Liczba mieszkańców

Kwestia zaludnienia osiemnastowiecznej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, zarówno w historiografii polskiej, jak i litewskiej, nie została, w sposób wyczerpujący zbadana. Analiza demograficzna jest tym trudniejsze, gdyż nie dysponujemy odpowiednim materiałem źródłowym. Stan zaludnienia miasta można zrekonstruować tylko w przybliżeniu²⁴⁶. Przeprowadzone w 2 poł. XVIII w. spisy ludności w Rzeczypospolitej, według Grzegorza Błaszczyka były znacznie zaniżone, gdyż opuszczały aż do ¼ liczby mieszkańców²⁴⁷. Inaczej rzecz wyglądała w XVI czy XVII w., kiedy to w badaniach demograficznych Litwy wykorzystywano popisy wojska²⁴⁸. W tej kwestii sztandarowe okazały się badania Wernera Conze²⁴⁹ W latach 1667 i 1690 ogłoszono rejestry podatku podymnego, które jak wskazuje J. Ochmański,

„[…] są ważnym źródłem do dziejów zaludnienia”²⁵⁰. Powyższe ustalenia dotyczą jednak całego obszaru Litwy, a nie jej stolicy. Zdawkowe informacje na temat zaludnienia Wilna na przestrzeni wieków, przekazał J. I. Kraszewski²⁵¹. Niewiele

246 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 218.

247 Spis w 1789 r., [w:] C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 52-53; Spis z 1791 r., [w:] G. Błaszczyk, Żmudź w XVII i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura społeczna, Poznań 1985.

248 J. Ochmański, Zaludnienie Litwy w r. 1790, Historia 7 (1967), s. 270-271.

249 W. Conze, Agrarverfassung und Bevolkerung in Litauen und Weissrussland, Leipzig 1940, s. 50-51.

250 J. Ochmański, Zaludnienie Litwy, s. 271.

251 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. III, s. 192-193.

42 więcej pisał na ten temat M. Baliński, przedstawiając stan z 1 poł. XIX w. Badania demograficzne prowadziła również M. Łowmiańska, która przeanalizowała zaludnienie Wilna w przed dzień najazdu moskiewskiego²⁵². Dla 2 poł. XVIII w. istotne okazały się źródła, traktujące o stanie diecezji wileńskiej, za czasów biskupa Ignacego Jakuba Massalskiego²⁵³. Jedynie na podstawie zachowanych w zbiorach Litewskiego Państwowego Historycznego Archiwum XVIII-wiecznych rejestrów podatku podymnego, możliwe jest ustalenie przybliżonej liczby mieszkańców jurydyki magistrackiej Wilna.

Punktem wyjściowym poniższej analizy, mogą być ustalenia M. Łowmiańskiej, która sta zaludnienia Wilna przed najazdem moskiewskim, określiła na „jakieś 14 000 głów”²⁵⁴. Autorka odniosła się pozytywnie do podanej przez J. I. Kraszewskiego liczby mieszkańców, zamieszkujących jurydykę zamkową, którą autor określił na czterysta osób dziewięćdziesiąt pięć²⁵⁵. Z uwagi na brak danych dotyczących stanu zaludnienia jurydyki biskupiej, M. Łowmiańska, na podstawie donatywy kupieckiej z 1643 r., (według której pobrana suma z trzech jurydyk była w stosunku piętnaście do pięciu do czterech w kolejności: magistracka, zamkowa, biskupia) wysunęła hipotezę, iż liczba mieszkańców w dwóch ostatnich niewiele się różniła. Stąd też, po zsumowaniu mieszkańców wszystkich jurydyk otrzymała ona liczbę pięć tysięcy sto czterdzieści (prawdopodobnie zaszedł błąd wydawniczy, gdyż według schematu obliczeń dokonanych przez autorkę, liczba mieszkańców powinna wynosić pięć tysięcy siedemset czterdzieści!)²⁵⁶. Jak dalej pisała, „Uwzględniwszy duchowieństwo (świeckie i zwłaszcza klasztorne), młodzież szkolną, ubogich po szpitalach, służbę w domach szlacheckich i mieszczańskich, możemy liczbę powyższą zaokrąglić do sześciu tys. dla całej ludności chrześcijańskiej Wilna w latach najbliższych po wycofaniu się z niego wojsk moskiewskich”²⁵⁷. W kolejnych latach w kwestii zaludnienia miasta niewiele się zmieniło. Rejestr podymnego z 1667 r. podaje, iż pod prawem magdeburskim znajdowało się sześćset trzydzieści osiem budynków, a w nich tysiąc trzysta

252 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 217-224.

253 T. Kasabuła, Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin 1998.

254 M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem, s. 223.

255 Tamże.

256 Tamże, s. 220.

257 Tamże.

43 dwadzieścia trzy dymy, w 1677 r. było ich tysiąc dwieście osiemdziesiąt trzy²⁵⁸. Według „Rejestru podymnego” dla województwa wileńskiego z 1690 r. i z zawartego w nim sumariusza dymów wynika, iż magistrat wileński posiadał ok. tysiąc trzy dymy, Żydzi wileńscy–sto czternaście, dworów oraz pałaców różnych ulicach–trzystu trzydziestu trzech, na przedmieściach–stu osiemdziesięciu dziewięciu, do parafii wileńskiej należało dwieście dwadzieścia cztery, co daje łącznie tysiąc osiemset osiemdziesiąt trzy dymów. Suma wszystkich dymów ziemskich województwa wileńskiego, wraz z uwzględnieniem parafii wchodzących w skład województwa, duchownych kapitulnych, zakonnych oraz „tatarskich” wynosiła pięć tysięcy dwieście sześćdziesiąt trzy, królewskich siedemset sześćdziesiąt pięć, łącznie sześć tysięcy dwadzieścia osiem²⁵⁹. Przyjmując za Grzegorzem Błaszczykiem, iż wskaźnik zaludnienia dymu na przełomie XVII i XVIII w. wynosił ok. osiem osób, jurydykę magistracką w 1690 r. zamieszkiwało ok. piętnaście tysięcy sześćdziesiąt osób²⁶⁰. Mindaugas Paknys, powołując się na ustalenia J. Ochmańskiego, przyjął, iż w pierwszych trzech dekadach XVII w. liczba ludności miasta nie przekroczyła 20 tys., natomiast w połowie owego stulecia mogła osiągnąć nawet 25 tys²⁶¹.

Na podstawie regestrów podatku podymnego, zachowanych w zbiorach Litewskiego Państwowego Historycznego Archiwum w Wilnie, z lat: 1733 r.²⁶², 1736 r.²⁶³, 1738 r.²⁶⁴, 1743 r.²⁶⁵, 1754 r.²⁶⁶ i 1761 r.²⁶⁷ liczba dymów dla jurydyki magdeburskiej wynosiła ok. osiemset osiemdziesiąt trzy, czyli siedem tysięcy sześćdziesiąt osób. Liczba ta jest stosunkowo niska w porównaniu z danymi pochodzącymi z 2 poł. XVII w. Rozpatrując problematykę związaną z zaludnieniem samego Wilna, jak i całej Litwy należy pamiętać o ogromnych stratach potencjału

258 W. Kętrzyński, Taryfa Księstwa Żmudzkiego wyrażająca dymy szlacheckie, poddańskie i królewskie w powiatach wszystkich (1690-1697), RTPNwW, 2 (1908), Wilno 1909, s. 65-68.; R. Rybarski, Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, Warszawa 1939, s. 122.

259 ML. Rejestry podymnego, s. 109-110.

260 G. Błaszczyk, Żmudź w XVII i XVIII wieku, s. 20-21; I. Gieysztorowa, T. Ładogórski, W sprawie nowych badań nad zaludnieniem dawnej Polski, KHKM, 4 (1958), nr 1-2, s. 45-47.

261 M. Paknys, Vilniaus miestas ir miestieciai 1636 m.: namai, gyventojai, sveciai, Vilniaus 2006, s. 17-18; J. Ochmański, Historia Litwy, s. 147.

262 Roku 1733 raty semptembrowej trzydziestej czwartej, LVIA F. 458, ap. 1., rkp. 114, s. 28.

263 Regestr wyboru podatku podymnego raty 39 septembrowej roku 1736, tamże, rkp. 124, s. 22.

264 Regestr wyboru podatku podymnego raty 43 septembrowej roku 1738 dnia piętnastego 7bra, tamże, rkp. 133, s. 31.

265 Regestr wyboru podatku podymnego raty marcowej 52 […] roku 1743 […], tamże, rkp. 148, s. 34.

266 Regestr podymnego raty septembrowej roku 1754, tamże, rkp. 202, s. 20.

267 Regestr podymnego raty marcowej 1761 roku […], tamże, rkp. 229, s. 29.

44 ludzkiego poniesionych w wyniku działań wojennych, w 2 poł. XVII i na początku XVIII w. Miały one swoje odzwierciedlenie w liczbie mieszkańców stolicy²⁶⁸. Zagadnieniu temu obszerne studium poświęcił J. Morzy²⁶⁹.

Inaczej przedstawia się sytuacja, w badaniach nad liczbą ludności Wilna w ostatnich trzech dekadach XVIII w. Problemem zaludnienia Litwy tego okresu zajmowali się między innymi J. Ochmański²⁷⁰, B. Kumor²⁷¹ oraz J. Gawrysiakowa i S. Litak²⁷². Podobnie jak w powyższym przypadku, tak i tu badacze rozpatrywali kwestie demograficzne całej Litwy, a nie jedynie jej stolicy. Niemniej jednak z badań prowadzonych przez I. Gawrysiakową oraz S. Litaka, uzyskujemy informację na temat przybliżonej liczby innowierców znajdujących się w mieście w 1768 r.²⁷³ (siedmiuset siedemdziesięciu jeden innowierców, w tym: siedemdziesięciu jeden dyzunitów, czterdziestu sześciu kalwinów, stu dziewięćdziesięciu luteranów, czterystu sześćdziesięciu trzech Tatarów, nie uwzględniono Karaimów, bohomołów oraz filipowców oraz ludności żydowskiej)²⁷⁴. Drugim źródłem, na które powołują się badacze, jest „Status ecclesiarum”²⁷⁵, który, znajduje się w zbiorach Archiwum Nuncjatury Warszawskiej (w zespole akt Archiwum Watykańskiego). Jest to

„Najważniejszy z […] wykazów, który należałoby brać pod uwagę w próbach obliczenia ludności diecezji wileńskiej około pierwszego rozbioru […]”²⁷⁶. Według niego liczba ludności chrześcijańskiej zdolnej do przyjęcia sakramentu w samym Wilnie wynosiła jedenaście tysięcy czterysta dwadzieścia osób, w całej diecezji wileńskiej zaś trzydzieści osiem tysięcy sto czterdzieści²⁷⁷.

268 A. Żabko-Potopowicz, Praca najemna i najemnik w rolnictwie w Wielkim Księstwie Litewskim w wieku osiemnastym, Warszawa 1929, s. 64-69.

269 J. Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w 2 połowie XVII wieku, Poznań 1965.

270 J. Ochmański, Zaludnienie Litwy w roku 1790, s. 270-277.

271 B. Kumor, Ze statystyki ludności na Litwie w 2 połowie XVIII w., Przeszłość Demograficzna Polski.

Materiały i studia 8, Warszawa 1975, s. 58-67.

272 J. Gawrysiakowa, S. Litak, Spis ludności i beneficjów diecezji wileńskiej z drugiej połowy XVIII wieku, Archiwa, biblioteki i muzea kościelne, 70 (1998), s. 102-135.

273 Tamże, s. 110. Zagadnieniem liczebności innowierców zajmował się również S. Litak, Statystyka innowierców na Litwie z XVIII wieku, RH, 25 (1987), s. 297-303.

274 J. Gawrysiakowa, S. Litak, Spis ludności i beneficjów, s. 105, 110. Autorzy artykułu zastrzegają jednak, iż „Weryfikacji wymagają liczby innowierców […], które jak się wydaje są mocno zaniżone”.

275 Tamże, s. 111-134.

276 Tamże, s. 109.

277 J. Gawrysiakowa, S. Litak, Spis ludności i beneficjów, s.128.

45 J. I. Kraszewski pisał, że w XVIII w. ludność Wilna wynosiła 50 tys²⁷⁸. Liczba ta dla stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego była znacznie zawyżona. Według M. Balińskiego „Na końcu osiemnastego wieku i w początku dziewiętnastego, […], pomimo ciężkich wojen i upadku handlu, podlegającego różnym zmianom losu, nie straciło […] Wilno tak znacznie na swojej ludności, żeby do znakomitszych miast w północno-wschodniej Europie należeć przestało,[…]”²⁷⁹. Na przestrzeni trzydziestoletniego panowania Augusta III, liczba ludności wileńskiej stopniowo wzrastała, aż w 1788 r., według J. Ochmańskiego, osiągnęła ok. 23 700 mieszkańców (w tym 7297 Żydów)²⁸⁰. Najnowsze ustalenia Tamary Bairasauskaite, pokazują, iż pod koniec XVIII stulecia w Wilnie mieszkało 31 018 osób²⁸¹. Autorka swoje rozważania oparła o spis ludności pochodzący z 1795 r. uzupełniony o dodatkową lustrację z 1800 r. Według niej, „[…] ma on olbrzymią wartość dla badań nad mieszkańcami Wilna, ale i duży mankament, gdyż nie jest pełny”²⁸².