Rys historyczny - Śląsk Cieszyński : obrazy przeszłości a tożsamość miejsc i ludzi

G

ranice Śląska Cieszyńskiego, stanowiącego część historycznego Górnego Śląska, pokrywają się w znacznej mierze z granicami Księstwa Cieszyń-skiego, których ogólny zarys ukształtował się w 1517 roku po sprze-daży przez księcia cieszyńskiego Kazimierza II ziem państwa pszczyńskiego żupanowi spiskiemu Aleksowi Thurzo, choć w późniejszym okresie miały miej-sce ich dalsze drobne korekty. Kształt tych granic pokazuje m.in. pochodząca z 1724 roku mapa autorstwa Jana Nigriniego. Od wschodu Śląsk Cieszyński graniczy z Małopolską. Na tym odcinku granicę wyznacza bieg rzeki Białej (potocznie określanej również Białką), szczyty Beskidu Śląskiego (Klimczok, Malinowska Skała, Barania Góra, Gańczorka i Tyniok), Przełęcz Salmopolska oraz miejscowość Koniaków. Od południa Śląsk Cieszyński sąsiaduje z regio-nem Kysuce znajdującym się w północno-zachodniej części obecnej Słowacji (m.in. Jaworzynka, Przełęcz Jabłonkowska). Od zachodu graniczy z Morawami, gdzie linię demarkacyjną wyznacza bieg rzeki Ostrawica (czes. Ostravice), a na odcinku między Ostrawą-Gruszowem (czes. Ostrava-Hrušov) a Bogu-minem (czes. Bohumin) – rzeka Odra. Na północy region ten sąsiaduje z inną częścią Górnego Śląska (historycznie tzw. Śląskiem Pruskim). Granica biegnie wzdłuż rzeki Odry łączącej się z Olzą, rzeki Piotrówki oraz Wisły w okolicach Strumienia aż do miejsca, w którym łączy się ona z rzeką Białą. Śląsk Cieszyński zajmuje powierzchnię 2282 km² i jest zróżnicowany topografi cznie: rejon pół-nocny i zachodni jest nizinny i pagórkowaty, z kolei południowy i południowo--wschodni – górzysty (Beskid Śląski)²⁶.

24 Jak zauważa G. Kubica, zwyczaj ten jest postrzegany przez niektórych ewangelików jako „nazbyt katolicki” i sprzeczny z naukami luteranizmu (G. Kubica: Śląskość i protestantyzm…, s. 136).

25 M. Michalska: Religĳ ność na pograniczu…, s. 60–61.

26 Por. K.D. Kadłubiec: Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej. Czeski Cieszyn 1987, s. 5.

Obecny pograniczny charakter Śląska Cieszyńskiego i pograniczna kondy-cja jego mieszkańców są ściśle związane z ponad sześćsetletnią historią regionu i jego zmiennymi losami politycznymi. Księstwo Cieszyńskie wyodrębniło się jako oddzielny byt administracyjny i polityczny w roku 1290 (do roku 1317 w jego skład wchodziły również ziemie późniejszego księstwa oświęcimskiego) i funkcjo-nowało do roku 1918. W okresie wcześniejszym zamieszkiwały ten rejon – jak się przyjmuje – m.in. plemiona Gołęszyców, które zostały podporządkowane ponad-plemiennej organizacji Państwa Wielkomorawskiego obejmującego swoim zasię-giem m.in. Czechy, Łużyce, Węgry, Słowację, Śląsk i państwo Wiślan. Po upadku Państwa Wielkomorawskiego na skutek najazdu Madziarów w 906 roku obszar ten wszedł w skład państwa Przemyślidów będącego częścią Korony Czeskiej (państwa czeskiego). Mniej więcej w tym samym czasie Śląsk stał się celem eks-pansji państwa plemiennego Polan. Pod koniec X wieku śląski obszar stanowił miejsce sporów między czeskimi Przemyślidami a Piastami rządzącymi pań-stwem polskim. Za sprawą posunięć politycznych i militarnych Bolesława Chro-brego obszar Śląska Cieszyńskiego, podobnie jak inne śląskie ziemie, przez prawie cały XI wiek wchodził w skład państwa polskiego. Po jego podziale na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego w 1138 roku ziemie śląskie wraz z ziemiami łużycką, sieradzką i krakowską przypadły księciu Władysławowi II. Kolejny król polski Kazimierz Sprawiedliwy w 1177 roku podzielił Śląsk między synów Wła-dysława II. Ziemia cieszyńska wraz z bytomską, raciborską, oświęcimską, zator-ską i siewierzator-ską trafi ła do Mieszka Plątonogiego. Około 1201 roku, po śmierci Bolesława I Wysokiego, Mieszko objął we władanie również ziemię opolską. Mniej więcej w latach 1281–1282, po śmierci wnuka Mieszka, księcia Władysława opol-skiego, nastąpił podział księstwa opolsko-raciborskiego pomiędzy jego synów – część raciborską odziedziczyli Mieszko z Przemysławem. Około 1290 roku doszło do dalszego rozdrobnienia. Księstwo raciborskie podzielono na dwie części.

Mieszko ostatecznie otrzymał obszar między rzekami Ostrawicą i Sołą, na którym znajdowały się dwa miasta: Cieszyn i Oświęcim. Pierwsze z nich miało w tym cza-sie rangę grodu kasztelańskiego i wspomniany książę obrał je za cza-siedzibę swo-jego księstwa. Zapoczątkował tym samym książęcą dynastię Piastów cieszyńskich panującą do 1653 roku. Warto dodać, że po śmierci Mieszka (zwanego też Miesz-kiem I cieszyńskim) w 1315 roku nastąpił z kolei podział wspomnianych ziem, które tworzyły księstwo cieszyńsko-oświęcimskie, pomiędzy jego dwóch synów.

Kazimierz I otrzymał część cieszyńską, zaś jego brat Władysław I oświęcimską²⁷.

27 Syntezę dotyczącą dziejów tego okresu zawierają m.in. prace: R. Žáček: Górny Śląsk na progu historii.

W: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. Red. J. Bahlcke, D. Gawre-cki, R. Kaczmarek. Gliwice 2011, s. 97–116; J. Bakala: Ślask Cieszyński w średniowieczu (do roku 1450).

W: Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego. Red. M. Borák, D. Gawrecki. Ostrawa–Praga 1992, s. 17–30;

I. Panic: Śląsk Cieszyński w czasach plemiennych. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów

Wspomniany książę Mieszko I cieszyński w okresie konfl iktu o koronę Polski opowiedział się – podobnie jak inni książęta śląscy – po stronie króla czeskiego Wacława II, łącząc polityczne dzieje tego regionu z Koroną Czeską (w latach 1291–1305 Mieszko był prawdopodobnie lennikiem Wacława; o ich bliskich rela-cjach świadczyć może również to, że córka Mieszka – Wiola Elżbieta – została żoną późniejszego króla Czech Wacława III). Również syn Mieszka – książę Kazi-mierz I – związał losy swojego księstwa z Królestwem Czech, składając królowi czeskiemu Janowi Luksemburczykowi (podobnie jak inni górnośląscy Piastowie) hołd lenny w Opawie (1327). Warto przypomnieć, że 9 lutego 1339 roku w tzw.

akcie krakowskim król Kazimierz Wielki zrzekł się na rzecz Luksemburgów swo-ich praw i roszczeń do śląskswo-ich księstw lennych Królestwa Czeskiego, co wynikało z ustaleń układu zawartego w Trenczynie (1335). Jan Luksemburski zrezygnował wówczas z używania tytułu króla Polski na rzecz uznania jego zwierzchności nad tymi księstwami śląskimi, które złożyły hołd lenny władcom Czech. W 1526 roku zwierzchnictwo nad Księstwem Cieszyńskim i innymi ziemiami czeskimi objęli Habsburgowie. Dynastia Piastów cieszyńskich przetrwała do 1653 roku, kiedy to po śmierci księżnej Elżbiety Lukrecji, m.in. w wyniku podpisywanych umów oraz lennej zależności tych ziem od Korony Czeskiej, Habsburgowie – jako kró-lowie Czech – całkowicie przejęli władzę nad Księstwem Cieszyńskim, stając się jego tytularnymi książętami – w ich imieniu sprawowała ją tzw. Komora Cie-szyńska. Habsburgowie byli prawowitymi właścicielami księstwa cieszyńskiego do roku 1918²⁸.

Zmiana władzy oznaczała nie tylko zmiany polityczne, lecz także kulturowe i językowe – od wpływów czeskich (język czeski miał tu dotąd status języka urzędowego) do niemieckich. Wieloletnie relacje z państwem czeskim były w Księstwie Cieszyńskim wyraźnie widoczne. O związkach z Koroną Czeską w czasach cieszyńskiej linii piastowskiej świadczyć może wysoka pozycja księ-cia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka na dworze cesarza Karola IV – peł-nił on tam funkcję ważnego dyplomaty. Świadczą o tym także niektóre zabytki kultury materialnej z Cieszyna – m.in. tumba Przemysława I w kościele domi-nikańskim pod wezwaniem Marii Magdaleny czy fi gurka Maryi z Dzieciątkiem Jezus pochodząca ze Starego Targu, których wykonanie przypisuje się praskiemu

współczesnych. T. 1. Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych. Red. I. Panic. Cieszyn 2009, s. 243–259;

I. Panic: Dynastia Piastów Cieszyńskich. Dzieje polityczne. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do cza-sów współczesnych. T. 2. Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Red. I. Panic. Cieszyn 2010, s. 11–190.

28 Syntezę dotyczącą dziejów tego okresu zawierają m.in. prace: B. Pitronowa: Śląsk Cieszyński w latach 1653–1848. W: Zarys dziejów Śląska…, s. 44–59; W. Sahanek: Spór o dobra cieszyńskie. „Rocznik Towa-rzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku” 1931, R. 3, s. 174–182; J. Spyra: Dzieje polityczne. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych. T. 4. Śląsk Cieszyński w okresie 1653–1848. Red. I. Panic.

Cieszyn 2012, s. 13–120.

rzeźbiarzowi Petrowi Parlařowi w drugiej połowie XIV wieku. Wyprzedza-jąc nieco dalszą część wywodu, można wspomnieć, że Porządek kościelny Wac-ława Adama z 1568 roku był spisany w języku czeskim. Podobnie jest z innymi dokumentami urzędowymi (np. przywilejem cechu szewców autorstwa Adama Wacława, obecnie eksponowanym w Muzeum Śląska Cieszyńskiego – MŚC).

Wśród innych śladów wpływów czeskich²⁹, ale pochodzących z późniejszego okresu, można wymienić znajdujące się na cmentarzu w pobliskiej Wiśle czesko-języczne epitafi um Andrzeja Lehockiego – pastora tamtejszego zboru ewangeli-ckiego w latach 1788–1794. Odwołania do języka czeskiego najsilniej zaznaczyły się w okresie cieszyńskiej reformacji w XVI-XVII wieku. Tutejsi ewangelicy korzystali z czeskich tłumaczeń Pisma Świętego oraz postylli, śpiewników czy modlitewników, zanim nie pojawiły się ich polskojęzyczne odpowiedniki. Pano-wanie Habsburgów oznaczało stopniowe wypieranie z urzędów oraz szkolnictwa języka czeskiego i zastępowanie go niemieckim. Język niemiecki stał się także narzędziem wspieranej przez Habsburgów kontrreformacji. Niemniej używanie języka czeskiego – np. w kościołach ewangelickich podczas nabożeństw – było spotykane jeszcze w drugiej połowie XIX wieku, mimo że od 1865 roku śląsko-cieszyńskie zbory ewangelickie miały do dyspozycji kancjonał księdza Jerzego Hławiczki z Ligotki Kameralnej, a kazania w języku polskim – obok niemie-ckiego – przeplatały się z pieśniami czeskimi (w oddalonej od Cieszyna o około 30 kilometrów parafi i ewangelickiej w Wiśle korzystano z czeskojęzycznego kan-cjonału jeszcze w latach dwudziestych XX wieku). Jednak na co dzień, jak już zaznaczono wcześniej, znaczna część autochtonicznych mieszkańców Księstwa Cieszyńskiego używała śląskocieszyńskiej odmiany języka polskiego.

Momentem przełomowym w rządach Habsburgów na Śląsku Cieszyńskim był XVIII wiek. To w tym stuleciu, w wyniku wojen śląskich z pruskimi Hohen-zollernami o władzę nad Śląskiem, austriaccy Habsburgowie utracili znaczną część tej dzielnicy. Przy władcach austriackich pozostały m.in. księstwo opawskie, znaczna część karniowskiego, niewielkie skrawki księstwa nyskiego (z ośrod-kiem w Widnawie) i opolsko-raciborskiego, państewko stanowe Bogumin oraz całe Księstwo Cieszyńskie. Stanowiły one zręby tzw. Śląska Austriackiego. Warto dodać, że w 1742 roku cesarzowa Maria Teresa utworzyła z zachowanych przez Habsburgów ziem śląskich osobną prowincję – Księstwo Śląska (znane też pod nazwą Księstwa Górnego i Dolnego Śląska). Na jego czele stał Urząd Królewski

29 Na temat czeskich wpływów na kulturę Śląska Cieszyńskiego por. D. Pindur: České kulturní a jazykové vlivy na Těšínsku v období od 14. století do konce 18. století. W: Těšínské Slezsko. Výběr příspěvků z mezinárodní konference „Těšínské Slezsko – historie a současnost ve společné Evropě” konané dne 15.5.2008 v Českém Těšíně (Śląsk Cieszyński: wybór referatów międzynarodowej konferencji „Śląsk Cieszyński – historia i współczesność we wspólnej Europie”, która odbyła się w dniu 15.5.2008 w Czeskim Cieszynie). Czeski Cie-szyn 2008, s. 19–40.

w Opawie³⁰. W 1783 roku Śląsk Austriacki stał się częścią gubernium moraw-sko-śląskiego aż do odzyskania autonomii w 1849 roku, której przejawem było posiadanie własnego Rządu Krajowego oraz Sejmu Krajowego z siedzibą w Opa-wie, który działał – z przerwą w latach 1851–1861 – aż do rozpadu Austro-Węgier (1867–1918). Dodatkowo znajdujące się tutaj bogactwa naturalne, wybudowa-nie kolei, wprowadzane rozwiązania administracyjno-prawne powodowały, że w następnych dziesięcioleciach była to jedna z najbardziej dynamicznie roz-wĳ ających się pod względem demografi cznym, przemysłowym i ekonomicznym prowincji Austro-Węgier.

Wiek XIX to czas kształtowania się wśród mieszkańców Śląska Cieszyń-skiego konkurujących ze sobą świadomości (tożsamości) narodowych i podej-mowania przez lokalne elity reprezentujące interesy tutejszych Niemców, Polaków i Czechów licznych działań politycznych, edukacyjnych oraz kultu-ralno-społecznych. W wielkim uproszczeniu proces ten można rozpatrywać jako wypadkową kilku zjawisk lub czynników. Jednym z nich są podejmowane przez Habsburgów od drugiej połowy XVIII wieku działania mające na celu uczynienie z rządzonych przez nich ziem nowoczesnego państwa. Miało ono odwzorowywać dominujące w Europie Zachodniej koncepcje państwa scen-tralizowanego. Tendencje te przejawiały się m.in. na poziomie rozporządzeń i reform, jakie wprowadzono w XVIII i XIX wieku, które obejmowały bądź oddziaływały na obywateli Śląska Austriackiego. Przykładami takich działań mogą być: dekret cesarski z 1773 roku, który zezwolił wszystkim poddanym na zajmowanie się tkactwem lnu bez konieczności zapisywania się do cechu rzemieślniczego (umożliwiło to wielu rodzinom zdobycie dodatkowego źródła utrzymania)³¹, ustawa szkolna z 1774 roku wprowadzająca powszechny obo-wiązek szkolny dzieci i młodzieży (w konsekwencji pod koniec XIX wieku analfabetyzm wśród miejscowej ludności Śląska Cieszyńskiego został prawie całkowicie zlikwidowany³²), patenty Józefa II z 1781 roku znoszące m.in. oso-biste poddaństwo, zapewniające chłopom dziedziczenie gruntów, zmniejszające ciężary pańszczyzny oraz gwarantujące tolerancję wyznawcom innych reli-gii niż rzymskokatolicka (np. Żydom, ewangelikom)³³. Duże znaczenie miały także patenty cesarskie ogłoszone w latach 1848 i 1849 znoszące pańszczyznę

30 J. Spyra: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych. T. 4. Śląsk Cieszyński w okresie 1653–1848…, s. 56.

31 Ibidem, s. 142.

32 J. Spyra: Główne kierunki rozwoju szkolnictwa na Śląsku Cieszyńskim w XIX w. i na początku XX w.

w świetle ustawodawstwa i statystyk. W: Książka – biblioteka – szkoła w kulturze Śląska Cieszyńskiego.

Red. J. Spyra. Cieszyn 2001, s. 200 i 215.

33 J. Spyra: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych. T. 4. Śląsk Cieszyński w okresie 1653–1848…, s. 142.

i pozostałości feudalne oraz określające zasady uwłaszczenia chłopów³⁴, a także Federalna Ustawa Konstytucyjna Republiki Austrii z 1867 roku zapewniająca liczne wolności, w tym zrzeszania się w organizacjach społeczno-politycznych.

Wszystko to powodowało, że warstwa szlachecka stopniowo traciła swoją odrębność i zanikała przy jednoczesnym, stosunkowo szybkim otwieraniu się dróg dla działań społeczno-politycznych, kulturalnych i awansu ekonomicznego innych warstw społecznych, w tym miejscowych chłopów. Spośród tej ostatniej grupy wywodziła się znaczna część śląskocieszyńskiej inteligencji, która od lat czterdziestych XIX wieku przez kolejne dekady odgrywała znaczącą rolę w pro-cesie „budzenia świadomości narodowej”. Dodatkowo odkrycie na Śląsku Cie-szyńskim bogactw naturalnych (węgla), wybudowanie kolei, rozwój przemysłu metalurgicznego i włókienniczego w połączeniu z wprowadzanymi rozwiąza-niami administracyjno-prawnymi sprawiły, że w następnych dziesięcioleciach była to jedna z najbardziej dynamicznie rozwĳ ających się pod względem demo-grafi cznym, przemysłowym i ekonomicznym prowincji Austro-Węgier³⁵. Owe liberalne posunięcia władz austriackich w postaci patentów i rozporządzeń doty-czących kwestii politycznych, ekonomicznych, społeczno-kulturalnych, eduka-cyjnych czy religĳ nych spowodowały, że w drugiej połowie XIX wieku i kolejnych dziesięcioleciach struktura społeczna Śląska Cieszyńskiego stała się względnie zrównoważona. Ponadto wytworzyły się społeczne, oddolne formy aktywności obywatelskiej zarówno polskiej, niemieckiej, jak i czeskiej – choć władze austria-ckie wielu z nich nie aprobowały, to jednak nie blokowały tych działań.

Na lata czterdzieste XIX wieku przypada początek procesu, który z czasem doprowadził do wykształcenia się wśród miejscowej ludności słowiańskiej poczu-cia odrębności narodowych. Jego zarzewia można doszukiwać się m.in. w śro-dowisku uczniów cieszyńskiego gimnazjum ewangelickiego. Organizowane przez część z nich kółka samokształceniowe – na tym polu najaktywniejsi byli m.in. Paweł Stalmach, Andrzej Cinciała, Andrzej Kotula i Jerzy Heczko – póź-niej stworzyły zręby polskiego obozu narodowego. Podobne działania podejmo-wali także czescy i niemieccy uczniowie. Zbiegły się one z Wiosną Ludów, kiedy to obok rewolucyjnych postulatów podnoszono również kwestie narodowe. Nie bez znaczenia była również aktywność polityczna niemieckiej ludności, jaka towarzyszyła odbywającym się w 1848 roku wyborom do austriackiego oraz

34 J. Gruchała, G. Studnicki: Rolnictwo i przemiany cywilizacyjne na wsi cieszyńskiej. W: Dzieje Śląska Cie-szyńskiego od zarania do czasów współczesnych. T. 5. Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848–1918). Red. K. Nowak. Cieszyn 2013, s. 258–259.

35 Syntezę dotyczącą dziejów tego okresu zawierają m.in. prace: M. Gawrecká: Od podziału Śląska do Wiosny Ludów (1740–1848). W: Historia Górnego Śląska…, s. 171–192; D. Gawrecki: Dĕjiny Českého Slez-ska 1740–2000. Opawa 2003; B. Pitronowa: Śląsk Cieszyński w latach 1653–1848. W: Zarys dziejów ŚląSlez-ska…, s. 44–59; J. Spyra: Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim (1742–1918). Katowice 2009, s. 19.

ogólnoniemieckiego parlamentu we Frankfurcie nad Menem. Przy tej okazji wyartykułowano postulaty wyodrębnienia Śląska z guberni morawsko-śląskiej i utworzenia samodzielnego bytu administracyjnego będącego częścią zjedno-czonych Niemiec³⁶. Ludność słowiańska zareagowała sprzeciwem wyrażonym podczas Zjazdu Słowian w Pradze w 1848 roku oraz programem austroslawi-zmu, którego idee oddawały postulaty Františka Palackiego i Františka Riegera reprezentujących Komitet Czeski. Mówiły o przekształceniu Austrii w państwo federacyjne, w skład którego wchodziłaby samodzielna jednostka państwowa, zamykająca się w historycznych granicach ziem Korony św. Wacława, złożona z Czech, Moraw i Śląska Austriackiego (Czesi wysuwali ten postulat aż do upadku Austro-Węgier). W praskim zjeździe uczestniczyli działacze związani ze Śląskiem Cieszyńskim, m.in. Jan Winkler (czeski pastor z Nawsia), Jan Von-draček, Ernest Plucar (czescy profesorowie miejscowego gimnazjum) oraz P. Stal-mach i A. Kotula. Ci ostatni przyłączyli się do sekcji polskiej, czym wzbudzili niezadowolenie czeskich delegatów. Osoby te opowiedziały się także za przyłą-czeniem Śląska Cieszyńskiego do polskiej Galicji. Ich decyzję można odczyty-wać jako przejaw świadomego myślenia o sobie w kategoriach rozwĳ ającego się na Śląsku Cieszyńskim polskiego dyskursu narodowego.

Władze guberni morawsko-śląskiej odpowiedziały na te postulaty narodowe zezwoleniem na używanie języka polskiego oraz czeskiego w szkołach ludowych i nadobowiązkowo w szkołach średnich. Zapoczątkowało to toczącą się przez kilka dziesięcioleci walkę o równouprawnienie tych języków z językiem niemieckim w innych obszarach życia administracyjno-politycznego regionu. Aktywiści podno-szący kwestie regionalne w ramach polskiego dyskursu zaangażowali się ponadto w działania poprawiające jakość języka polskiego wśród mieszkańców Śląska Cie-szyńskiego. W ramach tych inicjatyw w 1848 roku utworzono w Cieszynie Czy-telnię Polską i Bibliotekę Ludu Kraju Cieszyńskiego, która działała do 1854 roku pod opieką Towarzystwa dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim. W 1861 roku założono nawiązującą do niej Czytelnię Ludową funkcjonującą do połowy lat osiemdziesiątych XIX wieku)³⁷. W tym samym roku zaczął się ukazywać „Tygodnik Cieszyński”, który po zamknięciu jego redakcji przez władze austriackie (1850), przekształcił się w wydawaną w latach 1851–1939 „Gwiazdkę Cieszyńską”. Czaso-pismo to odzwierciedlało poglądy cieszyńskiej inteligencji, która w polskim duchu reprezentowała interesy i prawa mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Na tym polu zasłużyli się m.in. P. Stalmach i A. Cinciała, przy wsparciu pochodzącego z Hranic

36 A. Stępniak: Kwestia narodowa a społeczna na Śląsku Cieszyńskim pod koniec XIX i na początku XX wieku (do 1920 roku). Katowice 1986, s. 79.

37 Por. J. Spyra: Seminaria nauczycielskie na Śląsku Cieszyńskim (do 1918 r.). W: Tradycje kształcenia nauczy-cieli na Śląsku Cieszyńskim. Studia, rozprawy, przyczynki. Red. W. Korzeniowska, A. Mitas, A. Murzyn, U. Szuścik. Katowice 2009, s. 95–116.

na Morawach i przybyłego do Cieszyna w 1831 roku Ludwika Kluckiego, adwokata i członka magistratu miasta, piastującego w latach 1850–1861 stanowisko burmi-strza Cieszyna. Ten czeskiego pochodzenia polonofi l identyfi kujący się z miejscową ludnością (którą uznawał za polską) został m.in. członkiem zarządu wspomnianej czytelni oraz współpracował z redakcją „Tygodnika Cieszyńskiego”³⁸.

Wspomniane prace polskich działaczy zaowocowały podejmowaniem w kolej-nych dekadach szeregu inkolej-nych inicjatyw społeczkolej-nych, kulturalkolej-nych, edukacyj-nych i polityczedukacyj-nych mających odzwierciedlać polskie interesy oraz budzić polską świadomość narodową wśród mieszkańców regionu. Wśród nich wymienić można założoną przez P. Stalmacha w 1885 roku Macierz Szkolną dla Księstwa Cieszyńskiego. Jej celem było tworzenie sieci polskich szkół i czytelni (do tego momentu w niemieckich gimnazjach państwowych funkcjonowały jedynie pol-skie i czepol-skie klasy równoległe, zwane pararelkami)³⁹. W wyniku starań orga-nizacji w 1895 roku w Cieszynie utworzono polskie gimnazjum, a w 1909 roku polskie seminarium nauczycielskie na Bobrku. Od 1891 roku obszar ten objęło podobnymi działaniami galicyjskie Towarzystwo Szkół Ludowych, społeczno--kulturalne katolickie Stowarzyszenie Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra (1873), Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej (1881), Polskie Koło Pedagogiczne w Ustroniu (założone w 1889 roku, a siedem lat później przekształcone w Pol-skie Towarzystwo Pedagogiczne), PolPol-skie Towarzystwo Ludoznawcze Księstwa Cieszyńskiego (1901). Jak widać niektóre z wymienionych instytucji świadczyły także o zróżnicowaniu wyznaniowym tego regionu. W sposób szczególny uwi-daczniało się to w działalności stronnictw politycznych, które z tej przyczyny nie-jednokrotnie konkurowały ze sobą, jak miało to miejsce w przypadku Związku Śląskich Katolików (1883) i ewangelickiego Politycznego Towarzystwa Ludowego działającego od 1884 roku. Niebagatelną rolę odegrał w tym Leopold Ott o, który przybył na Śląsk Cieszyński z Warszawy po upadku powstania styczniowego i upowszechnił wśród części tutejszych ewangelików ideę polskości – nazywany był wręcz twórcą „polskiego ewangelicyzmu”⁴⁰).

Polski ruch narodowy na Śląsku Cieszyńskim, skupiony wokół Cieszyna, początkowo nie stanowił opozycji dla czeskich organizacji, które preferowały opcję integralności prowincji historycznych Czech, Moraw oraz Śląska. Mimo istniejących różnic (polscy działacze podkreślali polski charakter języka oraz kultury ludności

38 Por. E. Buława: Ludwik Klucki – inicjator i propagator ideologii słowiańskiej w Cieszynie. „Zwrot” 2000,

W dokumencie Śląsk Cieszyński : obrazy przeszłości a tożsamość miejsc i ludzi (Stron 70-89)