Wileńskie trasy ceremonialne

W większości europejskich ośrodków miejskich, przebieg tras ceremonialnych ukształtował się już w średniowieczu. W niektórych przypadkach, przetrwał on niezmiennie do czasów nowożytnych. Według J. A. Chrościckiego zawsze był wypadkową położenia: bram, ulic bramnych, rynku, rezydencji królewskich czy możnowładczych, narastających tradycji oraz zwyczajów, a także sytuacji gospodarczej danego ośrodka⁹⁴².

W przypadku stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego przebieg trasy ceremonialnej uległ zmianie w poł. XVII w. Do tego momentu, wyznaczały ją: z jednej strony kościół katedralny, z drugiej strony przedmieścia znajdujące się przy kościele św. Stefana. Uroczyste wjazdy oraz procesje przechodziły przez Bramę Rudnicką, podążając w kierunku placu Ratuszowego. Tam wkraczały na ulice stanowiące

„kręgosłup urbanistyczny” miasta: ulicę Wielką i Zamkową. Punktem wieńczącym uroczysty pochód był stojący u podnóża Góry Zamkowej kościół katedralny⁹⁴³. W 1579 r., do Wilna przybył Stefan Batory, którego witano uroczyście przy Bramie

940 Obraz XVII-wiecznych wileńskich kamienic zobacz szerzej: D. Frick, Wilnianie.

941 GW 1763, Supplement nr 52, Wilno 31 XII 1763.

942 J. A. Chrościcki, Przestrzeń ceremonialna, s. 224.

943 G. Zuijenė, Ceremoniał ingresu biskupów wileńskich w XVII-XVIII wieku, Barok. Historia – literatura – sztuka, nr 13/1 (2006), s. 67.

130 Rudnickiej. Podążający ulicami orszak królewski zatrzymał się przy ratuszu oraz przy kościele akademickim⁹⁴⁴. W 1604 r. podczas kanonizacji św. Kazimierza, procesja kroczyła wileńskimi ulicami, z katedry do kościoła św. Stefana, po odbiór przysłanej przez papieża chorągwi świętego. Stamtąd, zebrany tłum ludzi, ruszył w drogę powrotną do kościoła zamkowego⁹⁴⁵. 23 czerwca 1634 r. w Wilnie uroczyście przywitano króla Władysława IV Wazę⁹⁴⁶, zaś w kwietniu 1688 r. do Wilna przybyła Jan III Sobieski, którego „Wjazd […] z mnogą asystencją dworu i urzędników, […]

odbył się przez Bramę Rudnicką na ten cel umyślnie przystrojoną”⁹⁴⁷. Uroczysty orszak tym razem nie podążał do zamku, lecz do pałacu Pacowskiego wzniesionego na Rybnym Końcu⁹⁴⁸.

Od 2 połowy XVII w. trasa biskupich wjazdów oraz dostojników państwowych, a także procesji religijnych oraz niektórych konduktów żałobnych została przesunięta w kierunku Ostrej Bramy. W 1672 r. za sprawą kaznodziei z kościoła św. Ducha, nad Ostrą Bramą, zbudowana została z zebranych wcześniej datków drewniana kaplica. W tym czasie, wizerunek Najświętszej Marii Panny (należący prawnie do magistratu) wystawiony był „przy wielkim uwielbieniu ludu” w kościele WW. OO. Karmelitów Bosych p.w. św. Teresy. Po ukończeniu prac budowlanych, podczas uroczystej procesji, obraz umieszczono w kaplicy⁹⁴⁹. Według Gitany Zujienė, „Wpływ na zmianę trasy mogła mieć rosnąca sława obrazu Najświętszej Marii Panny […]”⁹⁵⁰. By mówić o sławie, należy najpierw przeanalizować rozpowszechnianie się kultu owego obrazu. Jak zaznaczyła w swej pracy poświęconej Ostrej Bramie Maria Kałamajska-Saeed, uchwycenie początku kultu obrazu jest praktycznie niemożliwe. Po przeanalizowaniu dostępnych materiałów źródłowych, autorka uznała, iż lata 60 XVII w. „[…] można

944 A. R. Čaplinskas, Vilniaus istorija, s. 222.

945 Theatrum s. Casimiri, in quo ipsius prosapia, vita, miracula et illustris pompa in solemni eiusdem apotheoseos instauratione, Vilnae 1604, s. 55-56.

946 J. Drobisz, Pobyty Władysława IV Wazy w Wilnie i okolicach, [w:] Wilno i kresy północno-wschodnie, t. I, Białystok 1996, s. 67. Szerzej o pobytach króla w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego zob.:

tamże, s. 61-74. Z okazji pobytu króla w Wilnie w 1611 r. ukazał się druk: W. Bartoszewski, Pienia wesołe dziatek na przyjazd do Wilna Króla Jego M., Senatu y Ricerstwa iego po rekuperowaniu Smoleńska, Wilno 1611.

947 J. I. Kraszewski, Wilno od początków jego, t. II, s. 65.

948 Tamże.

949 Kronika konwentu Karmelitów Bosych przy kościele p.w. św. Teresy, LVIA, F., 1135, ap. 20, rkp.

315, k. 54. Dwie inne publikacje wskazują na rok 1671, zob.: M. Kałamajska-Saeed, Ostra Brama w Wilnie, s. 32, przypis 30.

950 G. Zuijenė, Ceremoniał ingresu biskupów, s. 67.

131 traktować jako początek kształtowania się rzeczywistego kultu ostrobramskiej Matki Boskiej”⁹⁵¹. Na uwielbienie owego wizerunku w ostatnich latach stuleciu wskazują zapiski pochodzące między innymi z księgi rachunkowej klasztoru wileńskiego⁹⁵². Na skutek pożaru z 1711 r. kaplica spłonęła⁹⁵³. Jej odbudowę, tym razem z cegły, rozpoczęto latem tego samego roku⁹⁵⁴. Obraz tymczasowo przeniesiono do kościoła św.

Teresy. Jak wskazywała M. Kałamajska-Saeed, data przeniesienia obrazu do kaplicy nie jest znana⁹⁵⁵. Za sprawą rozpowszechniania informacji o cudach dokonanych za wstawiennictwem Matki Boskiej Ostrobramskiej, dopiero około połowy XVIII w.

należy mówić o „wyraźnym kształcie” jej kultu⁹⁵⁶. Co za tym idzie również i o sławie obrazu. W tym miejscu pojawia się zatem pytanie, czy zmiana trasy spowodowana była tylko „rosnącą sławą obrazu”, czy może był to efekt nałożonych na siebie czynników:

dobudowania do bramy kaplicy oraz umieszczenia w niej obrazu⁹⁵⁷.

Biegnącą od kościoła św. św. Józefa i Nikodema do kościoła katedralnego (lub odwrotnie) nową trasę ceremonialną, wyznaczały następujące elementy zabudowy miejskiej: kościół św. św. Józefa i Nikodema – Ostra Brama – plac Ratuszowy – kościół św. Kazimierza (ulica Wielka) – kościół akademicki (ulica Zamkowa) – kościół katedralny.

951 M. Kałamajska-Saeed, Ostra Brama, s. 140.

952 Liber acceptae et expensae ab Anno 1685 inchoatus, VUB, F. 4, rkp. 36953, k. 41.

953 Kronika konwentu, LVIA, F. 1135, ap. 20, rkp. 315, k. 272.

954 M. Kałamajska-Saeed, Ostra Brama, s. 32.

955 Tamże.

956 Tamże, s. 141-147.

957 Szerzej o kaplicy zob.: tamże, s. 31-60.

132 Ilustracja 8.Wileńskie trasy ceremonialne w XVII i XVIII w.⁹⁵⁸

W 1739 r., zgromadzona w katedrze społeczność miejska stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego , była świadkiem, odczytania przez biskupa, bulli o kanonizacji św. Wincentego a Paulo. Po odprawieniu Nieszporów, zebrany tłum ruszył w uroczystej procesji z kościoła katedralnego w kierunku kościoła św. św. Józefa i Nikodema.

958 Kolorem czerwonym oznaczono trasę XVII-wieczną, a niebieskim XVIII-wieczną.

133 Krocząca „wojewodzińskim traktem wjazdowym” procesja, prowadzona była do kościoła księży misjonarzy przez biskupa koadiutora Józefa Stanisława Sapiehę⁹⁵⁹.

29 kwietnia 1745 r. w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego miała miejsce uroczysta instalacja Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńkę” na województwo wileńskie. Do miasta hetmana wprowadził orszak składający się z dostojników państwowych, kleru kościelnego i świeckiego, podległego mu wojska, oraz przedstawicieli cechów i rzemiosł wileńskich. Wjeżdżającego do Wilna przez Ostrą Bramą wojewodę, witał uroczyście magistrat⁹⁶⁰. Radziwiłł w swym „Diariuszu” zapisał, iż „[…] tym odpowiedziawszy […]” uroczysty orszak podążyłł dalej w kierunku katedry. Tam, we drzwiach, na hetmana wielkiego oczekiwał biskup wileński „[…]

pontyfikalnie ubrany i sam facundo witał sermone […]”⁹⁶¹.

Również w 1756 r., na skutek ocalenia miasta, a „[…] dla okazania wdzięczności za opiekę najświętszej Panny”, do kościoła księży Karmelitów Bosych przybyła z kościoła katedralnego uroczysta procesja, prowadzona przez księdza oficjała w asyście całej kapituły wileńskiej⁹⁶².

23 stycznia 1762 r., w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego zmarł, w sędziwym wieku biskup diecezjalny Michał Jan Zienkowicz⁹⁶³. Ciało zmarłego, ubrano w „biskupi aparat”, ułożono na katafalku i wystawiono w sali pałacowej⁹⁶⁴. Niespełna dwa tygodnie później, zwłoki przeniesiono „prywatnie” do kościoła p. w. św.

św. Józefa i Nikodema za Ostrą Bramę. Złożone w świątyni, przy modlitwach i liturgicznych śpiewach oczekiwało ono pogrzebu. Nazajutrz w uroczystym kondukcie, zostało ono przetransportowane do kościoła Katedralnego. Ostatnią usługę przy Ostrej Bramie złożyli „swemu pasterzowi” księżą Karmelici Bosi. „Dalej trochę postąpiwszy Jmci X. [Józef] Baka⁹⁶⁵ Soc. Jesu Misyonarz Imieniem Domu Profesorów, temuż ś.p.

Pasterzowi swemu za dobroczynną na ten Dom ubogi łaskawość, wyraził wdzięczność”⁹⁶⁶. Na Rynku, swój żal wyraziło stołeczne miasto, zaś przy kościele św.

959 J. Kurczewski, Kościół zamkowy, cz. 3, s. 316.

960 Kopia Diariusza Michała Kazimierza Radziwiłła 1702-1762, AGAD, AR VI, mf. II-80a, k. 1361;

Notaty Brensztejna, Biblioteka Narodowa (dalej cyt. BN), rkp. II 10.644, k. 31.

961 Tamże.

962 T. Sieczka, Kult obrazu Najświętszej Panny Ostrobramskiej w dziejowym rozwoju, Wilno 1934, s. 29.

963 KLit. 1762, nr 5, Wilno 29 I 1762.

964 Tamże.

965 EWoJ, s. 24.

966 KLit. 1762, nr 6, Wilno 5 II 1762.

134 św. Janów Akademia. Stamtąd kondukt żałobny udał się do kościoła katedralnego, który na tę okoliczność ozdobiono „świecami Jarzęcemi i lampami oliwnemi […]”⁹⁶⁷.

Kilka miesięcy później, tego samego roku, na mocy decyzji Kongregacji Konsystorialnej, ksiądz Ignacy Massalski został prekanonizowany nowym biskupem wileńskim⁹⁶⁸. W porozumieniu z kapitułą, biskup wyznaczył datę swego ingresu do katedry wileńskiej na 9 maja⁹⁶⁹. Jednak z uwagi na zły stan zdrowia wojewody wileńskiego, uroczystość przesunięto o tydzień⁹⁷⁰. 16 maja 1762 r., zgromadzeni na tę okoliczność dostojnicy państwowi, duchowieństwo kościelne i świeckie oraz przedstawiciele władzy miejskiej, wyjechali za Ostrą Bramę, „[…] w pole ku Niemieży”⁹⁷¹, by tam powitać przybywającego ze swą świtą księcia-biskupa. Po ceremonii powitania przybyłego nominata przez księcia-hetmana, cały orszak, za karetą biskupią ruszył w kierunku Ostrej Bramy. U wrót bramy, biskupa powitały władze świeckie. Prowadzony w uroczystym kondukcie, przekroczył bramy miasta. Witany był zarówno przez przedstawicieli kościoła katolickiego, prawosławnego, jak i unickiego⁹⁷². Uroczysty orszak przeszedłszy ulicą Wielką i zatrzymał się przy kościele akademickim⁹⁷³. Przy niej to, przybyłego do miasta księcia-biskupa witał rektor Akademii Wileńskiej, ksiądz Ignacy Żaba⁹⁷⁴. Po wysłuchaniu mowy, Massalski wraz z orszakiem przeszedł na dziedziniec zamku, gdzie witany był przez przedstawiciela Trybunału Litewskiego Marcina Matuszewicza. Stamtąd, udał się w kierunku bram katedry, „[…] gdzie przede drzwiami kościelnymi był witany a capitulo mową wyborną, […]”⁹⁷⁵. Tą samą trasą do Wilna wjechał 26 sierpnia 1668 r. biskup Aleksander Sapieha⁹⁷⁶ a w 1730 r. biskup Michał Zienkowicz⁹⁷⁷.

967 KLit. 1762, nr 6, Wilno 5 II 1762.

968 R. Krasauskas, Masalskis Ignacas Jakubas, W. Liet. Enc., t. XVII, Boston 1959, s. 434.

969 Szerzej kwestię daty konsekracji rozpatrzył: T. Kasabuła, Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin 1998, s. 92-93.

970 Korespondencja Massalskiego 1755-1791, t. I, AGAD, AR V, rkp. 194, s. 9, 12; GW 1762, Supplement nr 21, Wilno 21 V 1762.

971 M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. II (1758-1764), oprac. i wstępem poprzedził B. Królikowski, Warszawa 1986, s. 203.

972 Tamże, s. 203-204.

973 Tamże.

974 EWoJ, s. 798.

975 M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. II, s. 204.

976 M. Homolicki, Wizerunki i roztrząsania, t. XXII (1841), s. 99.

977 Notaty Brensztejna, BN, rkp. II 10.644, k. 27.

135 Niespełna miesiąc później stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego stała się sceną, kolejnego widowiska rozgrywanego na ulicach miasta, jakim był kondukt żałobny, wyprowadzający ciało zmarłego 22 maja 1762 r. Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”. Kondukty żałobne, prowadzące ciało z domu do kościoła (pogrzeb Stefana Doroniewskiego)⁹⁷⁸, z kaplicy cmentarnej do kościoła (pogrzeb Franciszka Kościałkowskiego)⁹⁷⁹, czy też jak to często bywało z kościoła do kościoła, odgrywały dużą rolę w kształtowaniu przestrzeni ceremonialnej oraz w wyznaczaniu tras przemarszu. W przypadku Radziwiłła do momentu eksportacji, ciało wojewody wystawiono na katafalku, w pałacu ś. p. księcia hetmana⁹⁸⁰. „We Srzodę przeszłą”, czyli 2 czerwca, po przybyciu biskupów, duchowieństwa kościelnego i świeckiego oraz dostojników państwowych „z południa o godzinie szóstej” w pałacu „ku Trockiej bramie leżącym” zaczęto odprawiać Nieszpory żałobne⁹⁸¹. Po nich to, oraz po wygłoszonej mowie pożegnalnej przez kaznodzieję akademickiego, ruszyła żałobna procesja, która „[…] długą ulicą idąca stanęła przed Kościołem Akademickim […]”⁹⁸². W tym miejscu członkowie Akademii „[…] nieutuloną żałość swoję z utraty hojnego swego Dobrodzieja, Fundatora i osobliwego Protektora oświadczyli”⁹⁸³. Następnie zwłoki „Rybeńki” w asyście społeczeństwa wileńskiego przeniesiono na rynek, gdzie

„[…] Stołeczne to Miasto, i gładka wymowa swego nieodżałowanego Wojewodę pożegnało”⁹⁸⁴. Z ciałem zmarłego wojewody, kondukt żałobny zatrzymał się również przy kościele p.w. św. Kazimierza, przy którym „[…] Kaznodzieja tameczny żałość powszechną po utracie zasłużonego Bogu i ludziom Pana gruntownie wyraził”⁹⁸⁵. Stamtąd żałobna kawalkata dworzan, sług książęcych, duchowieństwa oraz wojska przeszła pod Ostrą Bramę, gdzie księża Bernardyni „[…] jako swemu dobrotliwemu Syndykowi wdzięczne złożyli podziękowanie”⁹⁸⁶. Spod bramy kondukt, ruszył w kierunku kościoła p.w. św. św. Józefa i Nikodema, gdzie Franciszek Leon Tyzenhauz⁹⁸⁷ chorąży wileński „[…] Imieniem całego Wdztwa pełną użalenia żegnał

978 LVIA, F. 22, ap. 1, rkp. 5350, k. 770.

979 KLit. 1763, nr 5, Wilno 28 I 1763.

980 M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. II, s. 217.

981 KLit. 1762, nr 23, Wilno 4 VI 1762.

982 Tamże.

983 Tamże.

984 Tamże.

985 Tamże.

986 Tamże.

987 UWKsL, t. I, s. 88.

136 mową”⁹⁸⁸. Uroczystość wyprowadzenia ciała zmarłego wojewody trwała do późnej nocy. Wieńczyła ją przemowa wygłoszona poza murami miasta przez Mikołaja Radziwiłła krajczyca Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Podobną trasą przeszła procesja żałobna z ciałem Józefa Stanisława Sapiehy biskupa koadiutora wileńskiego zmarłego 4 grudnia 1754 r.⁹⁸⁹ Tym razem ciało prowadzono nie od Ostrej Bramy do kościoła katedralnego, lecz od kościoła p.w. św.

Kazimierza do kościoła zamkowego⁹⁹⁰. 18 grudnia zwłoki biskupa, przeniesiono

„prywatnie” z pałacu do jezuickiej świątyni⁹⁹¹. Tam odprawiono uroczyste egzekwie, po zakończeniu których, ciało w „solennym” kondukcie eksportowano do kościoła katedralnego. W kondukcie żałobnym, do tej samej świątyni wprowadzono również ciało biskupa sufragana wileńskiego Antoniego Józefa Zółkowskiego, zmarłego 19 stycznia 1763 r.⁹⁹² W 1795 r. przez ulice Wilna przeszedł kondukt żałobny, tym razem wyprowadzający (z kościoła katedralnego) ciało biskupa Massalskiego⁹⁹³.

Wyznaczoną na przestrzeni wieków trasę ceremonialną wykorzystywano również podczas obchodu różnych uroczystości kościelnych oraz przypadających świąt okolicznościowych i rocznic. Jej przebieg jednak czasami skracano. Trasę najczęściej wyznaczały dwie świątynie: kościół katedralny, który stanowił punkt wyjścia lub też punkt dojścia procesji oraz znajdująca się w jej obrębie druga świątynia. Cieszący się dużą popularnością kościół św. Kazimierza, był jedyną jezuicką świątynią, zlokalizowaną na trasie wjazdowej. Ponadto był on usytuowany w niedużej odległości, od zyskującej coraz większą popularność Ostrej Bramy. Znajdujący się przy nim Dom Profesów⁹⁹⁴, odgrywał również duże znaczenie. Stąd też procesje oraz kondukty żałobne dostojników kościelnych zarówno wyższego jak i niższego duchowieństwa, a także procesje zorganizowane z okazji innych świąt i uroczystości, nad którymi pieczę pełnili OO. Jezuici, rozpoczynały się, lub też kończyły w kościele p.w. św. Kazimierza.

10 września 1724 r. z kościoła katedralnego do kościoła św. Kazimierza przeszła w asyście wszystkich zakonów uroczysta procesja z okazji przypadającego „jubileuszu

988 KLit. 1762, nr 23, Wilno 4 VI 1762.

989 Z. Zielińska, Sapieha Józef Stanisław, PSB, t. XXXV (1994), s. 24-27.

990 Z Wilna, 23 X 1754, AGAD, AR XXXIV, nr 474, k. 18.

991 KP 1754, nr 76, Wilno23 XII 1754.

992 KLit. 1763, nr 4, Wilno 21 I 1763; GW 1763, Supplement nr 4, Wilno 22 I 1763.

993 Opisanie pogrzebu J. O. Xiążęcia Ignacego Massalskiego biskupa wileńskiego dnia 26 marca 1795 r.

w Wilnie odprawionego, Wilno 1795.

994 EWoJ, s. 127. O wileńskim Domie Profesów, tamże, s. 744-745.

137 dwuniedzielnego”⁹⁹⁵, zaś w środę 10 października 1737 r. wskazanymi ulicami Wilna przeszedł do kościoła jezuickiego uroczysty pochód z okazji rocznicy zwycięstwa odniesionego pod Chocimiem⁹⁹⁶.

Inną świątynią, znajdującą się w obrębie „traktu królewskiego”, do której podążał zgromadzony tłum społeczeństwa była cerkiew bazyliańska. W 1749 r., księża bazylianie zwrócili się do kapituły wileńskiej o wydanie zgody na procesjonalne przeniesienie relikwii św. Lucyda do cerkwi św. Trójcy⁹⁹⁷. 31 maja wyżej wskazanego roku podczas uroczystej introdukcji z kościoła katedralnego, relikwie św. Lucyda zaniesiono do bazyliańskiej cerkwi i ustawiono na ołtarzu św. Bazylego⁹⁹⁸.

W tym samym roku, 14 czerwca nastąpiła uroczysta procesja z okazji aktu beatyfikacji błogosławionego Józefa Kalasantego, na cześć którego, każdego dnia uroczystości trwającej 4 dni (od niedzieli do wtorku) wystawiano u wrót kościoła katedralnego oraz Ostrej Bramy „teatrum illuminacyjne”⁹⁹⁹. W czwartek 21 czerwca 1753 r. z kościoła katedralnego ulicą Zamkową, mijając kościół św. św. Janów oraz podążając dalej ulicą Zamkową, w kierunku placu Ratuszowego, aż do kościoła św.

Kazimierza przeszła procesja z okazji przypadającego w tym dniu święta Bożego Ciała¹⁰⁰⁰.

Inną świątynią znajdującą się w obrębie wojewodzińskiego traktu wjazdowego, był kościół księży Karmelitów Bosych p.w. św. Teresy, do którego z kościoła katedralnego, w 1761 r., uroczystym konduktem eksportowano ciało zabitego starosty seweyskiego Józefa Strutyńskiego¹⁰⁰¹.

W przestrzeni miejskiej Wilna, wyznaczano niejednokrotnie inne trasy ceremonialne, które wykorzystywano podczas obchodu różnych uroczystości.

19 czerwca 1728 r. z kościoła katedralnego ruszył uroczysty orszak, z okazji

995 Z Wilna, 10 IX 1724, AGAD, AR XXXIV, nr 302, k. 1.

996 J. Kurczewski, Kościół zamkowy, cz. 3, s. 314.

997 Tamże, s. 311.

998 Nowe światło po długim niewiadomości zaćmieniu światu okazane to jest ciało świętego Lucyda męczennika z podziemnych ciemności dobyte, A za łaskawym świętej stolicy Apostolskiej zezwoleniem z zachodnich na północne kraje przeniesione i w cerkwi wileńskiej SS. Trójcy WW. OO. Bazylianów na widok wiernym Chrystusowym Wystawione roku 1749 w Wilnie w drukarni Akad. S.J., Wilno 1749.

999 Relacyja aktu Beatyfikacji Błogosławionego Józefa Kalasantego od Matki Boskiej Scholarum Piarum Fundatora i Patryarchy odprawionego w Wilnie w Kościele Katedralnym za osobliwym i łaskawym konsensem J.W. Jmci księdza Biskupa Wileńskiego oraz WW. WW. Kapituły Wileńskiej. Roku 1749 od dnia 14 czerwca Az do dnia 17 tegoż miesiąca.

1000 KP 1753, nr 876, Wilno 25 VI 1753.

1001 KLit. 1761, nr 25, Wilno 19 VI 1761.

138 wprowadzenia do stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego „Swiętych Pańskich Nowo-kanonizowanych” Stanisława Kostki i Alojzego Gonzagi. Procesja podążała ulicą Zamkową, na której końcu – tuż przy Kolegium Akademickim wystawiono pierwszą bramę triumfalną. Następnie ulicą Wielką, orszak przeszedł w kierunku kościoła p.w.

św. Kazimierza, przy którym wzniesiona została „arcy wspaniała i obszerna brama”¹⁰⁰². Zmierzającą ku kościołowi p.w. św. Ignacego procesję, witał uroczyście magistrat, który na placu Ratuszowym wystawił działa, grzmiące „tryumfalnym ogniem”¹⁰⁰³.

Na tą okoliczność Panny Benedyktynki przybrały „[…] chędogo i okazale czoło kościelne św. Katarzyny […]”¹⁰⁰⁴, którą mijał uroczysty pochód. Przed kościołem św. Ignacego wzniesiono kolejną okazałą bramę triumfalną, zwróconą ku Wileńskiej Bramie¹⁰⁰⁵. Stamtąd procesja przeszła w kierunku kościoła św. św. Janów, w którym to na powitanie świętych, nabożeństwo w języku łacińskim odprawił doktor filozofii¹⁰⁰⁶.

1002 M. Homolicki, Wizerunki i roztrząsania, t. 24 (1843), s. 293.

1003 Tamże, s. 296.

1004 Tamże, s. 297.

1005 Tamże, s. 293

1006 Tamże, s. 300.

139 Ilustracja 9. Przebieg trasy ceremonialnej wprowadzającej do Wilna w 1728 r.

nowokanonizowanych Stanisława Kostkę i Alojzego Gonzagę

Podobnie inną trasę wyznaczono podczas przybycia do Wilna syna Augusta III.

Książę kurlandzki Karol Krystian Józef, 27 listopada 1759 r. zaanonsował listownie Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi „Rybeńce” swój wjazd na Litwę. Kilka dni później, był on już uroczyście witany przez wojewodę wileńskiego w Koreliczkach¹⁰⁰⁷.

1007 Diariusz, AGAD, AR VI, mf. II-80a, k. 2249-2250.

140 Udający się do Nieświeża książę, 6 grudnia zawitał do Wilna. Porządek wizyty księcia ustalony został w porozumieniu z Radziwiłłem, przy udziale koadiutora smoleńskiego księdza Gabryjela Wodzyńskiego¹⁰⁰⁸ oraz pana Kaweckiego podstarościego grodzkiego¹⁰⁰⁹. Piotr Jamski zwrócił uwagę, iż wojewoda wileński, przy ustalaniu jego porządku, wzorował się zarówno na warszawskiej uroczystości hegemonialnej, która miała miejsce 2 stycznia 1759 r. w Warszawie¹⁰¹⁰, jak i na wileńskich zwyczajach związanych z wjazdami monarchów oraz innych dostojników do stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego¹⁰¹¹. Stąd też przejazd księcia ustalono w następującym porządku:

przywitanie Karola Krystiana odbyło się w Ponarach. Wjazd księcia do miasta nastąpił przez Bramę Trocką, przy której witał go magistrat oraz zgromadzone duchowieństwo.

Następnie orszak udał się w kierunku pałacu wojewody wileńskiego, który przeznaczono na stancję książęcą¹⁰¹². Sądzić można, iż wybór takiej trasy przejazdu przez Radziwiłła nie był przypadkowy. Zdewastowany Zamek Wielkich Książąt Litewskich, od kilkudziesięciu lat nie był odwiedzany przez przybywających do Wilna monarchów oraz dostojników. Należało zatem wyznaczyć inne miejsce zamieszkania dla przybyłego gościa, co też uczynił Michał Kazimierz. Do wskazanego przez Radziwiłła pałacu wojewodzińskiego, najkrótsza droga z Ponar wiodła właśnie przez Bramę Trocką¹⁰¹³.

1008 Encyklopedia Ziemi Wileńskiej. Duchowieństwo i świątynie na ziemi wileńskie od XV w. do 1945 roku, t. VII, [dalej cyt.: EZW], s. 368-369.

1009 Z Wilna, 10 XII 1759, AGAD, AR XXXIV, nr 490.

1010 AGAD, AR II, rkp. 2810a.

1011 P. Jamski, Przejazd Karola Krystiana Kurfirsta Kurlandzkiego przez Wilno w roku 1759, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku. Ceremoniał i obyczaj w XVI-XVIII wieku, t. IX, pod red. J. Lileyki, I. Rolskiej-Boruch, Lublin 2008, s. 184.

1012 Z Wilna, 10 XII 1759, AGAD, AR XXXIV, nr 490, k. 1.

1013 P. Jamski, Przejazd Karola Krystiana, s. 185.

141 Ilustracja 10. Trasa przejazdu Karola Krystiana w 1759 r. przez Wolno

Po krótkim odpoczynku, książę udał się w kierunku kościoła katedralnego. Przeszedł wraz z orszakiem ulicą Senatorską, mijając: księży Pijarów (znajdujących się u wylotu ulicy Niemieckiej), Dominikanów (kościół św. Ducha), Jezuitów (kościół farny św. św.

142 Janów) oraz Rochitów¹⁰¹⁴. Jak słusznie zauważył P. Jamski, mało prawdopodobne jest by, orszak książęcy minął wspomnianą w relacji z Wilna z dnia 1 maja 1759 r.

rochitańską świątynię czyli kościół św. Stefana¹⁰¹⁵. Po dotarciu do wrót kościoła katedralnego, Karol Krystian został przywitany przez oczekujących nań ordynariuszów oraz kapitułę z duchowieństwem¹⁰¹⁶.

Przestrzeń ceremonialną Wilna, kształtowały również, przechodzące każdego roku, ulicami stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego procesje z okazji przypadających świąt kościelnych. I tak 4 marca, z okazji aniwersarzu św. Kazimierza, społeczeństwo wileńskie zgromadzone na obchodach w kościele katedralnym, w uroczystej procesji przechodziło do kaplicy św. Kazimierza. W kolejne 3 dni do świątyni schodziły procesje: 5 marca wczesnym rankiem przychodziła procesja z kościoła św. św. Janów, zaś wieczorem od Franciszkanów. 6 marca rano procesja przychodziła z kościoła św.

Ducha, wieczorem zaś z kościoła p.w. Wszystkich Świętych. Ostatniego dnia obchodów uroczystości, poranna procesja przychodziła od Bernardynów, wieczorna z kościoła łukiskiego i snipiskiego¹⁰¹⁷. Również każdego roku ulicami Wilna podążała z kościoła katedralnego do Franciszkanów procesja z okazji dnia św. Marka¹⁰¹⁸. Procesje w „dni krzyżowe” prowadzone były w następującym porządku: w poniedziałek do kościoła

Ducha, wieczorem zaś z kościoła p.w. Wszystkich Świętych. Ostatniego dnia obchodów uroczystości, poranna procesja przychodziła od Bernardynów, wieczorna z kościoła łukiskiego i snipiskiego¹⁰¹⁷. Również każdego roku ulicami Wilna podążała z kościoła katedralnego do Franciszkanów procesja z okazji dnia św. Marka¹⁰¹⁸. Procesje w „dni krzyżowe” prowadzone były w następującym porządku: w poniedziałek do kościoła

W dokumencie Uroczystości rodzinne w Wilnie w czasach Augusta III (1733-1763) (Stron 130-146)