Współcześnie w procesie przekazywania wiedzy o przeszłości i tradycji oraz jej dokumentowania biorą udział instytucje władzy państwowej i społeczeństwa oby-watelskiego, aktorzy niezinstytucjonalizowani (działający indywidualnie depo-zytariusze przeszłości w roli regionalistów), środowisko rodzinne, sąsiedzkie, koleżeńskie, a także media oraz aktorzy zewnętrzni (np. instytucje ponadnaro-dowe, takie jak Unia Europejska). Wszystkie te podmioty są w obszarze pamięci ze sobą związane oraz wytwarzają standardy jej interpretowania i werbalizowania4.
4 M. Ziółkowski: Pamięć i zapominanie. Trupy w szafi e polskiej zbiorowej pamięci. „Kultura i Społe-czeństwo” 2001, nr 3–4, s. 4–7; M. Nowicka: Intelektualista jako nośnik pamięci publicznej. Koncepcja Edwarda W. Saida a analiza sporów o pamięć. W: Kultura jako pamięć. Postt radycyjne znaczenie przeszłości.
Red. E. Hałas. Kraków 2012, s. 259.
Jednym z celów, jakie stawiają sobie stowarzyszenia oraz instytucje kultury znaj-dujące się pod opieką jednostek samorządu terytorialnego (JST), jest popularyzacja wiedzy o przeszłości regionu, jego kulturze oraz edukacja uwzględniająca lokalne dziedzictwo. Taki postulat można traktować jako wezwanie do pracy nad wytwa-rzaniem tożsamości oraz poczucia związku jednostek – szczególnie przedstawicieli młodego pokolenia – z miejscem swego zamieszkania.
Praktyki łączenia edukacji dzieci i młodzieży (a także dorosłych) z dokumen-towaniem oraz poznawaniem lokalnej kultury, tradycji, przeszłości, topografi i regionu w celach kształtowania tożsamości nie są czymś nowym. Podobne prak-tyki miały miejsce na Śląsku Cieszyńskim już w XIX stuleciu – przykładem mogą być próby dokumentowania miejscowej kultury ludowej, zakładanie szkolnych muzeów czy organizacji społecznych. Ich inicjatorami byli głównie nauczyciele, którzy sami interesowali się tematyką ludoznawczą, lokalną historią i folklorem.
Należy jednak zaznaczyć, że działali oni w odmiennym kontekście politycznym, kulturowym i historycznym. Początkowo gromadzenie świadectw (śladów) prze-szłości, zarówno związanej z regionem, jak i z tym, co znajdowało się poza jego granicami, stanowiło przejaw ogólniejszego zainteresowania przeszłością sprzęg-niętego z procesem dydaktycznym ukierunkowanym na podkreślenie przy-należności do konkretnego kręgu cywilizacyjnego. Badanie, dokumentowanie i propagowanie wiedzy o przeszłości zaczęło nabierać nowego znaczenia dopiero wraz z kształtowaniem się koncepcji nowoczesnego państwa oraz narodu.
Proces ten przybrał na sile po Wiośnie Ludów. Od tego momentu na Śląsku Cieszyńskim można obserwować coraz liczniejsze inicjatywy w postaci tworzenia archiwów, bibliotek, muzeów, powoływania do życia instytucji i stowarzyszeń gromadzących ślady przeszłości, dokumentujących miejscową gwarę i regio-nalne tradycje. Celem nie była już wiedza dla samej wiedzy, ale wprzęgnięcie jej w służbę inicjatyw społeczno-politycznych oraz kulturowych, w centrum któ-rych znajdowała się koncepcja wspólnoty, jaką jest naród. Nie chodziło wyłącznie o podkreślanie specyfi ki regionalnej i jej znaczenia dla mieszkańców regionu, lecz także o uwypuklanie jego związków z którąś z wspólnot narodowych. Inicjatywy te związane z instytucjami edukacyjnymi oraz działaniami popularyzatorskimi miały kształtować świadomość – a więc i tożsamość – narodową mieszkańców regionu oraz postulowane wartości i postawy zaangażowania. Wspomniane ten-dencje dało się zauważyć szczególnie mocno w obrębie działań o charakterze ludoznawczym, jakie miały miejsce na Śląsku Cieszyńskim od lat czterdziestych XIX wieku5.
5 Por. G. Studnicki: Związki ludoznawstwa i edukacji na Śląsku Cieszyńskim od XIX wieku do cza-sów współczesnych (perspektywa polska). W: Wychowanie dziecka – między tradycją a współczesnością.
Red. E. Ogrodzka-Mazur, G. Błahut, N.M. Ruman. Toruń 2014, s. 90–111.
Tendencje te nałożyły się na ogólniejsze przemiany sposobu prowadzenia badań nad przeszłością regionu, a mianowicie przechodzenie od tradycyjnych do nowoczesnych metod badawczych6. Wiązało się to m.in. z podnoszeniem jakości warsztatu historycznego i upowszechnianiem się badań ludoznawczych (etnografi cznych, folklorystycznych, językoznawczych). Osiągnięcia w tych dziedzinach pracowały na rzecz społeczności regionu i wspomagały konstruo-wanie tożsamości jego mieszkańców opartej na wspólnocie pamięci. Działania o charakterze historiografi cznym i ludoznawczym stały się częścią regionalnych mnemotechnik służących zapamiętywaniu i przekazywaniu informacji innym uczestnikom życia społecznego – zarówno współczesnym, jak i następnym pokoleniom.
Zmiany, jakie po 1989 roku objęły Europę Środkowo-Wschodnią (upadek reżimów komunistycznych), stworzyły nowy kontekst dla działań służących poznawaniu przeszłości oraz popularyzowaniu i twórczemu wykorzystaniu wiedzy na temat tego, co dawne. Nowa rzeczywistość oparta na założeniach wolności jednostki i grup pozwoliła na odmienną ocenę minionych wydarzeń, osób, organizacji, procesów, zmodyfi kowała sposób ich przedstawiania i inter-pretowania. Dotyczyło to narracji odnoszących się do całego obszaru tej części Europy, poszczególnych państw, a wreszcie składających się na nie regionów i społeczności lokalnych. Niektóre wątki – np. historia ruchu komunistycznego i partyzantki komunistycznej, wkład socjalizmu i partii w rozwój przemysłu – stale i pozytywnie obecne w ofi cjalnej narracji historycznej Polski Ludowej przed 1989 rokiem, zniknęły niemal zupełnie bądź zostały mocno skrytykowane. W ich miejsce pojawiły się tematy podkreślające opór wobec władz komunistycznych, walkę z totalitaryzmem itp. W skali regionalnej obrazują to narracje konstruo-wane wokół Armii Krajowej czy – jak w ciągu ostatnich kilku lat – Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ)7. Z perspektywy Śląska Cieszyńskiego jako polsko-czeskiego
6 A. Stępnik: Główne kierunki historiografi i regionalnej i lokalnej. W: Kronikarz a historyk. Atuty i słabości regionalnej historiografi i. Red. J. Spyra. Cieszyn 2007, s. 44.
7 Przykładem zmieniającej się optyki politycznej wpływającej na ocenę minionych wydarzeń – doty-czących m.in. Śląska Cieszyńskiego – mogą być sposoby prezentowania i oceniania działalności NSZ.
Przed 1989 rokiem dominowały negatywne oceny działalności tej formacji, co widać m.in. w tekstach J. Chlebowczyka (J. Chlebowczyk: Z działalności podziemia w Beskidzie Śląskim w latach 1945–1946. „Zara-nie Śląskie” 1962, z. 4, s. 1–21), E. Buławy (E. Buława: Pierwsze lata. W: Cieszyn: zarys dziejów miasta i powiatu. Red. J. Chlebowczyk. Katowice 1973, s. 330–333) czy B. Lubosza (B. Lubosz: Dnia dzisiejszego ciąg dalszy. W: G. Morcinek: Ziemia cieszyńska. Katowice 1968, s. 159–160). Z kolei współcześnie można spotkać się z publikacjami, których autorzy pozytywnie przedstawiają i oceniają działalność NSZ:
T. Greniuch: Król Podbeskidzia. Biografi a kpt. Henryka Flame „Bartek”. Kęty 2008 lub A. Krefta-Macie-jowska: „Piotr Opoka”: ksiądz major Rudolf Marszałek SChr (1911–1948). Bystra 2013. Innym przykładem zmieniającej się oceny minionych wydarzeń może być odsłonięcie tablicy pamiątkowej w cieszyń-skim ratuszu poświęconej postaciom związanym z Narodową Organizacją Wojskową oraz oddziałem Konspiracyjnego Wojska Polskiego „Wędrowiec”, którzy podczas odbywającej się w tym budynku
pogranicza rok 1989 w Polsce i 1990 w Czechosłowacji – znosząc okres dominacji socjalistycznej polityki historycznej określającej sposób opisywania i interpreto-wania rzeczywistości – umożliwił mówienie o sprawach do tej pory przemilcza-nych (tzw. białych plamach, np. o pochodzących ze Śląska Cieszyńskiego ofi cerach wojska polskiego i funkcjonariuszach policji zabitych w Katyniu) lub przedsta-wianie kwestii znanych w sposób inny, niż miało to miejsce do tej pory. Dotyczy to m.in. sporu polskoczeskiego o Śląsk Cieszyński z lat 1919–1920 i 1938. W ofi -cjalnych narracjach historycznych problem ten pomij ano, przedstawiając go najo-gólniej w kategoriach rywalizacji polskiej i czeskiej „burżuazji” oraz „faszystów”8. Mimo to polscy i czescy historycy polemizowali ze sobą w sprawach związanych z przeszłością Śląska Cieszyńskiego, przytaczając przy tym argumenty odpowia-dające poszczególnym narodowym narracjom9.
Transformacja ustrojowa, podczas której – jak zauważa Pierre Nora – zawsze dochodzi do „różnego rodzaju procesów dekolonizacji”, doprowadziła do wyzwolenia tożsamości rozmaitych mniejszości (np. religij nych, etnicznych, grup zmarginalizowanych czy środowisk prowincjonalnych). Historia, a wraz z nią stosunek do przeszłości uległy demokratyzacji, w wyniku której ujawniły się odmienne, bardzo rozbieżne formy pamięci stojące nieraz w opozycji do spo-tykanych w dominującym nurcie – pamięć stała się synonimem tożsamości10. W procesie tym wzięły udział nie tylko powołane do życia na drodze adminis-tracyjnej tradycyjne instytucje służące przekazywaniu wiedzy o przeszłości, lecz także powstałe oddolnie lokalne organizacje lub działające indywidualnie osoby zainteresowane mówieniem o czasach minionych – niekiedy były one ze sobą związane wspólnotą celów, a niekiedy ich drogi się rozchodziły.
rozprawy sądowej w 1946 roku zostali skazani na śmierć. Wydarzeniu temu towarzyszyła konferen-cja „Żołnierze wyklęci na cieszyńskiej ziemi”, podczas której wygłoszono referaty: Procesy polityczne w Cieszynie w 1946 roku, Podziemie po AK-owskie w latach 1945–1948, Likwidacja zgrupowania NSZ Hen-ryka Flamego „Bartka” czy Podokręg cieszyński Narodowej Organizacji Wojskowej; por. [JM]: W cieszyńskim ratuszu odsłonięto tablicę ku czci Żołnierzy Wyklętych [online]. Dostępny w internecie: <htt p://gazeta-codzienna.pl/artykul/polityka/w-cieszynskim-ratuszu-odslonia-tablice-ku-czci-zonierzy-wykltych>
[dostęp: 24.09.2014].
8 K. Nowak: Konfl ikt o Śląsk Cieszyński. W: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europej-skiego regionu. Red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek. Gliwice 2011, s. 450.
9 Por. J. Chlebowczyk: Polacy i Czesi na Śląsku Cieszyńskim w połowie XIX wieku. „Kwartalnik Histo-ryczny” 1960. T. 67, nr 2, s. 462–463.
10 P. Nora: Epoka upamiętniania. W: J. Żakowski: Rewanż pamięci. Warszawa 2002, s. 62–63, 65.