Meczet, synagoga, kienesa

Jednym z najbardziej namacalnych dowodów na obecność wyznawców islamu w Wielkim Księstwie Litewskim były meczety, świątynie stanowiące ośrodek życia religijnego oraz społecznego⁵⁷⁴. Pierwsze informacje o ich istnieniu i funkcjonowaniu zostały przekazane w relacji z 1558 r. pt. Risale-i Tatar-i Leh (Traktat o polskich Tatarach), spisanej dla sułtana Sulejmana Wspaniałego przez anonimowego Tatara, zamieszkałego na terenie Księstwa. Na podstawie owego źródła, wiadomo, iż w poł.

XVI w. istniały meczety w Sorok Tatarach, Prudzianach położonych nad Waką,

567 M. Baliński, Dawna Akademia, s. 134.

568 D. Frick, Wilnianie, s. 465-489. Dokumentacja dotyczące zamieszek kalwinistów znajduje się w Litewskiej Bibliotece Narodowej im. M. Mažvydasa [dalej cyt. LBN F. 93]. Szerzej na ten temat pisali:

B. Zwolski, Sprawa zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie w latach 1639-1641, Wilno 1936;

H. Wisner, Likwidacja zboru ewangelickiego w Wilnie (1639-1646). Z dziejów walki z inaczej wierzącymi, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 37 (1993), s. 89-102.

569 Szerzej na ten temat: J. Łukaszewicz, Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, t. I, Poznań 1842, s. 215; M. Kosman, Litewska Jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII w. do 1939 r., Opole 1986, s. 17.

570 W. Studnicki, Kościół ewangelicko-reformowany w Wilnie, s. 25-26.

571 Tamże, 26; M. Kosman, Litewska Jednota, s. 26.

572 J. Łukaszewicz, Dzieje kościoła wyznania helweckiego w Litwie, t. II, s. 143-144.

573 Vilniaus Kalvinu […] metrikos 1682–1723, LVIA. F. 606, ap. 1, rkp. 103, k. 13.

574 A. Konopacki, Sakralne i społeczne funkcje meczetu od XV do końca XIX w. w Wielkim Księstwie Litewskim (zarys problemu), [w:] Małe miasta. Religie, pod red. M. Zemło, Lublin-Supraśl 2006, s. 481-489. Zob. również A. Drozd, Meczety Tatarskie, [w:] Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich, Katalog zabytków tatarskich, t. II, Warszawa 1999, s. 14-19.

78 Nowogródku, Łosośnej koło Grodna, Dowbuciszkach, Pleszewiczach, Ostrogu, Czehryniu, Trokach⁵⁷⁵ oraz Wilnie⁵⁷⁶. W przypadku stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego meczet został zlokalizowany na przedmieściach miasta – Łukiszkach, gdzie znajdowało się główne siedlisko Tatarów (Tatarzy z uwagi na fakt, iż nie mogli być obywatelami Wilna, nie mogli również zamieszkiwać w obrębie murów)⁵⁷⁷. Jego datacja budzi wiele wątpliwości. W opracowaniu poświęconym kościołowi św. św.

Filipa i Jakuba, W. Zahorski, podaje, iż meczet ten powstał około 1397 r. Informacja ta, z jednej strony zdaje się być przesadzona, z uwagi na zbyt wczesną datację świątyni.

Z drugiej zaś strony, nie można wykluczyć powstania w tym czasie meczetu, skoro do stolicy przybywali ówcześnie Tatarzy. Dodatkową trudność stanowi brak zachowania źródeł potwierdzający lub negujący owe założenie.

575 Meczet ten miał możliwość zobaczyć M. Kromer, o czym wspomniał w swym opisie, M. Kromer, Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego Księgi dwie, (wyd. II, 1578), Olsztyn 1977, s. 85.

576 Tamże, s. 14. S. Kryczyński wymienia wszystkie meczety istniejące przed 1795 r. na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, S. Kryczyński, Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, Warszawa 1938, s. 184-185.

577 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 151, 156; J. Fijałek, Opisy Wilna (1), s. 515-516, 519; L. Kryczyński, Historia meczetu, s. 13, D. Frick, Wilnianie, s. 256. Artur Konopacki, w pracy poświęconej Tatarom zamieszkujących ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XIX w., zwrócił uwagę, iż w 1764 r. Tatarzy posiadali także ziemię w Sołtaniszkach, dobrach należących do Radziwiłłów, a przeznaczoną na meczet. Ponieważ późniejsze źródła milczą w tej sprawie, autor poddał wątpliwym istnienie owej świątyni, A. Konopacki, Życie religijne Tatarów, s. 115.

79 Ilustracja 5. Fragment mapy przedstawiający Łukiszki oraz Tatary z 1790 r. (M-meczet tatarski), [w:] V. Jogėla, E. Meius, V. Pugačiauskas, Lukiškės, s. 72.

Autorzy monografii poświęconej tym terenom, przywołali opis meczetu z 1581 r., w którym znacząco podkreślono brak obrazów i dzwonów w świątyni⁵⁷⁸. Wiernych na modlitwę (namaz) wzywano (azan) nawołując przed świątynią lub obchodząc ulice⁵⁷⁹. Meczety budowano głównie z drewna, na zrąb. W takiej formie, część z nich przetrwała, aż do 2 poł. XIX w., a czasami nawet do początków kolejnego stulecia⁵⁸⁰. XVI-wieczny „[…] meczet łukiski był drewniany i ubogi […]”, zbudowany na wzór kwadratu⁵⁸¹. Nie posiadał wielkich minaretów i imaretów, a do tego był niski⁵⁸². Pokrywał go wielki i stromy dach brogowy (najbardziej reprezentatywny typ zadaszenia, wypracowany przez litewskich Tatarów), który pośrodku wieńczył smukły,

578 V. Jogela, E. Meilus, V. Pugaciauskas, Lukiškes, s. 23.

579 S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 188.

580 A. Drozd, Meczety Tatarskie, s. 16.

581 L. Kryczyński, Historia meczetu, 14.

582 Zdanie sprawy o Tatarach Litewskich przez jednego z tych Tatarów złożone Sułtanowi Sulejmanowi, w r. 1558. Z języka tureckiego przełożył, objaśnił i materiałami historycznymi uzupełnił A. Muchliński, Teka Wileńska, nr 4, Wilno 1858, s. 256.

80 niewielki, ośmioboczny minarecik (sygnaturowy) zakończony „cebulastą” kopułą⁵⁸³. Na niej umieszczono „sterczynę”, zakończoną półksiężycem. To właśnie te elementy architektoniczne nadawały niejednokrotnie świątyni orientalnego charakteru⁵⁸⁴. Litewskie meczety charakteryzowały się nie tylko architektoniczną prostotą, ale również ubóstwem wystroju wnętrza⁵⁸⁵. Z zewnątrz zaś przypominały wiejskie kościółki, czasami cerkwie. Meczet wileński, podobnie jak reszta świątyń muzułmański orientowany był w kierunku Mekki⁵⁸⁶. Najwięcej miejsca zajmowała sala modlitw (haram), która zazwyczaj miała rzut kwadratowy lub prostokątny. Takie ułożenie nie było przypadkowe, otóż należało zadbać, by przybywający na modlitwę wierni, pomieścili się w kilku stojących obok siebie (lub też klęczących) szeregach⁵⁸⁷. Poprzedzał ją z reguły przedsionek niewielkich rozmiarów lub ganeczek⁵⁸⁸. Podczas odprawianych nabożeństw, twarze skupionych mężczyzn oraz kobiet (modlących się w osobnych pomieszczeniach), skierowane były w kierunku (kibała) Mekki.

Nie dysponujemy informacjami potwierdzającymi, aby wileński meczet miał wydzielony osobno „babiniec” oraz dwa odrębne wejścia (osobne dla kobiet oraz osobne dla mężczyzn). Zatem sądzić można, iż z świątyni korzystali tylko mężczyźni.

Przy wejściu rozłożone były klimy, przekraczający próg meczetu musiał zdjąć buty, co tym samym zobowiązywało go do zachowania czystości, nie tylko w rozumieniu fizycznym, ale również symbolicznym. W odróżnieniu od kościołów, islamskie świątynie nie posiadały sklepień, a jedynie płaski sufit⁵⁸⁹. W łukiskim meczecie nie było „[…] żadnego wizerunku ani jakiegoś bożka ani złego ducha […]. Gołe tutaj ściany, podłoga jednak zasłana (była) barwnymi kobiercami”⁵⁹⁰. Na owe „barwne kobierce” składały się maty sukienne lub wojłokowe, służące do modlitwy⁵⁹¹. Wnętrze meczetu przedstawione zostało na rysunkach F. Smuglewicza. Z uwagi na fakt, iż na

583 L. Kryczyński, Historia meczetu, s. 19.

584 A. Drozd, Meczety Tatarskie, s. 17.

585 Szerezj o założeniach budowlanych meczetu R. Brykowski, Tatarskie meczety w Rzeczypospolitej, Ochrona Zabytków, nr 3 (1988), s. 156.

586 A. Konopacki, Sakralne i społeczne, s. 458.

587 A. Drozd, Meczety Tatarskie, s. 18.

588 R. Brykowski, Tatarskie meczety, s. 156.

589 A. Drozd, Meczety Tatarskie, s.18.

590 Zdanie sprawy o Tatarach Litewskich, Teka Wileńska, nr 5, Wilno 1858, s. 136.

591 Szerzej o wyposażeniu meczetu zob.: A. Drozd, Meczety Tatarskie, s. 18-19.

81 modlitwę społeczność tatarska zbierała się w piątek⁵⁹², zatem sądzić można, iż był to meczet „katedralny” (arab. dżami)⁵⁹³. Świątynia pustoszała w czasie najazdu moskiewskiego⁵⁹⁴. Przebudowano ją kolejno w latach 1897, 1927 i 1936⁵⁹⁵. Słusznym jest stwierdzenie, iż „[…] tatarskie meczety wznoszone w Rzeczypospolitej charakteryzowały się własnym chociaż skromnym obliczem, różniącym się w sposób zasadniczy od dalekich świątyń muzułmańskich pobratymców, […]”⁵⁹⁶.

W Wilnie istniała także synagoga żydowska, która znajdowała się przy ulicy Żydowskiej. Powstała w 1 poł. XVI w., na mocy przywileju otrzymanego przez Żydów od króla Zygmunta III, według którego król zezwolił Żydom „[…] w mieście […]

w Wilnie […] mieszkać, nabożeństwo swe mieć i odprawować, handle i kupie rozmaite, […]”⁵⁹⁷. Osobny dokument regulował szczegółowe prawo dotyczące założenia synagogi oraz cmentarz⁵⁹⁸. Jak podawał M. Kosman, w przywileju zaznaczono „[…] by jej (synagogi) wierzch nie przewyższał kamienic i by do kościołów chrześcijańskich i cerkwi żadnego podobieństwa nie miała”⁵⁹⁹.

Niestety nie dysponujemy materiałem źródłowym, który pozwoliłby na potwierdzenie istnienia i scharakteryzowanie osiemnastowiecznej kienesy wileńskiej.

592 „Yra skelbtas ir 1581 m. Lukiskiu mecetes aprasymas, kur nurodoma, jog joje nera pavaikslu ir varpu, tik patiesti kilimai, nes ieinant reikia nusiauti, o i pamaldas renkamasi penktadieniais”, [w:] V. Jogela, E. Meilus, V. Pugaciauskas, Lukiškes, s. 23.

593 A. Drozd, Meczety Tatarskie, s. 15.

594 L. Kryczyński, Historia meczetu, s. 9.

595 Tamże, 19; V. Jogela, E. Meilus, V. Pugaciauskas, Lukiskes, s. 139-141.

596 R. Brykowski, Tatarskie meczety, s. 162. Cechy charakterystyczne meczetów wznoszonych na terenach Rzeczpospolitej autor wymienia na s. 164.

597 Rosyjskie Państwowe Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Litewska 78, s. 250v-251r, [w:] D.

Frick, Wilnianie, s. 269.

598 Tamże.

599 M. Kosman, Wilno, s. 35.

82 Ilustracja 6. Rozmieszczenie świątyń wileńskich. Mapa zob.: D. Frick, Wilnianie.

83 2.2. Cmentarze wileńskie

Stwierdzenie Charlesa Du Cange, iż „cimiterium”, to „kościół, gdzie pogrzebane są ciała zmarłych”, uznać można za jedną z wielu zasadnych definicji słowa cmentarz⁶⁰⁰. Problematyką śmierci człowieka oraz grzebania ciał umarłych, na przestrzeni kilkunastu stuleci, zajął się Philipp Ariès⁶⁰¹. Spośród wyróżnionych przez niego cmentarzy, te znajdujące się extra muros pojawiały się już w XVI-wiecznej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego⁶⁰² Niemniej jednak, dla coraz szerszej grupy wiernych „głównym miejscem pochówku” stawały się kościoły⁶⁰³. Grzebanie zmarłych poza murami stolicy, stało się regułą dopiero w 2 poł. XVIII w. Do tego czasu miejscem spoczynku dla tych „[…], którzy swoją szlachetnością, przykładem i zasługami służyli Bogu i religii”⁶⁰⁴ były: kaplice (fundatorskie), podziemia kościołów (w których znajdowały się krypty grobowe i sklepy) oraz wnęki ścienne. XVII-wieczne kościoły szybko przybrały charakter nekropolii, które cieszyły się dużą popularnością również w XVIII w. Na miano jednej z największych w Wilnie zasługiwał kościół katedralny, który stanowił miejsce ostatniego spoczynku wielkich książąt litewskich. W bazylice archikatedralnej pochowano również Olbrachta Gasztolda oraz złożono serce Władysława IV Wazy. Jak pisał J. I. Kraszewski: „Barbara była ostatnią, z osób do rodziny panującej należących, pogrzebioną w Katedralnych grobach, po niej przybywało bezustannie popiołów i nagrobków, najznakomitszych mężów, mianowicie zaś Radziwiłłów⁶⁰⁵, Tyszkiewiczów⁶⁰⁶ i Paców⁶⁰⁷. Schodząc ze świata żywych, przechodzili w ten świat pamiątek biskupi⁶⁰⁸, książęta, wojewodowie, kanonicy⁶⁰⁹,

600 C. Du Cange, Ecclesia In qua humantur corpora defunctorum, [w:] P. Ariès, Człowiek i śmierć, Warszawa 1992, s. 45-52.

601 P. Ariès, Człowiek i śmierć, 42-100. O etymologii słowa cmentarz patrz s. 63-65.

602 Szerzej na temat tego typu cmentarza zob.: P. Ariès, Człowiek i śmierć, 45-52. O cmentarzach wileńskich zob.: E. Małachowicz, Wilno, s. 181.

603 Zgodnie z postanowieniami z soboru z Rouen w 1581 r., o grób w kościele mogły starać się trzy kategorie wiernych: oddani służbie Bożej, zarówno mężczyźni jak i kobiety, piastujący honory, zaszczyty kościelne i świeckie oraz wszyscy Ci, którzy wyróżnili się „szlachetnością czynami i zasługami”.

Pozostali mieli spoczywać na cmentarzu. Postanowienia te zostały potwierdzone na soborze w Reims w 1683 r. (P. Ariès, Człowiek i śmierć, s. 58-59). E. Małachowicz, Wilno, s. 181.

604 L. Thomassin, Ancienne et Nouvelle Discipline de l`Eglise, t. III, 1725, s. 543 i n.

605 Epiatfium Jerzego Radziwiłła, zmarłego w 1600 r.

606 Epitafium Jerzego Tyszkiewicza, biskupa wileńskiego wystawione w 1762 r.

607 Epitafium Samuela Paca, chorążego wielkiego litewskiego, zmarłego w 1627 r.

608 Epitafium Benedykta Wojny, biskupa wileńskiego, zmarłego w 1615 r., Eustachego Wołłowicza zmarłego w 1630 r., Jana Nepomucena Kossakowskiego, zmarłego w 1808 r.

84 panie⁶¹⁰, panowie⁶¹¹, dzieci, rycerze i bogaci nawet mieszczanie”⁶¹². Innym przykładem nekropolii był kościół p.w. św. Michała Panien Bernardynek, w którym pogrzebane zostało ciało Lwa Sapiehy⁶¹³. Oprócz niego, w świątyni spoczęły jego żony: Dorota z Firlejów oraz Halszka (Elżbieta) z Radziwiłłów, potomstwo i wiele osób z rodziny⁶¹⁴. J. I. Kraszewski zastrzegł jednak, że wszystkie trumny […] zginęły w czasie rabunku w r. 1655, gdy Mniszki uciekły i porzuciły groby⁶¹⁵. Swoistym grobowcem Sapiehów był także kościół księży Trynitarzy na Antokolu, w którym podczas robót dokonano interesujących odkryć. W podziemiach kościoła natrafiono na kryptę, która zawierała trumny ze szczątkami rodziny, zaś po usunięciu podłogi w zakrystii natrafiono na samotny grób, w którym złożone zostały zwłoki jednego z braci Trynitarzy, ubranego w habit zakonny. Na miano mauzoleum, zasługiwał również kościół p.w. św. św. Piotra i Pawła na Antokolu, w którym spoczęły ciała przedstawicieli rodu Paców.

Prócz kaplic oraz ołtarzy, miejscem spoczynku oddzielonego od duszy ciała były sklepy grobowe, które znajdowały się między innymi w kościele p.w. św. Katarzyny.

Dominik Chodżko pisał: „Jeszcze dotąd z lewej strony przy bocznym wejściu trąca się stopa przechodnia o wielką żelazną w kształcie krążka klamrę, będącą u drzwi ogromnych na kamiennej posadzce. Tędy było wejście do sklepów podziemnych, tu niegdyś grzebano zmarłych tędy nieraz spuszczano trumny ze zwłokami zgasłych zakonnic, nim później za zmianą okoliczności i zwyczajów, inne w tym celu, rozmaite z kolei wyznaczono miejsca, […]”⁶¹⁶. Ponadto w świątyni tej tuż przy wejściu do kaplicy wmurowano w ścianę, nagrobek ryty na kamieniu, wystawiony na okoliczność śmierci Jerzego i Elżbiety z Ważyńskich z Wołłowiczów na Chełmeczu hrabiów Purwińskch⁶¹⁷. W jezuickim kościele pw. św. Kazimierza drzwi prowadzących do sklepów grobowych było aż dziewięć „[…] z antabami okrągłemi żelaznemi, […]”⁶¹⁸. Zdarzało się, że trumny z ciałami zmarłych były przenoszone z jednego kościoła do

609 Epitafium Adama Zabłockiego, kanonika wileńskiego zmarłego w 1648 r.

610 Epitafium Katarzyny Potockiej, pochowanej w 1643 r.

611 Epitafium Mikołaja i Jana Kieżgajłów i ich małżonek, wzniesione w 1700 r.

612 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. II, s. 240.

613 H. Lulewicz, Lew Sapieha, PSB, XXXV (1994), s. 84-104.

614 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. II, s. 338. W kościele pochowana została między innymi Teodora Krystyna Tarnowska żona Kazimierza Leona Sapiehy.

615 Tamże.

616 D. Chodżko, Kościół i klasztor, s. 484.

617 Tamże.

618 Vilniaus R. K. Vyskupo kanceliarija, CVIA. F., 694, ap. 1, rkp. N. 3512, [w:] V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 466.

85 drugiego. W 1836 r., trumny 15 zakonnic przeniesiono z kościoła pw. św. Katarzyny do kościoła pw. Chrystusa Ukrzyżowanego księży Dominikanów w Werkach. Gdy w 1850 r. Dominikanów usunięto z Kalwarii, trumny zakopano w ziemi⁶¹⁹.

Sklepy grobowe były równie powszechne w świątyniach innych wyznań⁶²⁰. W pierwszej z nich w sklepie grobowym, podczas przebudowy świątyni na kamienicę, odnalezione zostało ciało niezidentyfikowanej osoby⁶²¹. M. Homolicki stwierdził istnienie sklepów pod cerkwią Piatnicką, jednakże według niego, nie było widoczne żadne wejście do nich z wierzchu⁶²². Kościół augsburski posiadał jedne z obszerniejszych i najpiękniejszych sklepów, które zlokalizowane przy tylnych drzwiach kościoła w dziedzińcu, wyposażone w murowane kanały wietrzne, służyły do

„czasowego przechowywania trupów”⁶²³.

Cmentarz przykościelny wraz z dzwonnicą, stanowiący „integralną część”

świątyni, był również miejscem „indywidualnych pochówków” mniej zamożnych mieszczan, rzemieślników i rękodzielników, których dokonywano w pobliżu ścian kościoła oraz wzdłuż murów ogrodzenia ⁶²⁴. Wyschnięte na przestrzeni kilkunastu lat (niekiedy nawet i kilku lat) kości były wykopywane i przenoszone do galerii – kostnic (charniers), tak by w tym miejscu móc pochować ciała kolejno zmarłych⁶²⁵. Przestrzeń pośrodku cmentarza ogarniały wielkie zbiorowe mogiły, w których chowano chorych i najmniej zamożnych⁶²⁶.

Tereny wileńskich cmentarzy, zwanych niekiedy ogrodami, okalały mury, w których sytuowano kilka bram – furt. Jednej z nich przysługiwało miano wielkiej.

W stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, bram pozbawiony był cmentarz przy kościele św. Stefana oraz cmentarz muzułmański. Według dokumentów, ten pierwszy był „[…] bez najmniejszego oparkanienia y żadnego zamknięcia”⁶²⁷, stanowił jednocześnie „ograniczenie probostwa”⁶²⁸.

619 Vilniaus R. K. Vyskupo kanceliarija, CVIA. F., 694, ap. 1, rkp. N. 3512, [w:] V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 509.

620 V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 1014.

621 M. Homolicki, Kilka uwag, s. 16.

622 Tenże, Do uwag, s. 54.

623 A. F. Adamowicz, Kościół Augsburski w Wilnie, s. 553.

624 P. Ariès, Człowiek i śmierć, s. 63; E. Małachowicz, Wilno, s. 181.

625 Tamże, s. 63.

626 Tamże, s. 68-69.

627 Wizyta Generalna Kościoła św. Stefańskiego 1783, k. 4v.

628 Inwentarz kościoła św. Stephana, k. 5v.

86 Cmentarze podobnie jak kościoły, były „sceną” odbywających się procesji i misterii religijnych⁶²⁹. Na cmentarzu, należącym do konwentu bernardyńskiego przy kościołach św. św. Franciszka i Bernarda oraz św. Anny „Kalwarya, czyli drogi krzyżowe y stacje były w końcu cmentarza za ciemnicą to jest zacząwszy od wrót cmentarzowych większych idąc ku kosciennicy y daley […] aż do Krzyża wielkiego, na cmentarzu wymurowanego […]. Te drożki Kalwaryiskie obchadzano sposobem tym: od Wielkiego Ołtarza z kościoła wielkiego idąc […] aż do pierwszey stacyi, która była zaraz za wrotami wielkiemi […], wyszedłszy z kurytarza zstępowali do ciemnicy na dół, potym do wielkiego Krzyża na cmentarzu, stamtąd do kościoła św. Anny […], tandem do ciemnicy na górę, na ostatek do Krzyża wielkiego, iterum, pod którym jest Grób Pański. Ta tedy Kalwarya […] została […] tak ustalona około roku 1749 […].

Na […] krużganku w rogu od ogrodu był ołtarzyk rznięty Najświętszej Panny Bolesney, na którym podczas kwartalnych Processyi z ciemnicy venerabile postawiwszy za dusze na tym cmentarzu spoczywające […]”⁶³⁰. Miejsca ostatniego spoczynku wykorzystywane były również podczas obchodu innych uroczystości.

Na wspomnianym wyżej cmentarzu, przy kościele jezuickim, w 1 poł. XVIII w.

sprawowane były corocznie fajerwerki „W dzień uroczystej oktawy Niepokalanego Poczęcia Najświętszey Panny”⁶³¹. Zaś w dniach 13, 14 i 15 maja 1704 r. obchodzono

„pierwszy jubileusz założenia domu św. Kazimierza”. Z tej okazji przyozdobiono uroczyście portretami, herbami, emblematami i epigramami kościół, zaś wejście na przykościelny cmentarz łukiem tryumfalnym⁶³².

Na podstawie zebranego materiału źródłowego oraz literatury poświęconej problematyce cmentarzy wileńskich, potwierdzić można istnienie w Wilnie, między XVI a 1 poł. XIX w. następujących cmentarzy miejskich i zamiejskich różnych wyznań:

629 E. Małachowicz, Wilno, s. 182.

630 Chronologia erectionis et fundationis conventus et custodiae Vilnensis ad S: Franciscum Ordinis Minorum de observantia […] per A. R. P. Thomam Digon praedicatorem generalem patrem provinciae ac chronologum sub officio A. V. P. Stephani Romanowicz custodis ac gvardiani Vilnen, Anno Dni 1668, [w:] V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 145.

631 Chronologia erectionis et fundationis, s. 147.

632 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. IV, s. 911-912.

87 Tabela 3. Spis cmentarzy miejskich i zamiejskich istniejących w I poł. XVIII w.

Cmentarze rzymskokatolickie istniejące przy następujących kościołach:

św. Mikołaja św. Krzyża św. św. Janów

św. św. Franciszka Serafickiego i Bernardyna (bernardyński)

św. Anny (bernardyński) WnNMP na Piaskach

św. św. Piotra i Pawła na Antokolu (zamiejski) św. Ducha

św. Jerzego

św. Michała Archanioła św. Stefana (zamiejski) św. Kazimierza

św. Ignacego

św. św. Józefa i Nikodema (zamiejski) św. św. Jakuba i Filipa (zamiejski) pw. Pocieszenia NMP

księży Trynitarzy (zamiejski) Serca Jezusowego

Cmentarze bez świątyń:

św. Rafała na Piorómoncie Cmentarze innych wyznań:

zbór kalwiński zbór luterański

Cmentarz muzułmański (zamiejski)

Cmentarz żydowski (stary na Piorumoncie – zamiejski) Cmentarze przy cerkwiach:

Zaśnięcia NMP św. Trójcy św. Spasa Woskreseńskiej Piatnickiej

Z powyższej tabeli wynika, iż cmentarze miejskie funkcjonowały przy trzynastu kościołach rzymskokatolickich: św. Mikołaja, św. Krzyża, św. św. Janów, św. św.

Franciszka Serafickiego i Bernardyna, św. Anny (bernardyński, jeden wspólny dla

88 dwóch kościołów), Wniebowzięcia NMP na Piaskach, św. Ducha, św. Jerzego, św. Michała Archanioła, św. Kazimierza, św. Ignacego, przy kościele WW. OO.

Augustianów p.w. Pocieszenia NMP oraz przy kościele Serca Jezusowego. Cmentarze zamiejskie zostały założone przy pięciu świątyniach: św. św. Piotra i Pawła oraz przy kościele księży Trynitarzy na Antokolu, św. Stefana na Przedmieściu Rudnickim, św. św. Józefa i Nikodema za Ostrą Bramą, św. św. Filipa i Jakuba na Łukiszkach.

Ponadto na Piorómocncie od XVI w. istniał cmentarz św. Rafała, przy którym nie funkcjonowała żadna świątynia⁶³³. Miejsca wiecznego spoczynku wyznawców religii protestanckiej wyznaczono przy zborze kalwińskim i luterańskim, zaś dla unitów znajdowały się one przy cerkwiach: Zaśnięcia NMP, św. Trójcy, Spaskiej, Woskreseńskiej i Piatnickiej. Za murami miasta rozpościerały się także „ogrody”

wyznawców religii muzułmańskiej oraz judaistycznej.

Informacje źródłowe na temat wyżej wymienionych cmentarzy, w wyznaczonych ramach chronologicznych, bywają niekiedy bardzo skąpe. Mogą one ograniczać się, jedynie do stwierdzenia faktu, iż cmentarz w ogóle istniał, lub do podania szczątkowych informacji na temat jego bramy, ogrodzenia oraz położenia względem kościoła. I tak też, w przypadku cmentarza założonego przy kościele św. Jerzego, wiemy jedynie, iż w 1800 r. pracom renowacyjnym zostały poddane drzwi prowadzące do „ogrodu”⁶³⁴. Niewiele więcej wiemy o cmentarzu przy świątyni p.w. św.

Michała Archanioła, o którym wzmiankuje dokument relacjonujący zdarzenie strzelania z łuku do kościoła przez kalwinistów⁶³⁵. Ponadto na mocy zarządzenia wydanego w 1699 r., w klasztorze od strony cmentarza wybito drzwi⁶³⁶. Podobnie rzecz ma się w przypadku „ogrodu” funkcjonującego w 2 poł. XVIII w. przy kościele jezuickim św. Kazimierza, z którego do kościoła biegł ganek⁶³⁷ i skąd wchodziło się do furty

„domu rezydencji”⁶³⁸. Informacje na temat cmentarzy znajdujących się niegdyś przy kościołach p.w. św. św. Janów i św. Ducha pojawiają się w pracy J. Łukaszewicza poświęconej kościołowi helweckiemu w Litwie, przy okazji relacji uroczystości pogrzebowej pana Przypkowskiego, mającej miejsce w 1640 r. Kiedy mijano z ciałem

633 E. Małachowicz, Wilno, s. 184.

634 Księga dochodów i wydatków wileńskiego seminarium 1797–1806, k. 28.

635 V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 602.

636 Zebranie [dokumentów] 1765–1774. Pannom św. Michalskim […], VUB F. A–333, rkp. 19094, k. 5.

637 Vilniaus R. K. Vyskupo kancelaria, CVIA F. 964, ap.1, rkp. N. 3512, [w:] V. Drėma, Vilniaus bažnyčios, s. 462.

638 Tamże, k. 474.

89 zmarłego kościół, „[…], kamieńmi na trumnę i na tych, co z nią szli, najprzód z Kardynalskiej kamienicy,[…], potem z cmentarza kościelnego rzucano i wielu urażono […]”⁶³⁹. W dalszej części autor pisał: „[…] przeszedłszy przed kościół św.

Ducha tumult czyniąc, nowe hałasy swem ministrowie spiewaniem […] czynili […]

chcąc zakrystyana zabić, szablą dwa razy we drzwi cmentarzowe cięli […] i na sam cmentarz z dobytą szablą wpadł […] i do okien na dormitarz strzelać kazał, gdzie braci na dormitarzu i cmentarzu będących mało nie pozabijano, mur postrzelano, drzwi do cmentarza posieczono, sztychami pokłuto […]”⁶⁴⁰. O cmentarzu przy kościele p.w.

Pocieszenia NMP wzmiankował w swoim testamencie Aleksander Galaunes, rotmistrz powiatu pińskiego⁶⁴¹. Skąpe informacje posiadamy również na temat miejsca spoczynku, wyznaczonego przy kościele prowadzonym przez siostry Wizytki (Serca Jezusowego). Pod datą 16 październik 1749 r., w aktach kapituły wileńskiej zapisano, iż zlecono prałatowi Bychowcowi – kantorowi, ogrodzić cmentarz Marii Magdaleny, a następnie zbudować murowaną kaplicę⁶⁴².

Na znajdujący się niegdyś przy jednym z najstarszych kościołów wileńskich

Na znajdujący się niegdyś przy jednym z najstarszych kościołów wileńskich

W dokumencie Uroczystości rodzinne w Wilnie w czasach Augusta III (1733-1763) (Stron 78-115)