Ponieważ zakres badań dotyczy takich kwestii, jak tradycja i pamięć społeczna (względnie kulturowa) i ich współczesne społeczne sposoby przywoływania oraz manifestowania, jak również ich rola w procesie konstruowania tożsamości miejsc i ludzi, w pracy tej przyjęto metodę etnografi cznych badań jakościowych.
Ze względu na to, że nie jest możliwe przebadanie stanu świadomości i wiedzy dotyczącej przeszłości regionu wszystkich jego mieszkańców z uwzględnie-niem ich tożsamości budowanej wokół kulturowo-historycznego wymiaru tego obszaru, postawiono ograniczyć się do grupy działaczy regionalnych, którzy z własnej inicjatywy i wewnętrznej potrzeby podejmują się w polu społecznym
113 A. Peräkylä: Analiza rozmów i tekstów. W: Metody badań…, s. 336.
114 M.G. Gerlich: „My prawdziwi Górnoślązacy…”. Studium…, s. 32.
115 A. Peräkylä: Analiza rozmów i tekstów. W: Metody badań…, s. 326.
116 Por. M. Hammersley, P. Atkinson: Metody badań terenowych. Przeł. S. Dymczyk. Poznań 2000, s. 146–157.
117 M.G. Gerlich: „My prawdziwi Górnoślązacy…”. Studium…, s. 35.
działań ukierunkowanych na przywoływanie, przypominanie przeszłości poszczególnych miejscowości, miejsc czy tradycji. Podczas procesu badaw-czego posługiwano się wywiadem swobodnym niestrukturyzowanym. Techniką tą zostało objętych w sumie 66 osób, z czego siedem uczestniczyło w wywiadzie o cechach wywiadu grupowego z udziałem dwóch (pięć wywiadów) i trzech (dwa wywiady) osób. Czynnikiem łączącym wszystkich indagowanych jest zaangażo-wanie (bezpośrednie lub pośrednie, indywidualne bądź we współpracy z innymi aktorami społecznymi) w działania ukierunkowane na podtrzymywanie pamięci zbiorowej, popularyzowanie wiedzy o przeszłości regionu i jego społecznościach lokalnych, ich kulturze, historii, tradycjach czy dziedzictwie, a także akcentowa-nie i pielęgnowaakcentowa-nie walorów krajobrazowych, przyrodniczych i innych aspek-tów podkreślających atrakcyjność regionu. Osoby te działają w organizacjach pozarządowych o charakterze stowarzyszeń, towarzystw miłośników regionu lub poszczególnych miejscowości, których działalność dotyczy obszaru Śląska Cieszyńskiego w jego zarówno polskiej, jak i czeskiej (głównie Zaolzie) części.
Są to także osoby, które zakładały lokalne instytucje o charakterze muzealnym (np. prywatne muzea, szkolne izby regionalne, izby tradycji) lub się nimi opiekują, angażują się w realizację projektów związanych z edukacją regionalną, populary-zują wiedzę na temat regionu i ważnych dla niego postaci, wydarzeń, instytucji, podejmują się ochrony i dokumentacji śladów przeszłości, są autorami artyku-łów, prac lub współautorami publikacji popularnonaukowych (np. monografi i, kalendarzy książkowych, albumów) poświęconych kulturze oraz historii regionu lub jego poszczególnych miejscowości. Można ich określić mianem miejscowych liderów, którzy wcielają się w rolę „depozytariuszy pamięci” czy „strażników tradycji”, i poprzez swoje działania podejmowane w obrębie lokalnych społecz-ności pośredniczą w procesie kształtowania, przekazywania oraz popularyzacji wiedzy o historii, dziedzictwie czy tradycji regionu, a tym samym współtworzą tożsamość miejsc oraz ludzi. Należy ich odróżnić od „zawodowych” działaczy podejmujących aktywność na tym polu z racji swoich obowiązków – chodzi tutaj m.in. o historyków, archiwistów, pracowników akademickich czy muzealników, którzy niejednokrotnie współpracują z tymi pierwszymi – ich wiedza meryto-ryczna, praca i doświadczenie są wykorzystywane przykładowo przy okazji przygotowywania lokalnych (regionalnych) monografi i, poszukiwania śladów przeszłości bądź tworzenia miejsc pamięci.
Spośród badanych osób 12 pochodzi z Zaolzia, z czego siedem współpracuje z organizacjami mniejszości polskiej: Polskim Związkiem Kulturalno-Oświa-towym (PZKO) i Kongresem Polaków w Republice Czeskiej (KP w RC), trzy są związane z czeską organizacją Slezská matice osvěty lidové, w skrócie Matice slezská (pol. Macierz Śląska), a dwie osoby zajmują się indywidualnie działal-nością wydawniczą o tematyce czeskocieszyńskiej, współpracując z różnymi
polskimi i czeskimi organizacjami i instytucjami na Śląsku Cieszyńskim. Spośród badanych osób pochodzących z polskiej części regionu trzy są przedstawicie-lami Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Mniejszości Niemieckiej w Cieszynie i Skoczowie, a jedna osoba określa swoją tożsamość jako śląską. Taka charaktery-styka i przynależność respondentów (większość to Polacy) powoduje, że niniejsza praca prezentuje głównie polską narrację o dziejach i tradycji oraz współczesnych sposobach ich przywoływania, interpretowania i oceniania.
Wywiady odbywały się w miejscach zamieszkania respondentów, lokalach związanych z prowadzoną przez nich działalnością bądź w innym miejscu wskazanym przez respondentów (np. restauracja, kawiarnia), w którym roz-mówcy mogli czuć się swobodnie. Termin i godzinę spotkania, podczas którego przeprowadzono wywiad, uzgadniano z respondentami, tak by dopasować się do ich czasu wolnego i by rozmowa nie kolidowała z ich obowiązkami, życiem rodzinnym i towarzyskim. Wywiady z informatorami były przeprowadzane i nagrywane od grudnia 2012 roku do czerwca 2014 roku. W rozmowach domi-nował język potoczny, łączący cechy polskiego języka literackiego (w przypadku czeskich informatorów – czeskiego) ze słowami i zwrotami gwarowymi charak-terystycznymi dla Śląska Cieszyńskiego (w przypadku polskich informatorów z Zaolzia podczas niektórych rozmów pojawiały się równocześnie trzy kody językowe: język polski, miejscowa gwara oraz bohemizmy). Taki język stano-wił naturalny kod rozmówców, co starano się uchwycić w transkrypcji zapisu rozmowy.
Warto zaznaczyć, że w trakcie badań ich autor trzykrotnie został popro-szony przez lokalne podmioty społeczne o prowadzenie zainicjowanych przez nie wydarzeń. Jedną z sytuacji było prowadzenie panelu dyskusyjnego „Kul-tura i region”, stanowiącego część Kongresu Kultury i Komunikacji w Cieszy-nie organizowanego w dniach 30 listopada i 1 grudnia 2012 roku przez Świetlicę Krytyki Politycznej „Na Granicy” w Cieszynie, Urząd Miasta w Cieszynie oraz Transgraniczne Centrum Wolontariatu w Cieszynie pod patronatem Marszałka Województwa Śląskiego, Starosty Powiatu Cieszyńskiego oraz przy wsparciu Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej118. W panelu wzięli udział miej-scowi przedstawiciele organizacji pozarządowych, instytucji samorządowych oraz osoby prywatne, wyrażający zainteresowanie przeszłością regionu i miasta, ich dziedzictwem oraz działaniami zmierzającymi do upowszechniania wiedzy na ten temat. Podczas spotkania zgromadzeni mieli okazję wyrazić swoją opinię na temat zarówno potencjalnych szans i możliwości, jak i ograniczeń w realizacji przedsięwzięć w tym zakresie. W tym celu posłużono się techniką analityczną
118 Kongres Kultury i Komunikacji [online]. Informacje dostępne w internecie: <www.wiadomosci.ox.pl/
wiadomosc,21738,kongres-kultury-i-komunikacji.html> [dostęp: 15.12.2014].
SWOT (ang. strengths, weaknesses, opportunities, threats) – uzyskane wnioski mogłyby być wykorzystywane przy opracowywaniu lub ulepszaniu strategii roz-woju kultury dla Cieszyna119.
Następną okazję stanowił cykl „Spotkań Kolbergowskich”, organizowany przy współudziale Stowarzyszenia im. Stanisława Brzozowskiego (reprezento-wanego przez Świetlicę Krytyki Politycznej w Cieszynie) i Muzeum Śląska Cie-szyńskiego (MŚC). Cykl był częścią realizowanego w 2014 roku projektu „200 razy Kolberg” dofi nansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Naro-dowego w ramach programu „Kolberg 2014 – Promesa” realizowanego przez Instytut Muzyki i Tańca (warto zaznaczyć, że z okazji przypadającej dwusetnej rocznicy urodzin Oskara Kolberga rok 2014 ogłoszono Rokiem Kolbergowskim)120. W ramach cyklu autor niniejszej publikacji miał zaszczyt prowadzić dwa spotka-nia: „Zbiorowi Kolbergowie Śląska Cieszyńskiego” (2 kwietnia 2014 roku)121 oraz
„Być tu stela? Co to znaczy?” (21 maja 2014 roku)122. Pierwsze miało charakter rozmowy z trzema osobami: Bożeną Kubień z Towarzystwa Miłośników Ustro-nia, Ryszardem Stanclikiem z Towarzystwa Miłośników Jaworza oraz Danutą Oczadły – nauczycielką opiekującą się szkolną izbą regionalną przy Szkole Pod-stawowej im. Zofi i Kossak w Pierśćcu. Podczas rozmowy dzieliły się one doświad-czeniami i spostrzeżeniami na temat działalności swojej oraz reprezentowanej przez siebie organizacji czy instytucji. Publiczność mogła zadawać zaproszonym gościom pytania123. Na drugie z wymienionych wydarzeń zaproszono Andrzeja Drobika – autora książki Rozmowy o Śląsku Cieszyńskim. Spotkanie miało być nie tylko dyskusją o książce, lecz także próbą zdefi niowania, na czym polega feno-men bycia tutejszym, bycia stąd, co w gwarze cieszyńskiej wyraża słowo tu stela.
Do rozmowy włączyli się przybyli na to wydarzenie mieszkańcy Cieszyna i oko-licznych miejscowości, dzieląc się swoimi przemyśleniami na ten temat124.
119 S. Mańka: Kongres Kultury i Komunikacji: nasza dyskusja się nie kończy! [online]. Dostępny w inter-necie: <www.gazetacodzienna.pl/artykul/kultura/kongres-kultury-i-komunikacji-nasza-dyskusja-sie--nie-konczy> [dostęp: 15.12.2014].
120 Por. Rok Kolberga. Raport 2014. 200. rocznica urodzin Oskara Kolberga. Red. M. Peryt, D. Herman, M. Cie-ślak, A. Święs. Warszawa 2014, s. 8–9 [online]. Dostępny w internecie: <htt p://www.kolberg2014.org.pl/
pl/2014/dla-prasy> [dostęp: 15.12.2014].
121 Zbiorowi Kolbergowie Śląska Cieszyńskiego [online]. Dostępny w internecie: <htt p://www.kolberg2014.
org.pl/pl/2014/aktualnosci/zbiorowi-kolbergowie-slaska-cieszynskiego> [dostęp: 15.12.2014].
122 Być tu stela. Co to znaczy? [online]. Dostępny w internecie: <htt p://www.kolberg2014.org.pl/pl/2014/
aktualnosci/byc-tu-stela-co-to-znaczy-> [dostęp: 15.12.2014].
123 Nagranie audio z tego spotkania na stronie: Zbiorowi Kolbergowie Śląska Cieszyńskiego – spotkanie z cyklu „200 razy Kolberg” [online]. Nagranie dostępne w internecie: <www.mixcloud.com/tag/200-razy--kolberg/> [dostęp: 15.12.2014].
124 Nagranie audio z tego spotkania można odsłuchać pod adresem: Być tu stela. Co to znaczy? [online].
Nagranie dostępne w internecie: <www.soundcloud.com/kpcieszyn/tu-stela-co-to-znaczy-nagranie--ze-spotkania> [dostęp: 15.12.2014].
Udział we wspomnianych inicjatywach wzbogacił wiedzę autora tej pracy oraz poszerzył jego perspektywę odnośnie do spostrzeżeń związanych z pamię-cią społeczną, tradycją czy tożsamośpamię-cią regionalną. Można je rozpatrywać jako szczególny przypadek wywiadu grupowego lub laboratorium społecznego pozwalającego badaczowi być zarazem obserwatorem i aktywnym uczestnikiem spotkania. Umożliwiło to autorowi prześledzenie związków między tożsamością regionalną mieszkańców Śląska Cieszyńskiego a odwoływaniem się przez nich do obrazów przeszłości i dostarczyło nowych spostrzeżeń stanowiących pod-stawę do wyciągnięcia wniosków przydatnych w ogólnym procesie badawczym.
Warto dodać, że przebieg spotkań został zarejestrowany techniką audio125. Tego typu zgromadzenia tematycznie związane z regionem (zwłaszcza te otwarte dla szerokiego grona uczestników) stanowiły idealną okazję do wyko-rzystania metod badawczych opartych na obserwacji. Tak było w przypadku róż-norakich wydarzeń organizowanych przez stowarzyszenia, instytucje kultury czy mieszkańców badanego obszaru i odwołujących się do historii, specyfi ki, dziedzictwa, tradycji lub osób zasłużonych dla regionu Śląska Cieszyńskiego.
Można tutaj wymienić m.in. lokalne święta (np. Święto Trzech Braci w Cieszy-nie, Dni Ustronia, Dni Skoczowa), dożynki, imprezy o charakterze etnografi cz-nym i folklorystyczcz-nym (np. Gorolski Święto w Jabłonkowie w RC, Slezske dny (pol. Śląskie Dni) w Łomnej Dolnej w RC, Dni Koronki Koniakowskiej, „Mie-szanie owiec” w Koszarzyskach w RC, Jarmark Pasterski w Koniakowie, Dzień Tradycji i Stroju Regionalnego czy „Skarby z cieszyńskiej trówły” w Cieszynie), spotkania autorskie lub promocje publikacji o tematyce regionalnej, konkursy gwarowe, gry miejskie, uroczystości związane z obchodami świąt państwowych, wernisaże wystaw poświęconych kulturze oraz historii Śląska Cieszyńskiego, imprezy, w których biorą udział grupy rekonstrukcji historycznej (np. pikniki militarne, Zamkowe Spotkania z Historią w Cieszynie). Cenne z badawczego punktu widzenia okazały się również spotkania organizacyjne stowarzyszeń (takich jak Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Mniejszości Niemieckiej w Cie-szynie, „Droga Myśl” w Drogomyślu, Towarzystwo Miłośników Skoczowa), wizyty w prywatnych muzeach, izbach pamięci lub tradycji prowadzonych przy współudziale stowarzyszeń i jednostek samorządu terytorialnego (JST) bądź w zakładanych przy niektórych komercyjnych fi rmach miejscach dokumentują-cych ich przeszłość i działalność – na obszarze Śląska Cieszyńskiego odwiedzono w sumie ponad 32 miejsca tego typu, czemu towarzyszyły wywiady z opiekują-cymi się nimi osobami oraz dokumentacja fotografi czna.
125 Nagranie audio ze spotkania „Zbiorowi Kolbergowie Śląska Cieszyńskiego” ma w swoim archi-wum autor niniejszego opracowania.
Ważnym elementem prowadzonych badań była analiza źródeł zastanych w postaci informacji medialnych głównie w prasie o zasięgu regionalnym oraz na regionalnych internetowych portalach informacyjnych (np. ox.pl, gazetaco-dzienna.pl). Dostarczały one z jednej strony wiedzy o podejmowanych przez mieszkańców regionu rozmaitych działaniach w zakresie popularyzacji jego historii, dziedzictwa, kultury oraz o formach upamiętniania minionych wyda-rzeń lub związanych ze Śląskiem Cieszyńskim postaci, a z drugiej strony mówiły o stosunku osób podejmujących się tego typu działań upamiętniająco-popula-ryzatorskich do lokalnego dziedzictwa, tradycji i historii. W przypadku źródeł internetowych analizie poddano także komentarze internautów pojawiające się pod notami informującymi o wydarzeniach upamiętniających lub przywołują-cych przeszłość regionu (organizowanych m.in. przez instytucje kulturalne, sto-warzyszenia czy władze lokalne), a także zamieszczane na forach dyskusyjnych bądź portalach społecznościowych wpisy, uwagi czy opinie dotyczące aktual-nych problemów istotaktual-nych dla części mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, które
„rozpalając” emocje, jednocześnie generują odwołania do jego przeszłości. Są one przejawem emocjonalnego stosunku do poruszanych kwestii, a ponadto prezen-tują narracje mające racjonalizować przyjęte stanowisko – stanowią swoisty zapis wiedzy tożsamościowej, autoetnografi i, sposobów odczytywania i uprzedmiota-wiania przeszłości oraz, jak zauważył Michał Smolorz, przejawów współczes-nego regionalizmu126. Na znaczenie internetu jako obszaru badawczego, którego zawartość może być poddawana badaniom jakościowym, zwraca uwagę Annett e N. Markham, stwierdzając, że medium to poprzez anonimowość zapewnia jego użytkownikom tworzącym „dyskursywne środowisko” „unikatową przestrzeń do budowania tożsamości”127. Można dodać, że stwarza ono także możliwość jej wyrażania (manifestowania). W tym aspekcie informacje pojawiające się w pra-sie i internecie nie tylko współtworzą dyskurs regionalny (o regionie), lecz także przenoszą go na inny poziom.
Wymiar regionalny i lokalny w kontekście konstruowania tożsamości miej-sca wyraża się jednak przede wszystkim w publikacjach tradycyjnych (dawnych i współczesnych) – w postaci monografi i, kalendarzy książkowych, wydawanych drukiem wspomnień czy pamiętników – przyjmujących formę pisemnej narra-cji na temat regionu lub poszczególnych jego miejscowości). Analizie poddano kalendarze książkowe, m.in. „Kalendarz Skoczowski”, „Kalendarz Miłośników Skoczowa” oraz „Kalendarz Cieszyński”, gdyż stanowią one studium przypadku jednej z charakterystycznych dla Śląska Cieszyńskiego – sięgających połowy
126 M. Smolorz: Śląsk wymyślony. Katowice 2012, s. 37.
127 A.N. Markham: Metody, polityka i etyka reprezentacji w etnografi i on-line. Przeł. M. Ziółkowska--Kuflińska. W: Metody badań jakościowych…, s. 251.
XIX wieku – społecznych form (praktyk) regionalnej historiografi i, której twór-cami i odbiortwór-cami są głównie mieszkańcy – tworzą one narrację na temat ziemi cieszyńskiej, a tym samym mogą potencjalnie wpływać na kształtowanie poczu-cia tożsamości i odrębności regionalnej. Poprzez analizę ukazujących się w nich treści i podejmowanej tematyki można wskazać na ogólniejsze mechanizmy rzą-dzące omawianym typem publikacji, które pośredniczą w procesie przywracania i utrwalania wiedzy o przeszłości regionu oraz zamieszkujących go grup spo-łecznych, zawodowych czy narodowych. W kategorii źródeł zastanych mieszczą się również statuty stowarzyszeń, sprawozdania z ich osiągnięć, prowadzone przez nie strony internetowe – dają one wyobrażenie o celach przyświecających działalności organizacji pozarządowych oraz ukazują drogi realizacji tych celów, a także ujawniają kontekst społeczno-kulturowy działań podejmowanych przez ich członków. Wśród źródeł zastanych znalazły się również dawne i współczesne przewodniki turystyczne oraz umieszczane w sieci fi lmy stanowiące – podobnie jak fotografi e – wizualne świadectwo aktywności ukierunkowanej na przeszłość.
Ponadto starano się uwzględnić wszelkie inne dostępne publikacje dotyczące Ślą-ska Cieszyńskiego.
Z tych ostatnich na uwagę zasługują wspomniane już wcześniej Rozmowy o Śląsku Cieszyńskim przygotowane przez A. Drobika i wydane w 2014 roku. Jest to zbiór kilkunastu autoryzowanych wywiadów przeprowadzonych z osobami, które w jakiś sposób – najczęściej przez fakt zamieszkania, działalność społeczną lub zawodową – są szczególnie mocno związane ze Śląskiem Cieszyńskimi. Są to zarówno osoby mogące się pochwalić wielopokoleniowym związkiem z ziemią cieszyńską, jak i takie mieszkające w tym regionie od kilku-, kilkunastu- czy kilkudziesięciu lat. Można ich uznać za lokalnych i regionalnych liderów, anga-żujących się w życie kulturalne, społeczne, polityczne, religij ne, popularyzację wiedzy o kulturze i historii regionu. Ich wypowiedzi ukazują subiektywny stosu-nek do regionu, jego przeszłości, specyfi ki i mieszkańców – zarówno rdzennych, jak i osiadłych tu niedawno lub kilka pokoleń wstecz. Książka ta posłuży auto-rowi niniejszej pracy za jedno ze źródeł uzupełniających, do którego będzie się sporadycznie odwoływał.
Przy doborze źródeł uwzględniono uwagi A. Peräkylä, który podkreślał, że proporcje między wywiadami a danymi występującymi naturalnie nie powinny być zachwiane, choćby ze względu na to, że istnieje pomiędzy nimi pewna zależ-ność czy ciągłość – stanowią one część procesu poznawczego, wzajemnie się uzu-pełniają, a tym samym pozwalają stworzyć bardziej kompletny obraz opisywanej rzeczywistości społeczno-kulturowej128. Choć badania były prowadzone w latach
128 Por. A. Peräkylä: Analiza rozmów i tekstów. W: Metody badań…, s. 326; S. Speer: „Natural”and „contri-ved” data: a sustainable distinction?. „Discourse Studies” 2002, nr 4, s. 511–525.
2011–2014 i skupiają się na „stanie obecnym” związanym z poczuciem śląskocie-szyńskiej tożsamości i (samo)wiedzą mieszkańców Śląska Cieszyńskiego (głów-nie „społecznych liderów” występujących w roli „depozytariuszy przeszłości”
czy „strażników tradycji”) oraz na społeczno-kulturowych praktykach sięgania do tego, co kojarzone jest z przeszłością regionu, to w treści publikacji nie brak również odniesień do innych, wcześniejszych działań o podobnym charakterze.
Odwołania do praktyk stanowiących obszar kultury pamięci w XIX i XX wieku należy traktować jako niezbędne, ale z zastrzeżeniem, że stanowią one jedynie wprowadzenie do właściwych badań związanych z dzisiejszym wytwarzaniem i odtwarzaniem tożsamości miejsc oraz mieszkańców regionu. Publikacja łączy perspektywę antropologiczną z etnografi czną i socjologiczną (z naciskiem na tę pierwszą) z uwzględnieniem wymiaru historycznego (historiografi cznego), a tym samym może być uznawana za rodzaj badań interdyscyplinarnych. Niemniej odwołania do przeszłości mają wskazać na pewne ponadczasowe, „uniwersalne”
praktyki towarzyszące kulturze pamięci, przy jednoczesnym podkreśleniu, że czasy austriackie, okres międzywojenny, okupacja hitlerowska czy okres „real-nego socjalizmu” stwarzały swoje własne specyfi czne warunki i odmienne stra-tegie pamiętania oraz „koncesjonowania”, czego szczególnym przypadkiem był okres dominacji systemów totalitarnych, kiedy to wiedza – pamięć potoczna – na temat tego, co miało miejsce w przeszłości, ulegała zaburzeniu.