B
adania opisane w tej książce, czyli współczesne praktyki przywoływania obrazów przeszłości, dotyczą obszaru Śląska Cieszyńskiego – zarówno polskiej, jak i czeskiej jego części. Polska część leżąca w obrębie wojewódz-twa śląskiego obejmuje powiat cieszyński oraz część bielskiego i zachodnią część miasta Bielsko-Biała mającego prawa powiatu. Zamieszkuje ją około 350 tysięcy mieszkańców. Skład narodowościowy tego obszaru jest względnie jednolity (nieliczne mniejszości są skupione i reprezentowane w oddziałach Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Mniejszości Niemieckiej, działających np. w Skoczowie, Ustroniu i Białej, oraz w Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku--Białej). W przypadku czeskiej części regionu uwaga badawcza skupia się głównie na obszarze określanym mianem Zaolzia – położonym (z polskiej perspektywy) za rzeką Olzą, która na odcinku około 30 kilometrów wyznacza granicę państwową między sąsiadującymi krajami1. Ten pas ziemi przylegający do czesko-polskiej gra-nicy obejmuje m.in. takie gminy miejskie, jak: Bogumin, Karwina, Orłowa, Hawie-rzów, Czeski Cieszyn, Trzyniec czy Jabłonków. W skład tego subregionu liczącego około 805 km2 wchodzą byłe powiaty (czes. okres) czeskocieszyński, frysztacki oraz część frydeckiego, które w 1960 roku przemianowano na powiaty Karwina i Fry-dek-Mistek. Po II wojnie światowej Zaolzie stało się częścią kraju (województwa) ostrawskiego, po reformie administracyjnej z 1960 roku – kraju północnomoraw-skiego, zaś od 2000 roku przynależy do kraju morawsko-śląskiego.Dane ze spisu ludności z 2001 roku2 pokazały, że województwo morawsko-ślą-skie zamieszkiwało w tym czasie 38 908 Polaków (w całej RC – 51 968 osób), z czego zdecydowana większość na Zaolziu. Społeczność polska w gminach znajdujących
1 Termin Zaolzie pojawił się przy okazji polsko-czechosłowackich sporów w latach 1918–1920 o przy-należność państwową Śląska Cieszyńskiego.
2 Por. Sčítaní lidu, domů a bytů 2001. Moravskoslezský kraj [online]. Dostępny w internecie: <htt ps://www.
czso.cz/staticke/sldb/sldb2001.nsf/tabx/cz0810> [dostęp: 3.11.2015]; Sčítání lidu, domů a bytů K 1.3.2001:
Obywatelstwo, byty, domy a domácnosti. Praga 2003, s. 32 [online]. Dostępny w internecie: <htt ps://www.
się na północny zachód od Czeskiego Cieszyna stanowiła 2–15% społeczności lokal-nej (wyjątkiem są gminy: Stonawa 25–30% oraz Olbrachcice, Sucha i Kocobędz – 20–25%). Natomiast w miarę podążania na południowy wschód od Czeskiego Cieszyna (15–20%) doliną Olzy w kierunku Jabłonkowa (20–25%) wartość ta wzra-stała aż do 30–40% (gminy Gródek, Milików – nieco ponad 40%; Wędrynia, Kosza-rzyska, Mosty koło Jabłonkowa, Łomna Dolna, Boconowice – 30–40%; Łomna Górna, Bystrzyca, Nydek – 25–30%). Generalnie im bliżej zachodniej historycznej granicy oddzielającej Śląsk Cieszyński i Morawy, tym bardziej odsetek Polaków zmniejszał się. Z kolei ze spisu przeprowadzonego w roku 2011 – interesującego także dlatego, że nieco ponad 25% mieszkańców Republiki Czeskiej (tj. 2 642 666 osób) nie określiło w nim swojej narodowości (w spisie znaleźli się oni w kategorii, którą wyraża czeski termin neuvedeno3 – nieokreślona lub nieznana) – wynika, że w kraju morawsko-ślą-skim Polacy (czyli osoby, które zadeklarowały jako jedyną narodowość polską) sta-nowią grupę 28 430 osób (dla całej RC jest to 39 069 osób)4. Warto dodać, że spośród ogólnej liczby 1 205 834 mieszkańców województwa 766 300 osób stanowili Czesi, 46 270 osób zadeklarowało swoją tożsamość jako morawską, 26 068 jako słowa-cką, a 11 050 określiło się jako Ślązacy5. Z kolei dla samego Zaolzia dane narodowoś-ciowe rysują się następująco: dla powiatu Karwina (polska – 13 234, czeska – 157 659, śląska – 2403, morawska – 6371, słowacka – 9233), a dla powiatu Frydek-Mistek (pol-ska – 13 586, cze(pol-ska – 135 164, ślą(pol-ska – 1690, moraw(pol-ska – 4560, słowacka – 4187)6. Stan narodowościowy poszczególnych miejscowości Zaolzia we wcześniejszych dekadach oddaje opracowanie Stanisława Zahradnika7.
czso.cz/documents/11308/23212108/e-4103-02.pdf/8ff 9e2df-ec75-40d2-81c0-25e6d2acce2c?version=1.0>
[dostęp: 3.11.2015].
3 Por. Tab. 153. Obyvatelstvo podle národnosti, mateřského jazyka a podle pohlaví. W: Obyvatelstvo, domy, byty a domácnosti podle Sčítání lidu, domů a bytů – Česká republika – 2011 [online]. Dostępny w inter-necie: <htt ps://www.czso.cz/documents/10180/20534046/1900013153.pdf/73344d13-bd89-483f-9f7a-d5093fa3a8e0?version=1.0> [dostęp: 3.11.2015]; European Character for Regional or Minority Languages.
Third periodical report presented to the Secretary General of the Council of Europe in accordance with Article 15 of the Chapter: Czech Republic. Strasbourg 2014, s. 18 [online]. Dostępny w internecie: <htt ps://www.coe.
int/t/dg4/education/minlang/Report/PeriodicalReports/CzechRepPR3_en.pdf> [dostęp: 3.11.2015].
4 Por. Sčítání lidu, domů a bytů 2011. Morawskoslezský kraj: analýza výsledků. Ostrava 2013, s. 29 [online].
Dostępny w internecie: <htt ps://www.czso.cz/documents/10180/20533768/80413513.pdf/6068d87c-2099-43ad-9e8f-44fe7f08e545?version=1.0> [dostęp: 3.11.2015].
5 Obyvatelstvo podle Sčítání lidu, domů a bytů – Česká republika a kraje – 2011. Dostępny w internecie:
<https://www.czso.cz/documents/11288/26930177/7000CZ080_OBKR604.pdf/fcf04995-c8ec-425e-8e12-b66631be3ff 7?version=1.1> [dostęp: 3.11.2015].
6 Obyvatelstvo, domy, byty a domácnosti podle Sčítání lidu, domů a bytů – ČR, kraje, okresy, SO ORP, správní obvody Prahy a města (sídla SO ORP) – 2011 [online]. Dostępny w internecie: (Karwina) <htt ps://www.
czso.cz/staticke/data/2000013/OKRESY/Karvina/SPOK152_40886.pdf>, (Frydek-Mistek) <htt ps://www.
czso.cz/staticke/data/2000013/OKRESY/Frydek-Mistek/SPOK152_40878.pdf> [dostęp: 3.11.2015].
7 S. Zahradnik: Struktura narodowościowa na Zaolziu na podstawie spisów ludności (1880–1991). W: Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego. Red. M. Borák, D. Gawrecki. Ostrawa–Praga 1992, s. 159–254.
Cechą polskiej i czeskiej części Śląska Cieszyńskiego jest jego zróżnicowanie wyznaniowe. Obecnie w polskiej części regionu liczebnie dominują wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego, a drugą liczebnie grupę stanowią wyznawcy Kościoła ewangelicko-augsburskiego (szczególnie w gminach Goleszów, Wisła, w okolicach Cieszyna, Skoczowa, Ustronia, Brennej czy Jaworza). W skali Pol-ski można to uznać za ewenement. W diecezji cieszyńPol-skiej obejmującej wszyst-kie parafi e położone w granicach Śląska Cieszyńswszyst-kiego w 2011 roku odnotowano 36 326 wyznawców Kościoła ewangelicko-augsburskiego (w niektórych gminach stanowią ponad 50% mieszkańców)8.
W przypadku czeskiej strony należy zaznaczyć, że w województwie moraw-sko-śląskim zgodnie ze spisem ludności z 2011 roku9 dominują wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego (159 238 osób), a za nimi plasują się Kościoły protestanckie, wśród których najliczniejszą grupę (7845 osób) stanowią wyznawcy Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania, następnie Luterańskiego Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej z liczbą 4725 wiernych i wreszcie Ewangelickiego Kościoła Czeskobraterskiego liczą-cego 4575 członków. Ogólnie w województwie morawsko-śląskim żyje 313 847 osób (26%) określających się jako wierzące (z czego 222 595 osób identyfi kuje się z jakimś Kościołem lub związkiem religij no-wyznaniowym), zaś nieco ponad 891 tysięcy – nie identyfi kuje się z żadnym z nich lub nie zaznaczyło żadnej odpowie-dzi w tej kategorii podczas spisu ludności10. Niemniej na tle Republiki Czeskiej Śląsk Cieszyński jawi się jako jeden z nielicznych regionów, którego mieszkańcy w 2011 roku najczęściej wskazywali (deklarowali) swoją religij ność i przynależ-ność konfesyjną. Dla powiatu Karwina odsetek ten wynosi 20–30%, a dla powiatu Frydek-Mistek, który obejmuje także część Zaolzia – 30–40% (w 2001 roku pro-porcje te rysowały się odpowiednio: 30–40% i ponad 50%). W 2011 roku wśród miast RC mających więcej niż 5000 obywateli i największy odsetek osób wierzą-cych znalazły się trzy z Zaolzia: Jabłonków (wierzący – 55,7%, wierzący zwią-zani z Kościołem – 50,3%, katolicy – 38,7%), Czeski Cieszyn (odpowiednio: 39,2%, 31,5%, 16,5%) i Trzyniec (odpowiednio: 39,1%, 30,5%, 12,7%)11.
8 Wyznania religij ne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009–2011. Red. P. Ciecieląg i inni. Warszawa 2013, s. 57.
9 Por. Tab. 111. Obyvatelstvo podle pohlaví a podle druhu pobytu, státního občanství, způsobu bydlení, národ-nosti a náboženské víry [online]. Dostępny w internecie: <htt p://mas-bohuminsko.cz/foto/web/14/soub-ory/sclld-bohuminska-20142020-2-14.xls> [dostęp: 2.11.2015].
10 Por. Náboženská víra obyvatel podle výsledků sčítání lidu. Praga 2014, s. 15 [online]. Dostępny w inter- necie: <https://www.czso.cz/documents/10180/20551795/17022014.pdf/c533e33c-79c4-4a1b-8494-e45e41c5da18?version=1.0> [dostęp: 2.11.2015].
11 Ibidem, s. 22.
Społeczność polska w Republice Czeskiej – w porównaniu do danych z obszaru Polski – jawi się jako zdecydowanie bardziej zróżnicowana wyzna-niowo. W 2011 roku spośród 39 069 spisanych Polaków 23 406 określiło siebie jako wierzących, z czego 20 607 zadeklarowało swoją przynależność do któregoś z Kościołów lub związków wyznaniowych: 12 458 – do Kościoła rzymskokatoli-ckiego, 2716 – do Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania, a 1403 – do Luterańskiego Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego Wyznania w RC12. W województwie morawsko-śląskim według danych z tego samego spisu wśród zamieszkujących je 28 138 Polaków 9441 określiło siebie jako katolików, 2662 zadeklarowało swoją przynależność do Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania (Polacy stanowią średnio jedną trzecią ogółu wiernych tego Kościoła), a 1362 do Luterańskiego Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego Wyznania w RC (Polacy stanowią także średnio jedną trzecią ogółu wiernych tego Kościoła). Wśród wyróżniających się liczebnie wyznań należy wymienić również Ewangelicki Kościół Czeskobraterski z liczbą 4575 wiernych, spośród których trzy czwarte stanowią Czesi, a tylko 98 osób określiło swoją narodowość jako polską13.
Można powiedzieć, że wielowyznaniowość tego regionu jest jednym z jego wyróżników głównie na tle Polski, a w nieco mniejszym stopniu na tle Republiki Czeskiej. Poświadczają to liczne prace popularyzujące wiedzę o Śląsku Cieszyń-skim i jego poszczególnych miejscowościach – od szczegółowych monografi i, po drobne doniesienia z regionu dotyczące życia społecznego, kulturalnego, edukacyjnego i politycznego jego mieszkańców14. Wątek ten, obok współwy-stępowania na tym obszarze przedstawicieli różnych grup narodowych, jest uwzględniany w publikacjach naukowych o charakterze zarówno historycznym, jak i socjologicznym oraz etnografi cznym. Warto w tym miejscu wymienić opra-cowania indywidualne autorstwa Grażyny Kubicy15, Haliny Rusek16, Małgorzaty
12 Obyvatelstvo podle Sčítání lidu, domů a bytů – Česká republika a kraje – 2011 [online]. Dostępny w inter-necie: <htt ps://www.czso.cz/documents/10180/25385875/19449369+OBCR604.pdf/a45f2aac-cac7-44d1-9e7d-cddef743ec63?version=1.0> [dostęp: 3.11.2015].
13 Obyvatelstvo podle Sčítání lidu, domů a bytů – Česká republika a kraje – 2011 [online]. Dostępny w inter-necie: <htt ps://www.czso.cz/documents/11288/26930177/7000CZ080_OBKR604.pdf/fcf04995-c8ec-425e-8e12-b66631be3ff 7?version=1.1> [dostęp: 3.11.2015].
14 Por. P. Kropka: Rudzica. Dzieje wioski i parafi i od założenia do czasów współczesnych. Rudzica 2013, s. 162–187; R. Mizia, E. Figna: Zamarski wczoraj i dziś. Zamarski 2013, s. 51–64; Nasz Puńców wczoraj i dziś. Red. G. Pawlita, T. Targowski. Puńców 2011, s. 13–62; Międzyrzecze. Red. G. Biernot i inni. Mię-dzyrzecze 2008, s. 29–46. Podobne tematy dotyczące relacji wyznaniowych i sytuacji religij nej można znaleźć w monografi i Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych wydawanej od roku 2009 po jednym tomie rocznie przez powiat w Cieszynie lub w wydanej w 2010 roku trzytomowej monografi i Cieszyn od pradziejów do czasów współczesnych.
15 Por. G. Kubica: Luteranie na Śląsku Cieszyńskim. Studium historyczno-socjologiczne. Bielsko-Biała 1996;
G. Kubica: Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza i fotografia. Kraków 2011.
16 H. Rusek: Religia i polskość na Zaolziu. Kraków 2002.
Michalskiej17, Józefa Szymeczka18 czy Józefa Budniaka19, a z drugiej prace zbio-rowe będące pokłosiem rozmaitych konferencji czy sesji naukowych poświęco-nych m.in. religij nemu i wyznaniowemu wymiarowi życia20.
Wymienione wyżej pozycje, podobnie jak organizowane konferencje i sesje popularnonaukowe, współtworzą dyskurs o Śląsku Cieszyńskim jako miejscu zamieszkanym przez wyznawców różnych religii, w tym liczną grupę ewangeli-ków aktywnie współtworzących tutejsze życie społeczne, kulturalne, polityczne czy narodowe. Wątek wielowyznaniowy pojawia się również we wspomnieniach i pamiętnikach mieszkańców. Jest żywo obecny także w obszarze praktyk promo-cyjnych i turystycznych regionu, czego przykładem może być cieszyński szlak spacerowy Via Sacra wraz z towarzyszącymi mu i popularyzującymi wiedzę na ten temat materiałami21, przewodnik Bielsko-Biała: zabytki architektury sakralnej czy Szlak pamiątek ewangelików cieszyńskich22.
Śląsk Cieszyński, szczególnie po jego czeskiej stronie, stanowi więc po pierw-sze obszar wielokulturowy (mieszka tutaj również społeczność Słowaków, Romo-wie, Wietnamczycy oraz potomkowie Greków i Macedończyków, którzy osiedlili się tu na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku), a po drugie wielowyznaniowy, ze znacznym odsetkiem osób bezwyznaniowych czy niewie-rzących. Ten charakter typowy dla pogranicza jest niewątpliwie związany z dzie-jami regionu, które niejednokrotnie pokazały, że wyznanie i etniczność mogą współzawodniczyć o lojalność grupową. To miejsce ścierania się porządków pro-mieniujących z oddalonych od siebie centrów kulturowych (np. kultury polskiej, czeskiej czy, jak miało to miejsce dawniej, niemieckojęzycznej) oraz religij nych.
Odmienna religij ność mieszkańców – jak zauważa Grzegorz Babiński – może być także czynnikiem wzmacniającym różnice i dystanse w innych obszarach życia społecznego23. Współwystępowanie różnych religii może powodować
17 Por. M. Michalska: Religij ność na pograniczu. Polacy na Zaolziu. Czeski Cieszyn 2006.
18 Por. J. Szymeczek: Augsburski Kościół Ewangelicki w czechosłowackiej części Śląska Cieszyńskiego w latach 1945–1950. Cieszyn 2008.
19 J. Budniak: Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego: studium historyczno-pastoralne. Cie-szyn 2002.
20 Por. np. Pojednajcie się…: materiały z sesji naukowej „Pastoralny i społeczno-kulturowy wymiar ekumenizmu na Śląsku Cieszyńskim”. Red. J. Budniak, H. Rusek. Cieszyn 2000; Śląsk Cieszyński i inne pogranicza w bada-niach nad tożsamością etniczną, narodową i regionalną. Red. I. Bukowska-Floreńska, H. Rusek. Katowice 1997; Polska – Czechy – Słowacja: oblicza religij ności. Red. J. Budniak, A. Kasperek. Katowice 2011.
21 Por. J. Spyra: Via Sacra. Kościoły i klasztory Cieszyna i Czeskiego Cieszyna. Cieszyn 2008.
22 Bielsko-Biała: zabytki architektury sakralnej. Bielsko-Biała 2012; W. Sosna: Szlak pamiątek ewangelików cieszyńskich. Cieszyn 2009.
23 G. Babiński: Pogranicze etniczne, pogranicze kulturowe, peryferie. Szkic wstępny problematyki. „Pograni-cze. Studia Społeczne” 1994. T. 4, s. 24–26.
nie tylko ich wzajemne oddziaływanie, np. przejmowanie przez jakieś wyzna-nie cech wyznania innego (współcześwyzna-nie przykładem może być słowo „ksiądz”, które coraz częściej zastępuje właściwe określenie ewangelickiego duchownego –
„pastor”; ewangelicy także zdobią groby swoich zmarłych bliskich kwiatami i zapalonymi zniczami, podobnie jak czynią to wyznawcy Kościoła rzymskokato-lickiego w katolicką uroczystość Wszystkich Świętych oraz Dzień Zaduszny24) – lecz także współkształtować krajobraz kulturowo-społeczny regionu25.