Rozwój urbanistyczny - Uroczystości rodzinne w Wilnie w czasach Augusta III (1733-1763)

Pierwsze wzmianki o Wilnie pojawiają się w listach Giedymina z lat 1322–

1324¹⁴⁰. Według XVI-wiecznego „Latopisu Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego” to właśnie ten władca przeniósł stolicę z Trok do Wilna¹⁴¹, gdzie założył

140 Giedimino laiskai, wyd. W. T. Paszuto, I. Sztal, Wilno 1966. Po raz pierwszy zwrot „in vivitate nostra Vilnae” (w naszym mieście Wilnie) pojawia się w liście Giedymina, datowanym na 25 stycznia 1323 r.

Kierowany był on do mieszkańców Lubeki, Magdeburga, Kolonii i innych miast. O innych listach Giedymina pisze również J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 28; J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, s. 60, inne listy s. 52-53.

141 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 28; J. Ochmański, Historia, s. 115-116; J. Jurginis, V. Merkys, A. Tautavicius, Vilniaus miesto, s. 25.

26 gród „jeden na Swintorozie (Niżny), a drugi na Krzywej Górze”¹⁴². Nazwa świątyni Perkuna i położonego przy niej lasu pochodziła od imienia księcia Swintoroga. Zamek

„na Swintorozie” należy identyfikować z Zamkiem Dolnym, położonym w dolinie zwanej Swintoroga (Szmintoroga) u podnóża wzgórza, na którym wznosił się Zamek Górny¹⁴³, a o którym latopisy nic nie wspominają¹⁴⁴.

Kraszewski pisał, że nie ma śladów mówiących o tym jak wyglądało Wilno za panowania Giedymina. Według niego na uwagę zasługiwał fakt, „[…] że […]

franciszkanie mieli tu kościół, (a) ruscy cerkwie […]”¹⁴⁵. Jak pisał K. Chodynicki, franciszkanie byli obecni w Wilnie już za Giedymina, co według autora potwierdzały

„zupełnie wiarygodne źródła”¹⁴⁶.

Olgierd uczynił Wilno również swoją rezydencję. Iwo Jaworski uważał, iż tak dokonany wybór był dowodem siły Wilna – jako miasta stołecznego¹⁴⁷. Za czasów księcia, według J. I. Kraszewskiego „[…] stanął, a przynajmniej zaczęty być musiał”¹⁴⁸ kościół p.w. Najświętszej Panny Marii na Piaskach¹⁴⁹ oraz kościół św. Krzyża¹⁵⁰. J. I. Kraszewski, powołując się na Kroniki Ruskie, stwierdzał, że w Wilnie, za Olgierda, istniały również cztery cerkwie greckie: cerkiew św. Trójcy, św. Mikołaja; Najświętszej Panny (Bohorodycy) oraz Piacionka¹⁵¹. Dwie pierwsze zostały odbudowane z inicjatywy księcia Konstantego Ostrogskiego w 1514 r.¹⁵².

W kolejnych latach rozwój miasta hamowany był przez najazdy Krzyżaków.

Kraszewski pod datą 1377/1378 pisał, że „Jakkolwiek bądź to pewna, że Wilno

142 J. Ochmański, Historia, s. 116.

143 A. Tautavicius, Vilniaus pilies teritorijos archeloginiai kasinejimai, Valstybines LTSR architekturos pamniklu apsaugos inspekcijos metrastis, t. II, Vilnius 1960.

144 J. Ochmański, Dawna Litwa, s. 86.

145 Tamże.

146 K. Chodynicki, Legenda o męczeństwie, s. 75. O męczeństwie franciszkanów pisał też W. Abraham, Powstanie organizacji kościoła łacińskiego na Rusi, Lwów 1904, s. 184. Najnowsza praca poruszająca między innymi ten temat zob.: D. Baronas, Vilniaus Pranciškonų kaninkiniai ir jų kultas XIV-XXa., Vilnius 2010.

147 I. Jaworski, Zarys dziejów Wilna, Wilno 1929, s. 3-4.

148 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 43.

149 Tamże, t. II, s. 305-310.

150 Tamże, t. I, s. 43. Szerzej: J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, s. 163; W. Appel, E. Ulčinaite, Inskrypcje z wileńskich kościołów, Vilnius 2005, s. 83-84.

151 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 69; V. Drėma, Vilniaus baznyčios, s. 972-973; 992-997, 1005-1010.

152 Prawa i przywileje od najjaśniejszych Królów Ich Moś. Polskich i W. X. L. nadane obywatelom Korony Polskiej i Wielkiego X. L. religie greckiej w jedności z Kościołem rzymskim będącym. Przez Bractwo Wileńskie Przenaśw. Trójcy w jedności ś. cerkiewnej będące na świat wydane R.P. 1632 octobris 1 [Wilno].

27 w wielkiej bardzo części spłonęło w czasie tego oblężenia, co niemały cios […] miastu zadało. Pozostała tylko ocalona część niedaleko Zamku”¹⁵³.

Rok 1387, według I. Jaworskiego, był dla Wilna przełomowy¹⁵⁴. Władysław Jagiełło przed objęciem tronu w Polsce „[…] zadekretował […] ustanowienie w stołecznym Wilnie analogicznego ustroju, jaki istniał w stolicy Królestwa – Krakowie”¹⁵⁵. Nadanie przywileju w 1387 r. w głównej mierze miało doprowadzić do zrównania pozycji Wilna z Krakowem oraz zachęcić kupców z innych miast do osiedlania się w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego¹⁵⁶. Tym samym „Wzorem dla miast na prawie magdeburskim na Litwie stały się […] nie miasta niemieckie, ale polskie”¹⁵⁷. Na ustrój miasta Wilna, w znacznej mierze, wpłynął również przywilej nadany przez Zygmunta Kiejstutowicza w 1432 r. w Trokach¹⁵⁸. Z drugiej strony na Litwie rozpoczął się proces chrystianizacji, którego pierwszym krokiem było ustanowienia biskupstwa w Wilnie¹⁵⁹. Jagiełło „przywilejem z 17 lutego 1387 r.”¹⁶⁰ nadał biskupstwu włości, składające się z pięćdziesiąt - sześćdziesiąt wsi, część miasta¹⁶¹, a na miejscu dawnej świątyni Perkuna miał zostać wybudowany kościół Katedralny¹⁶². J. Ochmański zwrócił jednak uwagę, iż przywilej ten „[…] wspomina o założeniu kościoła katedralnego w Wilnie jako fakcie już danym […]”¹⁶³.

Jaworski pisał, że kolejne lata po 1387 r. były dla Wilna czasem pomyślnego rozwoju, choć należy pamiętać iż był on hamowany przez najazdy Krzyżaków¹⁶⁴.

153 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. I, s. 44.

154 I. Jaworski, Zarys, s. 4.

155 J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988, s. 80; Zbiór dawnych dyplomatów, cz. 1, nr 1.

156 Szerzej o lokacji miast litewskich: I. Jaworski, Studia nad ustrojem miast na prawie niemieckim w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Jagiellońskiej, Wileński Rocznik Prawniczy [dalej cyt. WRP], 5 (1931), s. 197-352.

157 J. Bardach, O dawnej, s. 81.

158 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 279; I. Jaworski, Studia nad ustrojem, s. 301; J. Bardach, O dawnej, s. 81.

159 Biskupstwo wileńskie, zob. również Kościół Zamkowy, czyli katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju, cz. 2: Źródła historyczne, oprac. J Kurczewski, Wilno 1912, s. 8.

160 J. Ochmański, Najdawniejsze przywileje Jagiełły i Witolda dla biskupstwa wileńskiego 1387–1395 r., Poznań 1961, s. 20.

161 J. Ochmański, Historia Litwy, s.74

162 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 186; J. Kurczewski, Kościół Zamkowy, cz. 1–2, Wilno 1910, cz. 3, Wilno 1916; V. Drema, Vilniaus baznycios, s. 726-731.

163 J. Ochmański, Najdawniejsze przywileje, s. 22.

164 I. Jaworski, Zarys, s. 4.

28 Wraz z końcem XIV w. została rozpoczęta budowa kościoła: św. św. Janów¹⁶⁵ oraz przebudowa kościoła św. Mikołaja¹⁶⁶. Pozostawiony przez Gilberta de Lannoya opis Wilna z 1. poł. XV w. przedstawiał stolicę Litwy, jako miasto drewniane, z wyjątkiem niektórych kościołów, które były murowane z cegły¹⁶⁷. W tym samym czasie, z którego pochodzi relacja został założony kościół św. Ducha¹⁶⁸, w 2 poł. zaś zbudowano kościół p.w. św. św. Franciszka i Bernardyna oraz klasztor Bernardynów¹⁶⁹.

Wiek XVI był dla Wilna wiekiem rozwoju. Stolica w tym okresie była wspierana przez panujących monarchów polskich¹⁷⁰. Rezydowała w niej arystokracja litewska, budująca okazałe pałace i dwory¹⁷¹. Miasto stawało się ośrodkiem życia politycznego, gospodarczego oraz poważnym centrum kultury i nauki¹⁷². Do rozwoju intelektualnego społeczności wileńskiej przyczynili się jezuici, którzy rok po przybyciu do Wilna¹⁷³, dzięki fundacji dokonanej przez biskupa Waleriana Protasiewicza, otworzyli kolegium¹⁷⁴. W 1578 r., za sprawą dyplomu erekcyjnego wydanego przez Stefana Batorego, zostało ono przekształcone na uczelnię wyższą „Academia Societatis Jesu”¹⁷⁵. W pierwszych latach XVI w. wzniesiono kościół p.w. św. Jerzego oraz

165 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 436-445. Szerzej na temat kościoła zob.: P.

Bohdziewicz, O dwu kościołach gotyckich św. Jana w Wilnie, RH, 13 (1965), nr 4, s. 5-14; V. Drema, Vilniaus Sv. Jono baznycia, Vilnius 1997, s. 3-6; A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatviu istorija: Sv. Jono, Dominikonu, Traku gatves, Vilnius 1996, s. 50-59.

166 W. Zahorski, Kościół św. Mikołaja w Wilnie, Petersburg 1910, tenże, Przewodnik po Wilnie, wyd. 3, Wilno 1923, s. 132-133. Zbiór materiałów źródłowych do dziejów owej świątyni daje V. Drema, Vilniaus baznycios, s. 581-587.

167 Według J. Fijałka były to: kościół katedralny, kościół św. Anny, kościół p.w. Najświętszej Panny Marii oraz kościół – kaplica św. Mikołaja, [w:] J. Fijałek, Opisy Wilna (1), s. 317.

168 A. R. Čaplinskas, Vilniaus gatviu istorija. Sv. Jono, s. 158-171.

169 J. Kłos, Wilno - przewodnik krajoznawczy, s. 116; W. F. Murawiec, Bracia mniejsi zwani bernardynami w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1468–1628, [w:] Studia Franciscana Lithuanica.

Pirmieji pranciskonu zingsniai lietuvoje XIII–XVII a., oprac. D. Baronas, Vilnius 2006, s. 111-138.

170 I. Jaworski, Zarys, s. 6.

171 E. Łopaciński, Pałac Słuszków, Wilno, 1 (1939), s. 14-15.

172 Tamże.

173 Przybyli do Wilna 28 września 1569 r., K. Drzymała, Działalność jezuitów wileńskich w XVI w., [w:]

Sprawozdanie Dyrekcji Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem, 1936, s. 3-43.

174 L. Piechnik, Rzut oka na powstanie, rozwój i likwidację jezuickiego Collegium Nobilium w Wilnie, [w:] Studia z dziejów oświaty i kultury umysłowej w Polsce XVIII–XX w. Księga ofiarowana Janowi Hulewiczowi, Wrocław 1977, s. 81-96.

175 Przywilej króla Stefana (Batorego), dany Jezuitom kollegiu, wileńskiego, we Lwowie, 7 lipca roku 1578, na ustanowienie Akademii w Wilnie; Akt fundacyi i uposażenia Akademii wileńskiej, […], uczyniony 24 sierpnia 1578 roku, a potwierdzony przez króla Stefana Batorego, najprzód w Wilnie 1 kwietnia 1579 roku,[…] w Warszawie 23 lutego 1585 roku, [w:] M. Baliński, Dawna Akademia Wileńska Petersburg 1862, nr 1–2, s. 415-416, 417-426. Szerzej o Akademii Wileńskiej: I. Petrauskiene, Vilniaus

29 klasztor Karmelitów, pod koniec zaś wspomnianego stulecia kościół św. Michała Archanioła i klasztor Bernardynek¹⁷⁶. Obok kościołów katolickich budowane były świątynie innych wyznań. Jak podaje „Archeograficeskij Sbornik Dokumentov otnosjascichsja k`istorii Severno-Zapadnoj Rusi„ w 1 poł. XVI w., w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego istniało piętnaście cerkwi prawosławnych¹⁷⁷. Pod koniec tego stulecia rozpoczęto restaurację kościoła św. św. Piotra i Pawła na Antokolu¹⁷⁸. „[…]

Pierwotny kościółek drewniany pod tym samym wezwaniem stał prawdopodobnie (już) za czasów Jagiełły […]”¹⁷⁹. Około 1573 r. powstała pierwsza główna synagoga¹⁸⁰.w pałacu radziwiłłowskim swój kościół zaczynają urządzać luteranie i kalwini¹⁸¹. Od 1584 r. w Wilnie (na przemian z Grodnem) rezyduje Trybunał Litewski, najwyższa instytucja sądownicza Wielkiego Księstwa Litewskiego¹⁸².

Kolejne lata przyniosły miastu dalszy rozwój. W 1. poł. XVII w. jezuici wybudowali Dom Nowicjatu w pobliżu kolegium św. Jana¹⁸³ oraz Dom Profesorów z kościołem św. Kazimierza¹⁸⁴. Kilka lat później wzniesiono kościół p.w. kościół św.

Stefana¹⁸⁵. Ponadto miasto zyskało kościół p.w. św. Ignacego¹⁸⁶, Wszystkich Świętych

Akademijos spaustuve 1575–1773, Vilnius 1976, L. Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej. Początki Akademii Wileńskiej 1570–1599, t. I, Rzym 1984; t. II: Rozkwit Akademii Wileńskiej 1600–1655, Rzym 1983; t. III: Próby odnowy Akademii Wileńskiej po klęskach potopu i okres kryzysu 1655–1730, Rzym 1987.

176 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 332-337; W. Zahorski, Kościół św. Michała i klasztory panien Bernardynek w Wilnie, Kwartalnik Litewski. Wydawnictwo poświęcone zabytkom przeszłości, dziejom, krajoznawstwu i ludoznawstwu Litwy i Rusi, 5 (1911), z. 2, s. 7-46.

177 Archeograficeskij Sbornik Dokumentov otnosjascichsja k`istorii Severno-Zapadnoj Rusi [dalej cyt.

ASD], t. VI, Vilna 1870, nr 4, s. 6; nr 9, s. 19, 45; nr 42, s. 62.

178 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. II, s. 363. Podaje on, że kościół, po pożarze w 1594 r., został odrestaurowany po roku 1609.

179 Wilno. Przewodnik krajoznawczy, s. 143.

180 Wilnianie. Żywoty siedemnastowieczne, oprac. D. Frick, Warszawa 2008, s. XIX.

181 W. Studnicki, Kościół ewangelicko-reformowany w Wilnie. Historia – organizacja – świątynia, Wilno 1935.

182 I. Jaworski, Zarys, s. 15.

183 Encyklopedia Wiedzy o Jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1565-1995 [dalej cyt. EWoJ], oprac. L.

Grzebień, Kraków 2004, s. 743

184 Szerzej: S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. IV, Kraków 1905; Inskrypcje z wileńskich kościołów, s. 201;

V. Drema, Vilniaus baznycios, s. 454-505.

185 Szerzej: Wizyta generalna kościoła Święto Stefańskiego 1783, Vilniaus Universiteto Biblioteka [dalej cyt. VUB] Fond 3[dalej cyt. F.] A–4223, rkp. 36988; V. Drema, Vilniaus baznycios, s. 881-889.

186 Szerzej: J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 448; V. Drema, Vilniaus baznycios, s. 268-277.

30 przy klasztorze Księży Karmelitów Trzewiczkowych¹⁸⁷ oraz kościół św. Jakuba i Filipa na Łukiszkach¹⁸⁸. Powstał też kościół św. Teresy z klasztorem Karmelitów Bosych¹⁸⁹ oraz kościół św. Józefa, a wraz z nim klasztor Panien Karmelitanek¹⁹⁰. W 1623 r.

ufundowana została przez króla Zygmunta III kaplica p.w. św. Kazimierza, którą wyposażył w 1636 r. Władysław IV¹⁹¹. Złożono w niej szczątki kanonizowanego w 1602 r. Kazimierza Jagiellończyka. „W jednej z bram miejskich, przylegającej do kościoła św. Teresy […]”, karmelici umieścili obraz Matki Boskiej zwanej Matką Boską Ostrobramską¹⁹², a Abraham Wojna¹⁹³ (Woyna) ufundował w 1635 r. klasztor bonifratrom p.w. św. Krzyża¹⁹⁴.

W tym czasie Wilno zostało dwukrotnie nawiedzone przez pożar. Pierwszy z nich wybuchł w 1610 r. i zniszczył niemalże całe miasto z kościołami, klasztorami i zamkiem królewskim (Dolnym)¹⁹⁵, który został jednak odrestaurowany po pożarze

„[…], skoro król zawsze go zamieszkiwał podczas kilkakrotnych pobytów w Wilnie […]”¹⁹⁶. Drugi z pożarów wybuchł w nocy z 10 na 11 czerwca 1645 r. i również pochłonął znaczną część miasta¹⁹⁷. Jednak najbardziej pustoszący okazał się najazd w 1655–1661 r., podczas którego do miasta weszły wojska moskiewskie z Kozakami i Tatarami¹⁹⁸. Utrzymujący się do 1661 r. stan oblężenia spowodował, że zniszczeniu

187 Szerzej: J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 406-407; V. Jogela, E. Meilus, V.

Pugaciauskas, Lukiskes, s. 30.

188 Szerzej: J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 354; V. Drema, Vilniaus baznycios, s.

384-403.

189 Szerzej: M. Kamiński, Kościół św. Teresy w Wilnie, Tygodnik Ilustrowany, 1 (1868), nr 12, s. 146–

147; B. J. Wanat, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605–

1975, Kraków 1979, s. 280-289; V. Drema, Vilniaus baznycios, s. 899-931.

190 Szerzej: J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 407; V. Drema, Vilniaus baznycios, s.

406-407.

191 H. Samsonowicz, Kaplica św. Kazimierza w Wilnie i uroczyste przeniesienie relikwii świętego w 1636 roku, [w:] Sztuka ziem, s. 334–343; K. Mikocka, Nowe materiały dotyczące budowy kaplicy św.

Kazimierza w Wilnie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki [dalej cyt. KwAU], 26 (1981), z. 3-4, s. 237-245; R. Mączyński, Kilka uwag o kaplicy św. Kazimierza w Wilnie, KwAU, 31 (1984), z. 3-4, s. 317–331.

192 M. Kałamajska-Saeed, Ostra Brama w Wilnie, Warszawa 1990. Autorka zebrała szeroką bibliografię do tematu.

193 P. Nitecki, Biskupi Kościoła, s. 495-496.

194 S. Rosiak, Bonifratrzy w Wilnie (1635–1843–1924). Szkic z dziejów opieki społecznej w Wilnie, Wilno 1928, s. 17.

195 J. Paszenda, Wpływ pożarów, s. 487.

196 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 210. Zamek został zburzony w 1797 r. W latach 2001–

2009 r. został on odbudowany i nosi nazwę Nacionalis muziejus Lietuvos Didžiosios Kunigaikštytės valdovų rūmai (Muzeum Narodowe Pałac Wielkich Książąt Litewskich).

197 J. Paszenda, Wpływ pożarów, s. 487.

198 Tamże.

31 uległo niemalże całe miasto¹⁹⁹. Wyżej wymienione świątynie, doszczętnie zrujnowane, z czasem zostały odbudowane, a miasto długo jeszcze podnosiło się z gruzów²⁰⁰. Do Wilna przybywali w tym celu architekci z dalekich Włoch²⁰¹, którzy nowo powstałym budynkom nadawali białe mury i strzeliste wieże. W mieście powstawały nowe kościoły, czego przykładem był kościół księży Misjonarzy²⁰² oraz ufundowany przez rodzinę Paców kościół św. św. Piotra i Pawła na Antokolu²⁰³. Ten ostatni w sposób reprezentatywny przedstawiał cechy wileńskiego baroku²⁰⁴.

199 Jan Kurczewski przytacza opis spustoszenia Wilna, który znalazł w Kronice Bernardyńskiej: „Roku 1656 (sic) dnia 10 sierpnia w dzień niedzielny około 8 godziny z rana, gdy lud był w kościele, książę moskiewski z niezliczonem wojskiem wszedł do Wilna, gdzie na ulicach, w domach i kościołach więcej niż 10,000 ludzi zabito, innych uprowadzono do niewoli moskiewskiej; wielka część miasta padła pastwą srożących się płomieni i w popioły obrócona.”, [w:] J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, s. 15–16.

200 „Niektóre kościoły i ołtarze spalone, sakramenta sprofanowane, naczynia kościelne zrabowane, dzwony pozabierane. Kościoły i klasztory obrócono na miejsce pijatyki i wyuzdanej rozpusty, wiele św.

relikwii podeptano; chorągwie wszystkie i jedwabne materje, zawieszone w świątyniach […] zabrano”, [w:] J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, s. 16.

201 T. Mańkowski, Z refleksji o Wilnie i o baroku polskim, Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, 5 (1911–1814), s. 61-71.

202 Acta Capituli Cathedrali Vilensis (1673–1681) [dalej cyt. AKKW], Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk [dalej cyt. MAB], F. 43, rkp. 459, t. XVII; Szerzej na temat wileńskiego baroku: P. Bohdziewicz, O istocie i genezie baroku wileńskiego z drugiej i trzeciej ćwierci XVIII wieku, Prace i materiały sprawozdawcze sekcji historii sztuki, t. III, Wilno 1938–1939, s. 175-246.

203 I. Jaworski, Zarys, s. 19.

204 A. Spelskis, Perła baroku wileńskiego, Vilnius 1964.

32 Zdjęcie 1. Wnętrze kościoła św. św. Piotra i Pawła na Antokolu

W XVI-wiecznym Wilnie funkcjonowały szpitale i przytułki. Józef Maroszek wymienia ich łącznie jedenaście, natomiast M. Łowmiańska samych szpitali wylicza trzynaście²⁰⁵. Swoje rezydencje w mieście miały takie rody, jak Radziwiłłowie, Sapiehowie, Ogińscy, Pacowie czy Tyszkiewiczowie.

Miasto od końca XVI w. było przeważnie już murowane. Drewniane domy znajdowały się na odleglejszych ulicach i zaułkach²⁰⁶. Obok wielkich pałaców i dworów²⁰⁷ stały dworki, rezydencje, wielkie i małe kamienice, kamieniczki, a także domy (małe i wielkie, murowane, czasami tylko drewniane)²⁰⁸. Pałace w mieście

205 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 202-207; J. Maroszek, Wileńskie przytułki – szpitale w XVI–XVIII w., [w:] Cała historia to dzieje ludzi…: studia z historii społecznej ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyczańskiemu w 80. rocznicę urodzin i 55-lecie pracy naukowej, pod red. C. Kukli, przy współudz. P. Guzowskiego, Białystok 2004, s. 191-217.

206 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 187 przypis 141.

207 Ł. Opaliński, Krótka nauka budownicza, dworów pałaców zamków, wedle nieba i zwyczaju polskiego, Kraków 1659.

208 Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo wileńskie 1690 r. [dalej cyt. ML], oprac. A. Rachuba, Warszawa 1989, s. 25-77.

33 budowano na kształt kwadratu, „z wieżyczkami, basztami, murem okolnym, dwóma na przestrzał bramami”²⁰⁹. Miały „po kroków 300 i 400”²¹⁰. Kamienice zaś były bardzo obszerne i, jak pisze Bazyli Bonifacy Jachimowicz, miały po dwieście kroków. Były one szerokie głównie od strony frontowej i posiadały od pięciu do sześciu okien²¹¹. Michał Baliński stwierdza, że „Wilno wystawia widok najnieregularniej zabudowanego miasta, nie ma nigdzie ulic prostych, równie szerokich, ani placów kształtnych i wszystkie zabudowania są w ścieśnionych ulicach pomieszczone; domy jednakże po większej części mają bramy wjezdne, a wiele jest z obszernemi dziedzińcami”²¹².

Rejestr podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego województwa wileńskiego z 1690 r.²¹³, prócz danych, które mogą interesować badaczy zajmujących się demografią historyczną, zawiera również dane, na podstawie których można opisać stan zabudowy miasta z XVII w. Teren miasta Wilna podlegał z jednej strony jurydyce magdeburskiej, z drugiej zaś synagodze wileńskiej, metropolicie kijowskiemu, czyli tzw. jurydyce metropolitalnej oraz horodniczemu wileńskiemu²¹⁴. Jurydyki pod względem zabudowy były zróżnicowane

Wykres 1. Zabudowa jurydyki magdeburskiej w latach 1690 i 1715

209 J. I. Kraszewski, Wilno przed najazdem, t. III, s. 318.

210 B. B. Jachimowicz, Relacya o straszliwym upadku stołecznego miasta Wileńskiego […] przez Bazylego Bonifacego Jachimowicza uczyniona, [Wilno 1748].

211 M. Kosman, Wilno dawniej i dziś, Toruń 1993, s. 33.

212 M. Baliński, Opisanie, s. 56.

213 Genezę abituraty sporządzonej w roku 1690 odnajdziemy w Volumina legum, Petersburg 1860, t. V, F.

805–809, [w:] ML. Rejestry podymnego, s. 12.

214 J. Kurczewski, Kościół zamkowy, s. 10; ML. Rejestry podymnego, s. 15-16.

34 Powyższy wykres przedstawia rozwój zabudowy mieszkalnej w jurydyce magdeburskiej w latach 1690 i 1715. Wynika z niego, iż liczba budynków z 1690 nie różniła się znacząco od liczby budynków z 1715 r. W 1690 r. było ich sześćset czterdzieści, w ciągu dwudziestu pięciu lat przybyło ich dwadzieścia dziewięć. Różnica domów i domków oraz małych kamienic w wyznaczonych latach jest niewielka.

Jedynie w minimalnym stopniu uległa zmniejszeniu liczba wielkich kamienic, których w 1690 r. było dziewięćdziesiąt cztery, natomiast w 1715 J. I. Kraszewski odnotował dziewięćdziesiąt dwa.

Pierwsza połowa XVIII w. okazała się tragiczna w dziejach Wilna. Miasto aż sześciokrotnie gorzało od pożarów²¹⁵. Zachowane relacje B. B. Jachimowicza, pochodzące z 1748 r.²¹⁶ i 1749 r.²¹⁷, opisują stan miasta po pożarach, jakie w tych latach wybuchły. Poniższa tabela przedstawia straty poniesione przez miasto.

Tabela 2. Straty poniesione w wyniku pożarów z lat 1748 i 1749

Zabudowa Rok 1748 Rok 1749

Dworek 52 24

Dwór 2 -

Wielki/duży dwór 4 -

Pałac 25 7

Kamienica 200 174

Wielka kamienica 48 51

Mała kamienica - 2

Kamieniczka 1 -

Dom 81 4

Domek 5 3

Budynek 1 -

Szpital 6 4

Młyn 2 -

215 J. Paszenda, Wpływ pożarów, s. 487.

216 B. B. Jachimowicz, Relacya.

217 Tenże, Światło okropne w przeraźliwym wszystkich serca przeniknieni przez zawzięty pożar, nienagrodzone klęski i szkody miasta Wileńskiego, w potwornej relacyi objaśniające […] [Wilno 1749];

Rękopism X. Bagińskiego Dominikana Prowincyi Litewskiej (1747–1748 r.), wyd. E. Tyszkiewicz, Wilno 1854, s. 12-13.

Szkoła 2 2

Szkoła żydowska - 1

Kościół 8 5

Cerkiew 4 1

Klasztor 6 4

Łaźnia 2 2

Dzwonnica - 1

Oficyny 1 1

Plac 1 1

Folwark 1 1

Jatki 2 2

Biblioteka 1 1

Szopa 1 -

Budynek 2 -

Ogród z altaną 1 -

Rum do mieszkania 2 1

Most 1 -

Akademia 1 -

Ratusz - 1

Siemierz 1 -

Murek 3 -

Gmach 1 -

Brama zamkowa 1 -

Kamieniczka 1 -

Kuźnia 1 -

Prócz zabudowy mieszkalnej pożar w obu przypadkach pochłoną znaczą część budynków użytku publicznego. W 1748 r. spaliła się Akademia, dwie łaźnie, dwie szkoły oraz sześć szpitali w tym: św. Spasa²¹⁸, Rochitów dla niewiast²¹⁹, szpital św.

Marii Magdaleny²²⁰ oraz szpital żydowski, cztery cerkwie: metropolitalna p.w. św.

218 J. Maroszek, Wileńskie przytułki – szpitale, s. 217.

219 Tamże, s. 206-207.

220 Tamże, s. 194-199.

36 Spasa, cerkiew „we środku kamienicy św. Mikołaja, cerkiew zwana Pacionką oraz Woskreseńska²²¹.

„Cerkiew wspaniała Błahoczeskiej Rusi, Ognia kurzawy tego nie wykrztusi.

Wieżę z dzwonami brzmiącą rozwaliny, Głoszą ruiny”²²².

Ponadto spłonęło osiem kościołów i sześć klasztorów²²³. Pożar, który wybuchł w następnym roku, był równie duży i niebezpieczny co poprzedni, jednak pochłonął znacznie mniejszą liczbę budynków. Wynikało to z faktu, iż części z nich nie zdążono do tego czasu odbudować. Niemniej jednak w 1749 r. spłonął Ratusz, dwie łaźnie, cztery klasztory, jedna cerkiew, pięć kościołów, dwie szkoły i cztery szpitale.

„Klasztor powtórnie z gruntu franciszkański, Zniszczył, wypalił, ten ogień tyrański.

Nic nie zostało prócz tylko kościoła, W proch poszło zgoła.

Także powtórnie ztlał klasztor do szczętu, Dominikański nie bawiąc momentu.

Kościół był goły od przeszłego roku, Wszem na widoku”²²⁴.

J. I. Kraszewski podał, że w XVIII w. „Z powodu częstych pożarów […]

zabroniono w Rynku stawiać budowli drewnianych, a w ulicach pod gmachami i kościołami, dachówką pokrywać nakazano”²²⁵. Pałace, dwory i kamienice (szczególnie

221 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 43-63, 67-68.

222 B. B. Jachimowicz, Światło.

223 Kościół z klasztorem oo. Rochitów, kościół św. Jana, klasztor Księży Jezuitów, kościół Marcinkański z klasztorem, klasztor Panien Sierotek, kościół i klasztor oo. Dominikanów, kościół św. Trójcy, kościół franciszkański, klasztor franciszkański, kościół św. Marii Magdaleny, kościół i klasztor oo. Bonifratrów.

224 B. B. Jachimowicz, Światło.

225 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 318. Informację o likwidacji drewnianego dachu i pokryciu go dachówką znajdujemy w AKKW, gdy nakaz dotyczący owej zmiany otrzymał proboszcz kościoła i szpitala pw. św. Marii Magdaleny: AKKW (1784–1788), t. XXXI, MAB. F.43, rkp. 473, s. 40.

37 zamożnej szlachty i mieszczaństwa) były zdobione rytymi i malowanymi herbami, a drzwi okładano „wyrzynnym kamieniem ciosowym”²²⁶.

W 1. poł. XVIII w. do Wilna przybyli Pijarzy²²⁷, na zaproszenie biskupa Konstantego Brzostowskiego²²⁸. Wkrótce z uwagi na fakt, iż monopol na nauczanie w mieście mieli Jezuici, doszło do poważnego konfliktu między dwoma zakonami²²⁹. Spór trwał do 1753 r. i ostatecznie zakończył się wydaniem pozwolenia na utrzymanie szkół i konwiktu przez pijarów. Liczbę ich uczniów ograniczono do dwudziestu czterech²³⁰.

Wilno liczyło dwadzieścia dwie główne ulice i dziewiętnaście mniejszych²³¹. Były one zróżnicowane. Jedne miały status ważniejszych, inne piękniejszych, a jeszcze inne najbardziej zaludnionych. Do najważniejszych XVIII-wiecznych ulic Wilna należały: ulica Zamkowa, zaczynająca się przy Bramie Zamkowej i na wysokości ulicy Świętojańskiej przechodząca w ulicę Wielką, prowadzącą do Ratusza, „[…] który

W dokumencie Uroczystości rodzinne w Wilnie w czasach Augusta III (1733-1763) (Stron 26-42)