczyły szlacheckie pamiętniki oraz kroniki, w których dane dotyczyły zarówno magnaterii, szlachty, jak i dworu królewskiego. Dla niniejszej dysertacji szczególną wartość mają trzy z nich, a mianowicie opublikowany „Diariusz” Marcina Matuszewicza oraz rękopiśmienne „Diariusze” Michała Kazimierza
11
Radziwiłła „Rybeńki”24 wojewody wileńskiego oraz Collegium Nobilium25.
W przypadku tego ostatniego mamy możliwość korzystania zarówno z oryginału znajdującego się w Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie, jak i kopii udostępnianej przez Bibliotekę Uniwersytetu Wileńskiego. Wiele cennych informacji zawiera kronika konwentu Karmelitów Bosych rezydujących przy kościele
św. Teresy26, jak również pośmiertne regestry rzeczy, dokumenty rodzinne,
korespondencja oraz specyfikacje wydatków. Wykorzystane zostały, choć w znacznie mniejszym stopniu, niż wyżej wskazane materiały, Akty Wileńskiej Komisji Archeograficznej27.
Pod względem tematycznym praca została podzielona na sześć rozdziałów, pogrupowanych w dwie części. Pierwsza, składa się z dwóch rozdziałów i stanowi pewnego rodzaju wprowadzenie, mające przybliżyć czytelnikowi historię Wilna, przedstawić dane o zabudowie miasta, zróżnicowaniu społecznym, wyznaniowym i narodowościowym jego mieszkańców w badanej dobie. Drugi rozdział, pierwszej części poświęcony został określeniu przestrzeni ceremonialnej, w jaką wpisane były obchody uroczystości. Przestrzeń ta została podzielona, zgodnie z przebiegiem uroczystości na publiczną oraz prywatną. Do tej pierwszej zaliczone zostały: wszystkie wileńskie świątynie, cmentarze przykościelne oraz główne ulice. Wśród świątyń wyodrębniono kościoły katolickie, których było najwięcej, następnie cerkwie unickie oraz prawosławne. Zaznaczyć należy, iż do XVIII w. przetrwała jedna cerkiew prawosławna p.w. św. Ducha. Osobny podrozdział poświęcony został zborom: luterańskiemu i kalwińskiemu, z tym zaznaczeniem, iż drugi z nich znajdował się poza murami miasta. Kilka zdań poświęcono również meczetowi, synagodze oraz kenesie. Z uwagi na brak materiału źródłowego, informacje na temat tych ostatnich świątyń są bardzo skromne. W przypadku cmentarzy, zostało określone, która z świątyń takowy posiadała. Trasy ceremonialne stanowią odrębny podrozdział. Wyodrębnione w nim zostały dwa trakty. Taki stan rzeczy był spowodowany faktem, iż do połowy XVII w. przybywający do Wilna monarchowie wjeżdżali przez Bramę Rudnicką, zaś od 2 poł.
24
AGAD, AR VI, rkp. II-80 (Z uwagi na fakt, iż Diariusz został zmikrofilmowany, Archiwum Główne Akt Dawnych czytelnikowi udostępnia tylko mikrofilm o sygn. AGAD, AR VI, mf. II-80a).
25 Diarium Collegii Vilnensis, LVIA, F. 1135, ap. 20, rkp. 303. 26 Kronika Karmelitów Bosych, tamże, rkp. 315.
12
XVII w. dostojnicy państwowi i kościelni przez Bramę Ostrą. W tej części pracy omówione zostały również trasy okolicznościowych procesji.
Druga część pracy podzielona została na cztery rozdziały. W pierwszym z nich scharakteryzowano uroczystości z okazji przyjęcia sakramentu chrztu św. Zaznaczyć należy, iż taki podział pracy był zamierzony i wynikał z idei „rites de passage”. Na podstawie zebranego materiału udało się przedstawić tylko niektóre zagadnienia związane z omawianą problematyką. W pierwszej kolejności uwaga została zwrócona na zagrożenia, które wynikały z przebiegu ciąży i porodu. To ten czynnik determinował rodzaj Chrztu św. Na podstawie analizy zebranych źródeł możliwe stało się wyodrębnienie trzech typów chrztu: udzielanego w wyjątkowych okolicznościach, tzw. chrztu uroczystego oraz sakramentu przyjmowanego przez osobę dorosłą. Co więcej, możliwe stało się porównanie przebiegu chrztu katolickiego z chrztem ewangelickim. Określone zostały czynniki, które miały determinować liczbę wybieranych kumotrów. Analizie poddana została również data udzielenia chrztu oraz jego miejsce. W obrębie tego zagadnienia omówione zostały również uroczystości imieninowe oraz urodzinowe, ze szczególnym uwzględnieniem takich problemów jak: kto był organizatorem uroczystości? Kiedy i gdzie się one odbywały? Jaki miały charakter?
Nieco bardziej skomplikowana okazała się analiza aniwersarzy królewskich imienin. Tutaj należało rozważyć, czy faktycznie obchodzony hucznie przez magnatów dzień 3 sierpnia był świętem wynikającym z królewskich imienin, czy może wykształconą już formą świętowania wręczenia lub rocznicy uzyskania Orderu Orła Białego?
Kolejna część pracy związana jest z obrzędem weselnym, w którym wyróżniam dwie części. Pierwszą stanowiły rytuały poprzedzające zawarcie związku małżeńskiego, a więc konkury, zaręczyny oraz „dziewiczy wieczór”. Druga obejmowała trzy charakterystyczne rytuały: błogosławieństwo, zaślubiny oraz ucztę weselną. Podobnie jak w wypadku aniwersarzy, tak i tutaj materiał źródłowy pozostawia wiele do
życzenie. Konieczne zatem było sięgnięcie do relacji pamiętnikarskich z okresu
wcześniejszego, a także wykorzystanie informacji zawartych w „Diariuszach” Michała Kazimierza Radziwiłła oraz M. Matuszewicza relacjonujących wydarzenia z innych miejscowości. W obu źródłach zawarte zostały informacje na temat poszczególnych rytuałów aktu zaślubin. W tym wypadku interesujące okazały się również księgi metrykalne kościoła św. św. Janów, w których zamieszczona została korespondencja kościelna. Na jej podstawie możliwe okazało się określenie niezbędnych warunków,
13
wymaganych do spełnienia przez Kościół katolicki, by uzyskać ze strony kapłana zgodę na zawarcie związku małżeńskiego. Niestety nie dysponujemy materiałem, który umożliwiłby szerszą analizę samego wesela i przenosin. Zawarte w źródłach informacje ograniczają się jedynie do wskazania osób zawierających związek małżeński, miejsca zaślubin, (jak wykazały badania, często nie był to kościół), wskazania szafarza poświadczającego sakrament oraz wymienienia listy gości.
Tematem trzeciego rozdziału jest „pompa funebris”. W kontekście problematyki związanej z przepychem i wystawnością, omówione zostały pogrzeby biskupów wileńskich zmarłych w badanym okresie. Analizie poddane zostały również pogrzeby pozostałej części duchowieństwa, magnaterii oraz – co szczególnie istotne – mieszczaństwa. Tylko w przypadku uroczystości pogrzebowych udało się owe zagadnienie rozpatrzyć zarówno z perspektywy różnic społecznych, jak i w kontekście zróżnicowania wyznaniowego. Co więcej, możliwe okazało się określenie cech charakterystycznych w obrębie danych grup społecznych oraz religijnych. Niestety w niektórych przypadkach nie udało się zidentyfikować wszystkich uczestników uroczystości28.
Ostatnia część pracy poświęcona została charakterystyce uroczystości okolicznościowych związanych z objęciem władzy nad województwem oraz diecezją. Tym, co łączyło obie uroczystości, był podobny ceremoniał, składający się z podobnych elementów. Zatem analizie poddane zostały części mające charakter publiczny i wiążące się ściśle z przejazdem dostojnika przez miasto. Tutaj również pojawiły się pytania o zróżnicowanie witającej wojewodę lub biskupa społeczności miejskiej oraz jej zaangażowanie w uroczystości. Należy podkreślić, iż spośród wszystkich analizowanych uroczystości, te ostatnie miały szczególnie wyjątkowy charakter określony przez różnorodne czynniki.
14
1. Wilno w 1. poł. XVIII w. – ogólna charakterystyka miasta
Poniższy rozdział powstał z myślą przedstawienia położenia i zabudowy architektonicznej miasta w 1 poł. XVIII w. W wyodrębnionych czterech podrozdziałach, charakterystyce poddane zostały: topografia stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, ze szczególnym uwzględnieniem granic miejskich, w tym: muru obronnego, zamków, bram, furt i baszt, przedmieścia miasta, jego rozwój urbanistyczny, a więc układ ulic, przebieg głównych traktów komunikacyjnych oraz charakter zabudowy miejskiej z przełomu XVII i XVIII w. W codzienność tego tętniącego życiem gospodarczym, kulturowym oraz religijnym ośrodka miejskiego, wpisywały się uroczystości rodzinne.
1.1. Topografia miasta
Położone w kotlinie miasto, swą nazwę wzięło od rzeki Wilenki (dawniej Wilejki)29. Jest otoczone przez pasma, które zwą się Ponary i Szyszkinie. Ponadto ku niemu chylą się wzgórza, z których pierwsze leżące w widłach obu łączących się rzek
zwane jest górą Zamkową lub górą Giedymina (dawniej Turzą)30, na której to wznosił
się Zamek Górny (Wysoki), a u podnóża której między nią a katedrą św. Stanisława
leżał Zamek Dolny (Niski)31. W sąsiedztwie znajdowała się góra Łysa, nazwana później
Trzykrzyską32. Na niej to według legendy za czasów Olgierda powieszono trzech
Litwinów33, a także ścięto i ukrzyżowano czternastu franciszkanów34. Na południe od
29 J. Jurkštas, Vilniaus vietovardžiai, Vilnius 1985.
30 J. Ochmański, Dawna Litwa. Studia historyczne, Olsztyn 1986, s. 83.
31 Zburzenie Zamku Dolnego w Wilnie podał Jan Obst, Litwa i Ruś. Miesięcznik ilustrowany poświęcony
kulturze, dziejom, krajoznawstwu i ludoznawstwu [dalej cyt. LiR], pod red. J. Obsta przy współudziale F. R. Gawrońskiego, 2 (1912), z. 1, s. 55-58, zob.: W. Studnicki, Nowe wiadomości o Starem Wilnie, Ziemia, 4 (1913), s. 705.
32 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego do roku 1750, t. I, Wilno 1840, s. 40. Szerzej: J. Jurginis,
V. Merkys, A. Tautavičius, Vilniaus miesto istorija nuo seniausių laikų iki Spalio revoliucijos, Vilnius 1968, s. 39-40.
33
K. Chodynicki, Geneza i rozwój legendy o trzech męczennikach wileńskich, Ateneum Wileńskie. Czasopismo naukowe poświęcone badaniom przeszłości ziem W. X. Litewskiego [dalej cyt. AW], red. K. Chodynicki, 4 (1927), s. 417-451. Zob. również M. Kosman, Litwa pierwotna. Mity, legendy, fakty, Warszawa 1989.
34 Tenże, Legenda o męczeństwie czternastu franciszkanów w Wilnie, AW, 3 (1925–1926), s. 53-78.
15
góry Trzykrzyskiej, na prawym brzegu Wilenki wznosiło się trzecie wzgórze –
Bekieszowe, którego nazwę J. I. Kraszewski łączył z grobem Kaspra Bekiesza35.
W źródłach odnajdujemy również informację o wzgórzu zwanym Krzywym (Góra
Krzywa)36. Tutaj miał być wzniesiony trzeci zamek wileński – Krzywy Gród37. Tezę tę
obalają badania Jerzego Ochmańskiego38. Dookoła zaś miasto otaczały jeziora oraz
błota39.
Spojrzenie na „stare Wilno” możliwe było m.in. dzięki jego opisom. Pojawiają się one na kartach dzieł najstarszych historiografów i kartografów zarówno polskich, jak i zagranicznych. Miasto budziło również zainteresowanie wśród goszczących w nim cudzoziemców. W 1414 r. w Wilnie przebywał Gilbert de Lannoy, Flamandczyk wywodzący się z dworu księcia burgundzkiego. Przybył do miasta, by wesprzeć
Krzyżaków pruskich w walce przeciwko niewiernym40. W swym pamiętniku
podróżniczym zawarł szczegółowy opis zabudowy miasta oraz stanu zamków41. Michał
Baliński, jak twierdził ksiądz Jan Fijałek, fragment o Wilnie Gilberta de Lannoya uznał
za bardzo niedokładny, jednak ciekawy42. Informacje o stolicy Wielkiego Księstwa
Litewskiego przekazywał również Jan Długosz43, a na początku XVI w. Albert Krantz
obecnych zawierające dzieje i prace biskupów i duchowieństwa diecezji wileńskiej oraz kościołów, klasztorów, szkół i zakładów dobroczynnych i społecznych, oprac. J. Kurczewski, Wilno 1912.
35 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 350-351.
36 Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. II, Poznań 1892, nr 23, s. 397.
37 W. Hołubowicz, Odkrycie szczątków przedhistorycznego osiedla na Górze Bekieszowej, Kurier
Wileński [dalej cyt. KW], nr 286 (1933); tenże, Gdzie stał trzeci zamek wileński zburzony przez Konrada
Wallenroda 1390 roku, KW nr 98 (1939); tenże, Krzywy Gród z XIV w. na Górze Biekieszowej w Wilnie,
Wilno. Kwartalnik poświęcony sprawom miasta Wilna, 1 (1939). Nie bez powodu użyte zostało słowo „rzekomo”, gdyż Jerzy Ochmański w artykule zatytułowanym Krzywy Gród Wileński. Próba lokalizacji, Zapiski Historyczne [dalej cyt. ZH], 36 (1971), z. 2, s. 57-66 udowodnił, że lokalizacja podana przez Włodzimierza Hołubowicza jest mylna. Nieprawdziwe są również poglądy tych historiografów, którzy lokalizują Krzywy Gród na Górze Krzywej (Łysej). Zob. również: R. Kiersnowski, Gdzie wył ten wilk?, [w:] Kościół – kultura – społeczeństwo. Studia z dziejów średniowiecza i czasów nowożytnych, Warszawa 2000, s. 143-153.
38
J. Ochmański, Krzywy Gród, s. 57-66.
39 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 3.
40 J. Fijałek, Opisy Wilna aż do połowy wieku XVII-go [dalej cyt. J. Fijałek, Opisy Wilna (1)], AW,
1 (1923), s. 316.
41 Tenże, Opisy Wilna aż do połowy wieku XVII-go. Przegląd opisów Wilna od r. 1414 aż do połowy w.
XVII-go z uwydatnieniem ich właściwości i wzajemnego do siebie stosunku [dalej cyt. J. Fijałek, Opisy Wilna (2)], AW, 2 (1924), s. 123.
42 Tenże, Opisy Wilna (1), s. 319. M. Baliński uwzględnił natomiast opis Herbersteina, który przebywał w
stolicy ok. 1520 r.
43 J. Długosz, Historiae Polonicae, Kraków 1873, s. 53, Autor potwierdzał, że Wilno opływały dwie rzeki
16
z Hamburga44. Jak pisał J. Fijałek, Krantz opisując Litwę, czerpał o niej wiadomości od
swoich rodaków z miast hanzeatyckich, uważając przy tym, że miarą cywilizacji kraju
były jego miasta, a tych Litwa posiadała niewiele, bo zaledwie Wilno i Kowno45. Znany
jest również opis Wilna Bernarda Wapowskiego oraz Macieja Miechowity46.
Nie należy również zapominać o widokach Wilna47. Jeden z najbardziej
popularnych, przedstawiający Wilno z lotu ptaka został zamieszczony w atlasie
głównych miast całego świata Georga Brauna i Fransa Hogenberga48. Szerszą analizą
panoramy miasta zajął się Michał Homolicki, profesor Uniwersytetu Wileńskiego49.
Widok datowany na 1576 r. został umieszczony w III tomie atlasu, jako pozycja nr 5950.
U góry opatrzono go łacińskim napisem VILNA LITUANIAE METROPOLIS, zaś u jego dołu zamieszczono niemieckie objaśnienia liczb, którymi oznaczono gmachy,
kościoły, ulice oraz bramy. Na jego odwrocie przedstawiono statystyczny opis Wilna51.
Ksiądz J. Fijałek krytycznie stwierdził, iż nie jest on geometrycznie wymierny i ścisły,
a ponadto zawiera błędy w oznaczeniu położenia ulicy i gmachów52. M. Homolicki
podkreślił, że zarówno widok, jak i opisanie stanu miasta należy odnieść do czasów
panowania Zygmunta Augusta53. Po dokonaniu analizy dzieła Brauna i Hogenberga,
badacz wytknął na kartach swej pracy błędy, jakie zostały naniesione na widok54.
Z 1. poł. XVII w. zachowała się spora liczba opisów stolicy Wielkiego Księstwa
Litewskiego, m.in. przekład polski Aleksandra Gwagnina z 1611 r.55, w którym pisał, że
Wilno to miasto wielkie oraz zacne56, opis Szymona Starowolskiego57, który
porównywał stolicę Wielkiego Księstwa Litewskiego do Krakowa i stwierdzał,
44
J. Fijałek, Opisy Wilna (2), s. 125.
45
Tenże, Teksty opisowe, nr 3, s. 508.
46 Tenże, Opisy Wilna (2), s. 127.
47 P. Reklaitis, Die Stadtansichten Alt-Litauens in der Graphik des 16. bis 19. Jakrhunderts: Vilnius,
Gardianis, Kanunas, Trakai, Lüneburg 1972.
48 G. Braun, F. Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum, Kolonia 1572–1617.
49 M. Homolicki, O planach Wilna, jakiem było w XVI w., Wizerunki i roztrząsania naukowe. Poczet
nowy drugi, wyd. J. Zawadzki, 23 (1843), s. 6, zgadza się ze stwierdzeniem, iż jest to „widok z lotu ptaka”.
50 Tamże, s. 3. 51 Tamże.
52 J. Fijałek, Opisy Wilna (1), s. 321. 53
M. Homolicki, O planach Wilna, s. 6.
54
Tamże.
55 A. Gwagnin, Kronika Sarmacyey Europskiey…, Kraków 1611. 56 J. Fijałek, Opisy Wilna (2), s. 524.
57 Nowy Korbut. Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe N–Ż [dalej cyt. NK], t. III, Warszawa 1965,
17
że miasto stołeczne przewyższało stolicę Korony58. Zachował się także opis
Mercatora59, Zeillera60 oraz Wojciecha Wijuk Kojałowicza61, który nie szczędził słów
zachwytu litewskiej stolicy62. Maria Łowmiańska do wyżej wymienionych opisów
dołącza jeszcze te, które były datowane po roku 1650, lecz traktowały o Wilnie sprzed
inwazji moskiewskiej w 1655 r.63
Historiografia XVIII w. nie pozostawiła tak bogatego materiału opisowego do dziejów Wilna, jak historiografia wieku poprzedniego. Ponownie temat dawnego wyglądu stolicy litewskiej stał się interesujący dla historyków XIX w. Badacze jednak dzielą się na tych, którzy przedstawiają Wilno na podstawie zachowanych opisów z wieków poprzednich64, i tych, którzy próbują tworzyć zupełnie nowy obraz dziejów Wilna65.
1.1.1. Granice miasta i fortyfikacja
Granice miasta wyznaczał mur miejski, którego prawidłowa datacja wśród historiografów była kwestią problemową. W opisach Wapowskiego, Miechowity i Kromera odnajdujemy informacje o murach miejskich Wilna pod r. 1505 lub 1506. Również Józef Ignacy Kraszewski pisał, że „[…] miasto murem się obwodzić poczęło
[…]” w 1505 r.66
58
Sz. Starowolski, Polonia sive status Regni Poloniae descriptio (wyd. 1–1631, 2–1652, 3–1656), przedruk dokonany przez L. Ch. Mitzlera de Kolofa, Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae
scriptorum… collectio magna…, t. I, Warszawa 1761, s. 447.
59 Atlas novus sive descriptio geographica totus orbium terrarum…, Amsterdam 1638.
60 Zeiller, Nova descriptio Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae…, Ulm 1647, przedruk L. Ch.
Mitzler de Kolof, Historiarum, t. II, Warszawa 1768, s. 40-42.
61 W. Wijuk-Kojałowicz, Historiae Lithuaniae pars pior, Gdańsk 1650, s. 264. 62
M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 roku, Wilno 1929, [w:] Dwa doktoraty z
Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Poznań 2005, s. 163.
63 Tamże, s. 161.
64 J. Lelewel, Rozbiory dzieł obejmujących albo dzieje albo rzeczy polskie różnymi czasy przez Joachima
Lelewela ogłoszone, Poznań 1841; T. Święcicki, Opis starożytnej Polski, t. I-II, Kraków – Warszawa
1861.
65
M. Baliński, Opisanie statystyczne miasta Wilna przez Michała Balińskiego, Wilno 1835; tenże,
Historia, t. I-2; tenże, Dawna Akademia Wileńska: próba jej historyi: od założenia w roku 1579 do ostatecznego jej przekształcenia w roku 1803, Petersburg 1862; J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I-IV.
18
Z kolei Teodor Narbutt67 w swoich publikacjach, na podstawie materiału
źródłowego, jakim dysponował, wysunął jakoby dwie tezy mówiące o powstaniu muru
miejskiego68. Według jednej z nich miał on powstać już za czasów księcia Witolda, aczkolwiek uległ zniszczeniu. Kolejne najazdy na kraj, po wstąpieniu na tron Aleksandra Jagiellończyka, strawiły iż kwestia obmurowania stolicy stała się
priorytetowa69. W obliczu takich okoliczności z inicjatywą budowy muru wystąpił
biskup Wojciech Tabor70 w 1498 r.71 W drugiej publikacji, Narbutt podał, że w 1504 r.
miasto uzyskało przywilej na „naprawienie i wykończenie ścian fortecznych”, co też
według niego zostało uczynione do 1506 r.72 Owe relacje zainteresowały Henryka
Łowmiańskiego73, który dokonując analizy tekstów, udowodnił, że materiał źródłowy,
z którego korzystał Narbutt, jest sfałszowany, a zatem zamieszczone w publikacjach daty powstania fortyfikacji Wilna są również nieprawdziwe.
Kazimierz Strasz pisał, że mieszkańcy stolicy w obliczu zagrożenia, jakim były najazdy tatarskie zwrócili się do przebywającego wówczas w Wilnie Aleksandra
i poprosili o wydanie przywileju na obmurowanie miasta74. Dokument został
wystawiony 6 września 1503 r.75 Do 1506 r. powstała część obwarowań, a w 1522 r.
nastąpiło wykończenie muru, choć niezupełne76.
Mur miejski rozciągał się od dzielnicy zamkowej i biegł w kierunku dzisiejszej ulicy Bonifraterskiej, Ludwisarską do Wileńskiej, następnie między Poznańską a
Żeligowskiego, nie dochodząc do Zawalnej. W tym miejscu był on załamany prawie
pod kątem prostym. Następnie biegł w kierunku południowo-wschodnim i rozciągał się
67 NK: Romantyzm, oprac. pod kier. I. Śliwińskiej i S. Stupkiewicza, Warszawa 1969, s. 439-441.
68 T. Narbutt, Obwarowanie miasta Wilna murem obronnym, Atheneum. Pismo zbiorowe, 3 (1848),
s. 107-119; tamże, Teodora Narbutta pomniejsze pisma historyczne szczególnie do historyi Litwy
odnoszące się, Wilno 1856, s. 190-201.
69 H. Łowmiański, Sfałszowany opis obwarowania m. Wilna, AW, 3 (1925–1926), s. 82-95. 70
Wojciech Tabor, [w:] P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 2000, s. 443.
71 T. Narbutt, Obwarowanie, s. 107-119.
72 Tenże, Teodora Narbutta pomniejsze pisma, s. 190-201. 73 H. Łowmiański, Sfałszowany opis, s. 82-95.
74
Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu W.X.L. Wilnowi nadanych, ułoż. i wyd. P. Dubiński, Wilno 1788, s. 19-20, 29.
75 Aleksander Jagiellończyk w Wilnie i na ziemiach B. W. Ks. Litewskiego, oprac. K. Strasz, Biblioteczka
Poradni Dydaktyczno-Wychowawczej przy kuratorium okręgu szkolnego wileńskiego pod red. W. Arcimowicza, Wilno 1935, s. 19-22; także H. Łowmiański, Sfałszowany opis, s. 84.
19
do ulicy Końskiej77. W dalszej części pracy M. Łowmiańska pisała, że od ulicy
Końskiej mur biegł dziedzińcami ulicy Bazyliańskiej do ulicy Subocz, ciągnął się do mostu na Wilence, a stamtąd wzdłuż rzeki do mostu przy kościele bernardyńskim. W tym miejscu mur się urywał, co wynikało z faktu, iż Wilenka u swego ujścia była coraz szersza, a ponadto naturalne zabezpieczenie nad jej wschodnimi brzegami
stanowiło pasmo stromego wzgórza78. Autorka podała, iż długość linii murów miejskich
wynosiła 2,9 km, a przestrzeń zawarta w tych murach 0,8 km279.
Dokładny obraz murów przedstawiał zachowany plan Wilna z 1648 r.80. Plan ten
składa się z dwóch arkuszy81: „wschodniego”, który daje ogląd na ogólny zarys
fortyfikacji miejskich, i „zachodniego”, który obejmuje część fortyfikacji biegnących od
zamku do bramy Rudnickiej i przedmieść łukiskich82. Pierwszy z nich odnaleziony
został w zbiorach biblioteki miejskiej miasta Wrocławia przez Wacława Studnickiego.
Ten nie wiedząc, kto plan sporządził, nazwał go „wrocławskim planem Wilna”83.
Studnicki pisał, iż plan prawdopodobnie został wykonany przez inżyniera wojskowego dla celów strategicznych. Potwierdzeniem wysuniętej przez niego tezy była data 1648 r.84
Tymczasem autorstwo obu arkuszy przypisuje się Fryderykowi Getkantowi,
inżynierowi nadwornemu króla Władysława IV85. Na sporządzonym przez niego planie
„[…] pominięte zostało śródmieście. Dokładnie oznaczono mury i bramy miejskie oraz
mury otaczające dzielnicę Zamkową wraz z fosami86.
We wspomnianym wcześniej przywileju wydanym przez Aleksandra Jagiellończyka znalazły się również informacje, dotyczące położenia bram, mających
prowadzić do miasta. Od początku obwarowania istniały87: Brama Wilejska usytuowana
77 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 164-165. 78 Tamże.
79 Tamże, s. 165. 80
W. Rewińska, Plan Wilna Fryderyka Getkanta. Analiza kartograficzna, LSP, 6 (1994), s. 45-54.
81 Podział na arkusz „wschodni” i „zachodni” wprowadziła W. Rewińska. Faktycznie rzecz przedstawiała
się tak, że arkusz „wschodni” nie posiadał nazwy, natomiast arkusz „zachodni”, został zatytułowany przez Getkanta.
82 S. Alexandrowicz, Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku,
Poznań 1989, wyd. 2, s. 224; W. Rewińska, Plan Wilna, s. 46.
83
W. Studnicki, Nowe wiadomości, s. 704-706.
84 Tamże s. 705.
85 W. Rewińska, Plan Wilna, s. 45. 86 W. Studnicki, Nowe wiadomości, s. 705. 87 Zbiór praw, s. 19-20, 29.
20
„nad Wilią, za domem starościńskim”, Trocka „na drodze ku Trokom”, Miednicka,
później zwana Ostrą88, znajdująca się koło cerkwi św. Trójcy, oraz Spaska89 na
Zarzeczu, w niedalekim sąsiedztwie cerkwi Spaskiej90.
Piątą bramą podawaną przez J. I. Kraszewskiego i innych historiografów, w tym
także przez K. Strasza, była brama Zamkowa91. M. Łowmiańska stwierdziła jednak,
iż „Brama ta należała do grodu, a więc nie była piątą, mającą wieść w horod, którą […]
powinni wilnianie zbudować w miejskich obwarowaniach”92. Jak dalej pisała,
pierwotny plan fortyfikacji w trakcie realizowania uległ zmianie i mur miejski, zamiast tworzyć linię zamkniętą, oparł się na dzielnicy zamkowej93. Jeszcze w XVI w. miasto
zyskało Bramę Subacz94 ulokowaną w południowo-wschodniej linii murów oraz Bramę
Rudnicką, która „otwierała miasto na gościniec Krakowski”, a która znajdowała się
przy kościele karmelitańskim p.w. Wszystkich Świętych95. Obie powstały
prawdopodobnie przed 1522 r.96. W tym samym wieku Wilno zyskało jeszcze Bramę
Bernardyńską97, Bramę Tatarską, która po raz pierwszy wspomniana została w 1598
r.98, oraz Bramę św. Marii Magdaleny (zwaną inaczej Mokrą Bramą)99, która była
pozbawiona wież i prowadziła z miasta na tatarskie przedmieścia100. Spośród
dziewięciu zaznaczonych przez Getkanta bram, sześć z nich pełniło funkcje obronne
(Rudnicka, Wilejska, Subacz, Trocka, Ostra i Spaska)101.
Furty stanowiły kolejny element fortyfikacji. Na planie Getkanta zaznaczono
tylko jedną, a mianowicie tą która wiodła ku Wilence102. Materiał źródłowy,
88
J. Fijałek, Opisy Wilna (1), s. 325.
89
Tamże, s. 326.
90 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 329. 91 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 172. 92 Tamże, s. 174.
93 Tamże.
94 J. Fijałek, Opisy Wilna (1), s. 325. 95
Tamże, s. 325.
96 Tamże, s. 327; M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 173.
97 Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miasta Wilna, Kowna i Trok, prawosławnych monasterów, cerkwi i
w różnych sprawach, Wilno 1788, cz. 1, s. 153-154; Akty Wilenskiej Komisji Archeograficznej [dalej cyt.
AWAK], t. XX, Wilno 1892, s. 91.
98
Tamże, s. 143.
99
Tamże, s. 169.
100 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 171.
101 Tamże, s. 176-177. Szerzej: A. R. Čiaplinskas, Vilniaus gatvių istorija: Valdovu kelias Rudninku
gatve, Vilnius 2001, s. 20.
21
pochodzący z 2. poł. XVII w., przekazywał także informacje o furtach znajdujących się
w innych miejscach muru103.
Istotną rolę fortyfikacji odgrywały baszty. Jak pisała M. Łowmiańska, było ich niewiele104. Fryderyk Getkant na swym planie zaznaczył tylko trzy: pierwszą, którą
J. I. Kraszewski nazywał „wieżą Rudnicką”105 lub, jak podają inne źródła zwało się ją
„wieżą Okrągłą”106. Umiejscowiona została na załamaniu muru pomiędzy Bramami
Rudnicką i Ostrą107. Kolejna znajdowała się na północ od Bramy Subacz.
M. Łowmiańska wysunęła tezę, iż mogła być to „[…] pozostałość fortyfikacji dawnego
– trzeciego zamku wileńskiego, spalonego przez Krzyżaków w 1390 r. […]”108. Wilno,
zgodnie z tym co ustalił Jerzy Ochmański, posiadało trzy zamki: Górny (Wysoki),
Dolny (Niski) i Krzywy109. Wśród historiografów zrodziło się pytanie, gdzie znajdował
się ów trzeci gród, zwany Krzywym. Kwestia ta była badana przez wspomnianego już
J. Ochmańskiego, Władysława Hołubowicza110, Marię Łowmiańską. Na podstawie
analizy źródłowej Ochmański stwierdził, iż Krzywy Gród należy lokalizować w zakolu
Wilenki na wysokości klasztoru bernardyńskiego111. Takie położenie według historyka,
stworzyło zupełnie nowy obraz systemu obronnego Wilna XIV wieku. Cała dolina wileńska była broniona przez trzy stojące w sąsiedztwie zamki: Grody Wysoki i Niski, które stanowiły jeden łączny obwód fortyfikacyjny oraz pobliski Krzywy, który tworzył
drugi system112. W całym systemie fortyfikacyjnym nie należy zapominać o jeszcze
jednej baszcie, która znajdowała się między Bramą Spaską a Bernardyńską113. Chroniła
ona dostępu do miasta od strony traktu Połockiego114.
Wacław Studnicki podczas analizy planu Getkanta zauważył rzecz, która ówczesnym badaczom była nieznana, mianowicie barbakan znajdujący się za Ostrą Bramą, „[…] mający to samo znaczenie strategiczne, co Rondel krakowski za bramą
103 AWAK, t. XX, s. 403. 104
M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 175.
105 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. II, Wilno 1840, s. 398. 106 AWAK, t. XX, s. 218.
107 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 175. 108 Tamże.
109
J. Ochmański, Dawna Litwa, s. 83.
110
Tamże; W. Hołubowicz, Gdzie stał.
111 Tamże, s. 88. 112 Tamże.
113 AWAK, t. XX, s. 404.
22
Florjańską”115. Dość krytycznie do tego faktu odniósł się w swym artykule
poświęconym barbakanowi oraz baszcie katedralnej Władysław Zahorski 116. Do tezy
Studnickiego przychyliła się jednak M. Łowmiańska, pisząc, że „Za Ostrą widać […]
otoczoną fosą murowaną budowlę kształtu okrągłego, właściwego barbakanom”117.
Pomimo bram, baszt, furt i barbakanu fortyfikacja stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego według J. Muczkowskiego w porównaniu z fortyfikacją Krakowa była
bardzo słaba118. Dodatkowo wpływał na nią zły stan utrzymania, a „Wojny […]
grasujące w Wilnie pożary do szczętu zniszczyły mur obwodowy. […] w części pozostał (on) na Bakszcie, przy Ostrej Bramie na lewo idąc z miasta […]. Bramy również czas i wypadki poniszczyły. Na początku jednak biegnącego stulecia (XIX) istniały jeszcze Wilejska, Rudnicka, Trocka, a najdłużej Zamkowa […]. Dziś pozostała
jedna tylko Ostrobramska […]”119.
1.1.2. Przedmieścia
Trudno wyznaczyć obszar, jaki obejmowały przedmieścia Wilna. Problem ten sygnalizowała już M. Łowmiańska, która zwróciła uwagę, na niszczący wpływ pożarów
i najazdu moskiewskiego120. Rozwojem urbanistycznym miasta i jego historycznych
przedmieść zajęła się Dalia Dijokiene121. Podkreśliła ona fakt, iż badacze nie są
jednoznaczni, co do oceny rozwoju miasta122. Na podstawie zebranego materiału,
autorka przedstawiła ewaluację urbanistyczną stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego na przestrzeni wieków. Uwzględniła w niej „Stare Miasto”, przedmieścia, przylegające
wioski i posiadłości, a z czasem również zabudowę XIX i XX – wieczną.123.
115 W. Studnicki, Nowe wiadomości, s. 705.
116 W. Zahorski, Barbakan Ostrobramski i baszta katedralna w Wilnie, Ziemia, 4 (1913), s. 777-778. 117 M. Łowmiańska, Wilno przed najzdem, s. 177.
118
J. Muczkowski, Dawne warownie krakowskie, Rocznik Krakowski, 13 (1911), s. 21.
119 J. ze Śliwina, Przechadzki po Wilnie i jego okolicach, Wilno 1856, s. 126.
120 J. Paszenda, Wpływ pożarów Wilna na architekturę późnego baroku, [w:] Sztuka ziem wschodnich
Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., pod red. J. Lileyko, Lublin 2000, s. 487. Jerzy Paszenda w XVII w.
wymienia, podobnie jak M. Łowmiańska, dwa pożary. Jeden szalejący w 1610 r. – który podaje również Łowmiańska – oraz drugi w 1645 r. Tu z kolei M. Łowmiańska podaje 1630 r. W XVIII w. pożary nawiedziły miasto sześciokrotnie.
121 D. Dijokienė, Vilniaus istorinių premiesčių genezės, raidos ir vertybių ypatumai, Urbanistka ir
Architektura, 30 (2006), nr 2, s. 78-86.
122 Tamże, s. 80-81. 123 Tamże, s. 82.
23
Na podstawie zestawienia dwóch planów Getkanta oraz planu Łukiszek124
nieznanego autora z 1646 r.125, Łowmiańska stwierdziła, że zachodnie przedmieścia,
znajdujące się za bramami: Tatarską, Wilejską, Trocką, Rudnicką i Ostrą, ciągnęły się od kościołów św. Filipa i Jakuba oraz św. Stefana126. Plan przedmieść zachodnich, którego autorem jest Wawrzyniec Gucewicz, jak pisała W. Rewińska, dał „[…]
wyobrażenie o wyglądzie tej części Wilna w końcu XVIII w.”127. Przedmieścia te,
jeszcze przed 150 laty były słabo zaludnione128. W niektórych ich częściach ciągnęły się
drobne skupienia domów. W obrębie Łukiszek budynki rozmieszczone zostały dookoła meczetu (tworzą one osobną dzielnicę zwaną Tatarami). Wzdłuż Wilii ciągnęły się
spichrze129. Wspomniana dzielnica, jak i spichrze znajdują się już na planie Gucewicza,
a więc u schyłku XVIII w. Obraz XVIII-wiecznych przedmieść łukiskich przedstawiony został przez V. Jogela, E. Meilus, V. Pugaciauskas w pracy zatytułowanej „Lukiskes:
nuo priemiescio iki centro”130. Zabudowa tych przedmieść, w wyżej wspomnianym
stuleciu, ukazana została na planie J. G. M. Frustenhoffa z ok. 1730 r.131 Na zachodzie
zlokalizowane było również przedmieście trockie. Nie zostało ono przedstawione na planach tak szczegółowo jak łukiskie. Niemniej rozpościerało się od wylotu bramy
Małej Pohulanki, wzdłuż bramy Dużej Pohulanki i dochodziło do bramy Trockiej”132.
Maria Łowmiańska w swej rozprawie doktorskiej wymieniała również istniejące w połowie XVII w. przedmieścia: Subacz (Subocz), Rosa, które ciągnęło się do cerkwi
św. Jerzego133, Szerejkiszki (Szerekiszki), Zarzecze dochodzące do kościoła
św. Bartłomieja oraz przedmieście Antokolskie, kończące się przy kościele św. Piotra
i Pawła134. Ponadto Michał Baliński prócz wyżej wskazanych wymieniał także
124 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 145 i następne, t. III, s. 188 125 S. Alexandrowicz, Rozwój kartografii, s. 168-169.
126 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 166 przypis 63.
127 W. Rewińska, Plan przedmieść zachodnich Wilna trockiego i łukiskiego – Wawrzyńca Gucewicza,
LSP, 6 (1994), s. 35.
128
Prawdopodobnie W. Rewińska pisząc, że przedmieścia „[…] przed 150 laty były jeszcze słabo zaludnione”, miała na myśli połowę XIX w.
129 W. Rewińska, Plan przedmieść, s. 35. Szerzej na temat Łukiszek: V. Jogela, E. Meilus,
V. Pugaciauskas, Lukiskes: nuo primiescio iki centro (XV a. –XX a. pradzia). Kolektyvine monografija, Vilnius 2008; D. Dijokiėne, Vilniaus istorinių priemiesčių, s. 79-85.
130
V. Jogela, E. Meilus, V. Pugaciauskas, Lukiskes, s. 58-74.
131
Vilniaus Zemutine pilis XIV a.–XIX a. pradzieje. 2005–2006 m. tyrimai, oprac. L. Glemza, Vilnius 2007, s. 366.
132 Tamże.
133 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 166; AWAK, t. VIII, Wilno 1875, s. 114-115, 129. 134 Tamże, 167; P. Bohdziewicz, Wilno – miasto baroku, Wilno, 1 (1939), s. 17-19.
24
przedmieścia: Popowszczyznę, Ostry Koniec135, Rudnickie, czyli św. Stefana, oraz
Sznipiskie136. Z kolei Juliusz Kłos opisując położenie i układ miasta, pisał
o przedmieściach, które wysunęły się najbardziej na południowy zachód, a mianowicie o Pohulance i Ponarach137, oraz o przedmieściach wschodnich Popławach138. Zarówno Baliński, jak i Kłos przedstawiają stan przedmieść z lat, w których obaj żyli.
W większości przedmieść sieć ulic oraz struktura posesji zachowała się do dnia dzisiejszego, wyjątek stanowią jedynie Popławy. Charakter zabudowy w przypadku Antokola, Sznipiszek, Łukiszek, a także przedmieść znajdujących się za bramą Wileńską, Tatarską i Mokrą (św. Marii Magdaleny) częściowo się zachował. Do dnia dzisiejszego przetrwały „kompleksy budynków”, które w znacznym stopniu podwyższają wartość architektoniczną zabudowy owych terenów. Dalia Dijokiėne do takowych zalicza kościół p.w. św. św. Piotra i Pawła na Antokolu, kościół p.w. św. Stefana (położony za bramą Rudnicką), kościół i klasztor p.w. św. Jerzego na
Łukiszkach oraz św. Rafała na Sznipiszkach139.
Tabela 1. Rozwój chronologiczny miasta Wilna i jego historycznych przedmieść, [w:] D. Dijokiene, Vilniaus istoriniu premiesciu, s. 82.
Wiek Schemat miasta Wiek Schemat miasta
XIII-XIV
XVIII
135
To należałoby poddać dyskusji.
136 M. Baliński, Opisanie, s. 31.
137 Wilno. Przewodnik krajoznawczy, oprac. J. Kłos, Wilno 1923, s. 110. 138 Tamże.
25
XV XX
XVI XX
XVII LEGENDA:
zabudowanie centrum miasta; historyczne przedmieścia; wioski i posiadłości; zabudowa XIX i XX w.
1.1.3. Rozwój urbanistyczny
Pierwsze wzmianki o Wilnie pojawiają się w listach Giedymina z lat 1322–
1324140. Według XVI-wiecznego „Latopisu Wielkiego Księstwa Litewskiego
i Żmudzkiego” to właśnie ten władca przeniósł stolicę z Trok do Wilna141, gdzie założył
140 Giedimino laiskai, wyd. W. T. Paszuto, I. Sztal, Wilno 1966. Po raz pierwszy zwrot „in vivitate nostra
Vilnae” (w naszym mieście Wilnie) pojawia się w liście Giedymina, datowanym na 25 stycznia 1323 r. Kierowany był on do mieszkańców Lubeki, Magdeburga, Kolonii i innych miast. O innych listach Giedymina pisze również J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 28; J. Ochmański, Historia
Litwy, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, s. 60, inne listy s. 52-53.
141 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 28; J. Ochmański, Historia, s. 115-116; J. Jurginis,
