Rozszerzone o ziemie południoworuskie państwo, w poł. XVI w. zamieszkane było przez ludność zróżnicowaną etnicznie i wyznaniowo. Stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się, zatem na szlaku, gdzie „[…] krzyżowały się style i kultury narodowe, gdzie współżył i współtworzył Wschód i Zachód, gdzie Litwini, Rusini, Polacy, Niemcy, Żydzi, Tatarzy, Ormianie wyciskali swoje piętno na wileńskiej architekturze i sztuce”294. Z uwagi na brak materiału źródłowego, nie jest możliwe, przedstawienie stosunku ilościowego składu etnicznego i wyznaniowego mieszkańców miasta. Przedstawione poniżej grupy zostaną wskazane, w porządku, w jakim następowały po sobie, pod względem siły znaczenia295.
Początkowo, kierunek życia miasta, nadawały dwie grupy szczepowe: Litwini, oraz Rusini296. Element napływowy stanowili Polacy, Niemcy, Żydzi, Tatarzy oraz Karaimi. Podejmowane w historiografii próby określenia stosunku liczby ludności ruskiej do litewskiej w poł. XVI w., w całym Wielkim Księstwie Litewskim, nie
292 J. Morzy, Geneza i rozwój cechów wileńskich do końca XVII w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, z. 5 (1959), s. 33.
293 T. Bairasauskaite, Ludność Wilna w świetle spisu mieszkańców z 1795 r., s. 235.
294 J. Ochmański, Historia Litwy, s. 95.
295 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 224.
296 M. Lidke, Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformacyjnych, s. 31. W. Wielohorski, jako trzecią grupę wymienia Polaków, których M. Lidke zalicza już do elementu napływowego. W. Wielhorski, Stosunki językowe, wyznaniowe i etniczne w Wielkim Księstwie Litewskim pomiędzy XIII a XVIII wiekiem, Teki Historyczne, 13 (1964-1965), s. 21-36; B. Rok, Mniejszości narodowe i religijne w Rzeczypospolitej w czasach saskich. Stan badań i postulaty badawcze, [w:] Między barokiem a oświeceniem, s. 71-84.
48 przyniosły jednoznacznej odpowiedzi297. Istniejącą pod koniec XIV w. „civitas Rutenica”, która stanowiła osobną „dzielnicę”, dla zamieszkujących stolicę Litwy Rusinów, potwierdza, ich silną pozycję, w mieście stołecznym298. Pozostawione przez ruską ludność cerkwie (do 1511 r. 15), stanowiły ślad, po zajmowanym przez nich miejskim obszarze (wschodnia część miasta, obręb rzeki Wilenki- ulicy Bernardyńskiej-ulicy Zamkowej-Imbar-Wilenki)299. Na skutek uchwał soboru brzeskiego część cerkwi prawosławnych zamieniono na unickie, część zlikwidowano300. Ostatecznie w poł.
XVIII w. istniała jedna cerkiew prawosławna oraz sześciu unickich.
Wraz z końcem XIV w. do Wilna zaczęli napływać Polacy, głównie katolicy (kupcy, rzemieślnicy), których według G. Błaszczyka „nie było dużo”. Ich liczba wzrosła znacząco w poł. XVI w.301 Bliżej kwestią napływającej do Wielkiego Księstwa Litewskiego społeczności polskiej zajął się Jan Jurkiewicz302. „Polszczenie” stolicy dokonywało się na kilku płaszczyznach jednocześnie, powodując tym samym
„przesunięcia na korzyść języka polskiego”303.
Spośród wyżej wymienionych mniejszości narodowych, znaczące miejsce zajmowali Niemcy, którzy do Wielkiego Księstwa Litewskiego przybyli w XIII w.
z ziem pruskich. W stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego byli obecni już „przed chrztem Litwy”304. Przybywający misjonarze, kupcy i rzemieślnicy, skupiali się
297 W. Pociecha, Królowa Bona, t. III, Poznań 1958, s. 10. Autor ten wysunął hipotezę, iż ludność litewska stanowiła w połowie XVI w. ok 10 % ogółu wszystkich mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do takich samych wniosków doszedł kilkadziesiąt lat wcześniej F. Pepee, Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, t. I, Kraków 1904, s. 23. Z tymi badaniami nie zgodził się W. Wielhorski, który popierając zdanie J. Jakubowskiego, uznał, że liczby ludności litewskiej i ruskiej, były do siebie zbliżone. W. Wielhorski, Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego, Alma Mater Vilnensis, Londyn 1951; J. Jakubowski, Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed unią lubelską, Warszawa 1912. H. Łowmiański, uznał, że przed zawarciem unii lubelskiej, ludność litewska stanowiła ok. 25% ogółu, H. Łowmiański, Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1983, s. 390.
298 J. Ochmański, Krzywy Gród wileński, s. 88-90.
299 Tamże, s. 90.
300 R. Cernius, Unia Kościelna, [w:] KWKL, s. 798-822.
301 G. Błaszczy, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492-1569, s. 182. M. Łowmiańska, zwraca uwagę, iż przybywali oni do Wilna „zwłaszcza do murowania kościołów i innych gmachów”, M.
Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 230.
302 J. Jurkiewicz, Osadnictwo polskie w WKL w świetle badań historycznych, ABS, 22 (1994), s. 237-255.
303 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 230-231.
304 D. Frick, Wilnianie, s. 268. O Niemcach w Wilnie szerzej pisał P. Karge, Zur Geschichte des Deutschtums in Wilna und Kauen, Das Litauen-Buch, eine Auslese aus der Zaitung der 10 Armee, 1918, s. 91-105.
49 w okolicach ul. Niemieckiej, wokół maleńkiego kościoła św. Mikołaja305. Po reformacji, niemieccy mieszczanie, byli głównie wyznawcami luteranizmu, rzadziej zaś kalwinizmu306. Pod koniec XVII w. stanowili niewielki procent ogółu ludności zamieszkującej Wilno.
Bliżej problemem kolonizacji tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim zajął się Piotr Borawski, który stwierdził, iż proces osadnictwa tatarskiego rozpoczął się
„prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku”307. J. Długosz pozostawił krótką relację wyprawy Witolda na Tatarów. Pisał on, iż w 1397 r. wielki książę Witold, wyprawił się w step, „[…] przeszedł Don, […] i w okolicach największej z rzek Wołgi rozniósł spustoszenia, nigdzie jednak nie doznawszy oporu, wtargnął w samo główne koczowisko Tatarów zwane Ordą, i wiele tysięcy barbarzyńców z żonami, dziećmi i stadami bydła w zdobyczy uprowadził do Litwy”308. Część uprowadzonych ludzi „[…]
odstąpił na znak zwycięstwa królowi Władysławowi […] a połowę sobie zostawił”309. Osadził ich „w jednym zakąciu Litwy”, nad rzeką Waką, między Wilnem a Trokami310. Pierwsza wzmianka o koloniach tatarskich, pochodzi z opisu podróży wspomnianego już Gilberta de Lannoy’a311. Według L. Kryczyńskiego, to w tym okresie powstała kolonia Tatarów na Łukiszkach312. Tam też, istniał jedyny „łukiski” meczet mahometański313, z czasem powstała również szkółka314. Z miasta, na przedmieście, prowadziła ul. Tatarska. Do końca XVIII w. Tatarzy nie mieli prawa mieszkać w obrębie murów miejskich315. Do Wilna przybywali zazwyczaj w interesach, wynajmując na czas pobytu gospody u miejscowych316. Większość z nich zachowała
305 N. Angermann, Die Deutschen in Litauen. Ein geschichtlicher Uberblick, Verlag Nordostdeutsches Kulturwerk, Luneburg 1996.
306 W. Wielhorski, Stosunki językowe, wyznaniowe, s. 20. Szerzej o luteranach wileńskich:
A. F. Adamowicz, Kościół augsburski w Wilnie. Kronika, Wilno 1855.
307 P. Borawski, Z dziejów kolonizacji tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim i w Polsce (XIV-XVII w.), Przegląd Orientalistyczny, 4 (1977), s. 291-304.
308 J. Długosz, Dzieje polskich ksiąg XII, t. III, ks. 10, Kraków 1868, s. 495.
309 Tamże.
310 M. Żdan, Stosunki litewsko-tatarskie za czasów Witolda, AW, 7 (1930), z. 3-4, s. 59; W. Wielhorski, Stosunki językowe, wyznaniowe, s. 20.
311 P. Borawski, Z dziejów kolonizacji tatarskiej, s. 295; L. Kryczyński, Historia meczetu, s. 7; tenże Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, Rocznik Tatarski, 3 (1938).
312 L. Kryczyński, Historia meczetu, s. 7.
313 Tamże, s. 13-20.
314 D. Frick, Wilnianie, s. 256.
315 L. Kryczyński, Historia meczetu, s. 10; D. Frick, Wilnianie, s. 343.
316 D. Frick Wilnianie, s. 256.
50 wyznanie mahometańskie, lecz zatraciła język (posługiwali się ruskim i polskim)317. Bliżej o sytuacji prawnej ludności tatarskiej na przestrzeni wieków pisał Jacek Sobczak318.
Wraz z Tatarami na Litwę przybyli Karaimi. P. Borawski pisał, że Witold wracając z wyprawy w 1398 r. „[…] uprowadził kilkaset rodzin Karaimów krymskich, które osadził w Trokach”319. Stan badań nad dziejami Karaimów przedstawił Stefan Gąsiorowski, który również opisał dzieje Karaimów w Koronie i na Litwie na przestrzeni kilku stuleci320. Według niego Troki, jako „osiedle karaimskie” stanowiły ewenement na skalę całej Rzeczypospolitej, gdyż uzyskały częściowe prawo magdeburskie, a w późniejszym czasie, również prawo zakazujące mieszkania w mieście ludności żydowskiej. Ponadto, były one największą osadą Karaimów na Litwie321. Jak pisze dalej autor, można było ich spotkać w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, natomiast na początku XVIII w., na skutek ucieczki przed plagą dżumy, w Wilnie, na stałe mieszkało kilka rodzin karaimskich oraz kilku zacnych uczonych322. Karimii w Wilnie, posiadali również własną świątynię, która istnieje po dziś dzień.
Istotną rolę w życiu społeczno-gospodarczym dawnej Rzeczypospolitej odgrywała ludność żydowska323. Na Litwie Żydzi pojawili się w końcu XIV w.324
317 W. Wielhorski, Stosunki językowe, wyznaniowe, s. 20.
318 J. Sobczak, Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa 1984.
O ludności tatarskiej pisali również: J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XII-XVIII w., Warszawa 1989; H. Wisner, Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w I połowie XVII wieku.
Status i służba wojskowa, Czasy Nowożytne, 10 (2001), s. 93-105; J. Siauciunaite-Verbickiene, Tatarzy, [w:] KWKL, s. 760-771.
319 P. Borawski, Z dziejów kolonizacji tatarskiej, s. 294. G. Błaszczyk, precyzyjnie podaje, iż przesiedlone zostały 383 rodziny. Poddaje krytyce twierdzenie, że pierwsi Karaimi w Trokach pojawili się 10 lat wcześniej, G. Błaszczy, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492-1569, s. 227.
320 S. Gąsiorowski, Stan badań nad dziejami Karaimów w dawnej i współczesnej Rzeczypospolitej, Studia Historyczne, z. 3-4 (2002), s. 311-330; tenże, Karaimi w Koronie i na Litwie w XV-XVIII wieku, Kraków 2008. O Karaimach pisała również J. Siauciunaite-Verbickiene, Karaimi, [w:] KWKL, s. 241-248.
321 Karaimi w Koronie, s. 200.
322 Tamże, s. 210.
323 Szerzej na temat osadnictwa żydowskiego na terenach W. Ks. Lit. pisali: W. Maciejewski, Żydzi w Polsce, Rusi i na Litwie, Warszawa 1878; A. Janulaitis, Zydai Lietuvoje. Bruozai is Lietuvos visuomenes istorijos XIV-XIX amz., Kaunas 1923; I. Schiper, Rozwój ludności żydowskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, t. I, Warszawa 1933, s. 21-36; J. Goldberg, Dzieje Żydów w dawnej Rzeczypospolitej – próba syntetycznego spojrzenia, [w:] Między wielką polityką a szlacheckim partykularyzmem. Studia z dziejów nowożytnych Polski i Europy, Toruń 1993, s. 337-352; A. Link-Lenczowski, Rzeczpospolita polsko-litewska ojczyzną Żydów, [w:] Pamiętnik Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. I, cz. 1, Toruń 1995, s. 241-248; Z. Guldon, Osadncitwo żydowskie i liczebność
51 Jurgita Siauciunaite-Verbickiene podaje, że do poł. XVI w., na ziemiach Litwy etnicznej, istniały tylko dwie gminy żydowskie, jedna w Wilnie (ok. 1568-1569), druga w Trokach (przed 1388 r.)325. Jak pisze B. Rok, od poł. XVII w. następował systematyczny przyrost ludności tej narodowości, na ziemiach litewskich326. Na mocy przywilejów z 1633 r. i 1669 r., w przeciągu kilkudziesięciu lat, w Wilnie, „zarysowały się kontury” dzielnicy żydowskiej, która obejmowała „trójgraniasty sektor miasta”327. Ludność żydowska zamieszkiwała również miejskie przedmieścia. W swoich rozważaniach T. Bairasauskaite, podkreśla, że Żydzi występowali w rejestrach, głównie, jako arendarze kamienic i dworów, przeważnie szlacheckich, znajdujących się przy takich ulicach jak: Niemiecka, Jatkowa, Rudnicka, Św. Jana, Św. Michała, Wielka czy Żydowska328.