Obwód zaporoski leży w południowo-wschodniej części Ukrainy, nad Dnieprem i Morzem Azowskim. Na północy i północnym zachodzie grani-czy z obwodem dniepropietrowskim, na zachodzie z obwodem chersońskim, na wschodzie – z donieckim. Jego południowe obrzeża znajdują się nad Mo-rzem Azowskim31, długość linii brzegowej w granicach obwodu wynosi ponad 300 km. Obszar obwodu obejmuje 27 180 km2, co stanowi 4,5% terytorium Ukrainy. Wśród 25 obwodów Ukrainy obwód zaporoski zajmuje dziewiąte miejsce. Jego stolicą jest miasto Zaporoże (do 1921 roku Aleksandrowsk).
Obwód zaporoski utworzono 10 I 1939 roku jako część Ukraińskiej Re-publiki Radzieckiej. Terytoria tego obwodu w przeszłości należały do Złotej Ordy, od 1554 roku do chanatu krymskiego. Od XV do XVII wieku północ-na część Zaporoża tworzyła Sicz Zaporoską.
Od 1994 roku obwód zaporoski dzieli się na 20 rejonów. Zgodnie z ukraiń-skim podziałem administracyjnym pięć miast ma status podporządkowania obwodowi: Zaporoże, Berdiańsk, Energodar, Melitopol, Tokmak; dziewięć miast – status podporządkowania rejonowego: Wasylówka, Wilniańsk, Hulaj-pole, Dnieprorudne, Kamionka Dnieprowska, Mołoczańsk, Orzechów, Połohy, Prymorśk. Istnieją tu: 22 osiedla typu miejskiego, 921 wsi, 263 rady wiejskie.
Największym zabytkiem historycznym obwodu zaporoskiego jest wy-spa Chortyca, którą po raz pierwszy wzmiankowano jako wyspę św. Jerzego w Latopisie ruskim z XII wieku. W Zaporożu w latach 1927–1932 powstała pierwsza wielka elektrownia wodna na Dnieprze, zwana Dniproges (ukr.
ДніпроГЕС). Zaporoże jest miastem przemysłowym. W obwodzie rozwija się m.in. przemysł budowy maszyn, metalowy, hutnictwo żelaza i metali
31 Morze Azowskie, będące północną zatoką Morza Czarnego, łączy się z nim przez prze-smyk Kerczeński. Charakterystyczną cechą wybrzeża są liczne wąskie półwyspy, zwane ko-sami, najważniejsza z nich to Kosa Arabacka, oddzielająca od Morza Azowskiego Morze Zgniłe, czyli Siwasz. Ważniejsze miasta handlowe na jego wybrzeżu to: Taganrog, Mariupol, Berdiańsk [Orgelbrand I: 644]. Także morze u brzegów Ukrainy i Rosji, część Morza Czar-nego połączona z nim Cieśniną Kerczeńską, powierzchnia 38 000 km2, głębokość do 13,5 m, uchodzą rzeki Don i Kubań [Encyklopedia 1999: 56].
kolorowych, a także przemysł spożywczy i lekki. Zgodnie z podziałem na regiony gospodarcze obwód zaporoski wraz z obwodem dniepropietrow-skim tworzą region naddnieprzański [Zastawnyj, Kusiński 2003: 253].
Badania prowadziłam w obwodzie zaporoskim w czterech miastach:
Zaporożu, Berdiańsku, Melitopolu i Tokmaku (zob. opis poniżej). W ob-wodzie zaporoskim według stanu na rok 2001 mieszkało 1 926 800 osób, w tym deklarujących się jako Polacy 1800 osób, co stanowi 0,1% ogólnej liczby mieszkańców obwodu. Zgodnie z ostatnim spisem ludności na zie-mi zaporoskiej zie-mieszkają przedstawiciele 130 narodowości. W obwodzie zaporoskim zarejestrowanych jest 50 narodowościowych stowarzyszeń kulturalnych [Derkacz 2003: 8].
Zaporoże32, ukr. Запоріжжя, rozciąga się na obu brzegach Dniepru, w miejscu, gdzie półwysep Chortyca rozdziela rzekę na dwa koryta. Miasto położone jest w odległości 605 km od Kijowa [Sprawocznik 1990: 99].
Powstało jako twierdza. Stara nazwa, Aleksandrowsk, która obowiązywała do 1921 roku, pochodzi od imienia marszałka Aleksandra Golicyna. Od 1921 roku miasto nosi obecną nazwę – Zaporoże. Spis ludności w Aleksan-drowsku w 1808 roku podaje następujące dane: „B наличности состоит купцов 7, у них семейств – 7 (мужска пола – 19, женска – 21 душ), у них служителей иногородних – 15; мещан-кристиан семейств 118 (муж.
–270, жен. – 248), у них служителей 62 души; состоящих на льготе мещан австрийской породы семейств 2 (6 человек) и причисляющихся в мещанство из однодворцев – мужска 3 и женска 1. Евреев мещан – мужска пола 15 и женска 27 душ” [Kuźmenko, Czernołuckij 1997: 110].
Ludzie ci pochodzili z różnych miast, byli różnego wyznania [Kuźmenko, Czernołuckij 1997: 110].
Parafia rzymskokatolicka w Zaporożu należała najpierw do dekanatu jekaterynosławskiego (obecnie Dniepropietrowsk) i stąd, lub z pobliskich miasteczek, dojeżdżali duchowni, aby sprawować posługę kapłańską. Sam pomysł budowy kościoła w Aleksandrowsku zrodził się w 1902 roku [Delo 1902–1910]. Zarząd miejski dość szybko wydał pozwolenie na budowę kościoła. Dokument podpisano 10 VI 1902 roku. W kilka lat później obok kościoła wybudowano szkołę dla dzieci katolickich [Delo 1902–1910].
32 Obszerny opis dawnego Zaporoża znajdziemy w: [Słownik geograficzny XIV: 402–412].
Z dokumentów archiwalnych wynika, że działkę pod budowę rzym-skokatolickiego kościoła wierni nabyli za własne pieniądze. Uzyskali jedy-nie zgodę na pewne ulgi. Podobjedy-nie kupowali ziemię przedstawiciele innych wyznań. Zakończenie budowy rzymskokatolickiego domu modlitwy na-stąpiło w 1906 roku. Parę lat później wierni zwrócili się do zarządu miasta o pozwolenie na rozbudowę kościoła i zakupienie działki w jego pobliżu, wzrastała bowiem liczba wiernych, tak jak i liczba mieszkańców miasta.
Lista wyznawców z 29 XII 1924 roku wskazuje, że w Aleksandrowsku mieszkało 66 rzymskich katolików, w tym 31 Polaków, 27 Niemców, jeden Ormianin, jeden Rosjanin. Liczba wiernych w 1928 roku wzrosła do 142 osób. Ostatnie dostępne dokumenty dotyczące kościoła pochodzą ze stycznia 1928 roku. Później prawdopodobnie nastąpiły prześladowania.
Kolejne dokumenty świadczą o tym, że parafia w Zaporożu stała się filią
Dokument 1.1. Działka pod budowę rzymskokatolickiego kościoła w Zaporożu
Georgsburga33, skąd posługę kapłańską niósł ksiądz Franz Kuhn. W 1923 roku wszyscy kapłani, niezależnie od wyznania, wypełniali formalne karty reje-stracyjne, dołączając do nich swoje zdjęcia [Registracionnyje 1923–1924].
Por. Aneks – Dokument 1. Ankieta ze zdjęciem ks. Franza Kuhna.
W parafii w Georgsburgu ksiądz Franz Kuhn pracował w latach 1903–
1920 (także później?) [Schnurr 1980: 292]. Przez pewien czas posługiwał w parafii również ksiądz Kazimierz Sokołowski [Dzwonkowski 1998: 446].
Od 1914 roku administratorem kaplicy w Aleksandrowsku był czasowo Wincenty Skwirecki, który także pełnił podobną funkcję w parafii Konstan-tinowka [Dzwonkowski 1998: 439]. Aresztowano go 25 VI 1920 roku w Aleksandrowsku (diecezja tyraspolska), gdzie był duszpasterzem, i oskarżo-no o szpiegostwo, po czym skazaoskarżo-no na trzy lata łagrów [Dzwonkowski 1998:
588]. Wykonano na nim wyrok śmierci [Dzwonkowski 1998: 440]. W 1943 roku po wyzwoleniu Zaporoża przez wojska radzieckie do budynku kościoła spędzono tysiące (dokładna liczba nie jest znana) Polaków i Niemców wyznania rzymskokatolickiego. Po dłuższym przetrzymywaniu wszyscy zostali rozstrzelani przez Rosjan, a dokumenty – teczki osobowe spalono34. W związku z rozwojem przemysłu i napływem emigrantów szukających pracy miasto rozrastało się z każdym rokiem. W Zaporożu, jako jedynym mieście obwodowym, pozamykano i zniszczono wszystkie świątynie. To miał być przykład dla innych miast. W okolicach Zaporoża sporo świątyń uległo zatopieniu przy budowie elektrowni wodnej Dniproges na Dnieprze.
33 Georgsburg leży w odległości 35 kilometrów od Aleksandrowska.
34 Informacja pochodzi od świadka zdarzeń, kobiety, która wypełniając obowiązki służbowe, paliła teczki osobowe rzymskich katolików. Dziś nie potrafi określić ich liczby.
Mówi jedynie, że w budynku ludzie dusili się z powodu ciasnoty, wyroki wykonywano wyjątkowo brutalnie. Ciała osób rozstrzelanych wrzucano do specjalnie wykopanego dołu i zasypywano, spalono też wszystkie dokumenty, aby zatrzeć jakiekolwiek ślady.
Liczbę tych osób określiła na tysiące, nie wszystkie osoby miały pozakładane teczki.
Oskarżano ich głównie z powodu pochodzenia i wyznawanej wiary. Oświadczyła, że Polacy rozmawiali wówczas między sobą po polsku, a Niemcy po niemiecku, być może przekazywali informacje tak, by osoby wykonujące wyroki nie mogły ich zrozumieć.
Inna respondentka mówi, że jeszcze po wojnie w 1945 roku jako dziecko bawiła się na zgliszczach kościoła rzymskokatolickiego. Był bardzo zniszczony, ale mury jeszcze stały, widoczna była też zakrystia. Obecnie w miejscu kościoła stoi budynek fabryczny, a kościół rzymskokatolicki wybudowano gdzie indziej.
Liczba mieszkańców Zaporoża w 2001 roku wynosiła 810 620 osób [Encyklopedia PWN, t. 6: 985].
Berdiańsk35, ukr. Бердянськ, położony w odległości 196 km od Zapo-roża, port nad Morzem Azowskim. Powstał w 1827 roku. Pierwszą przy-stań morską otworzono tu w 1830 roku. W 1841 roku portowi morskiemu nadano prawa i status miasta. W następnym roku Berdiańsk został cen-trum guberni taurydzkiej. Z czasem zaczął się tu rozwijać także przemysł.
Fabryka maszyn rolniczych, która powstała pod koniec XIX wieku, była największym tego typu zakładem w tej części Europy. Berdiańsk słynie również z borowin leczniczych [Suprunenko 2007: 215]. W latach 1939–
1958 miasto nosiło nazwę Osypenko, od nazwiska Poliny Osypenko, która jako lotnik zginęła w katastrofie lotniczej w 1939 roku [Sprawocznik 1990:
100]. Nazwa Berdiańsk pochodzi od rzeki Berdianki, nad którą leży miasto.
Idea budowy kościoła rzymskokatolickiego w Berdiańsku zrodziła się w 1857 roku. W czerwcu katolicy berdiańscy zaczęli pisać listy do guberna-tora w Taurydzie z prośbą o pozwolenie na budowę kościoła. Otrzymali je w 1859 roku. W Berdiańsku mieszkały wówczas 283 osoby wyznania rzym-skokatolickiego [Archiw: 20]. W tymże roku budowa kościoła rzymskoka-tolickiego pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, przy pomocy finanso-wej papieża Piusa IX, została zakończona. Od 1907 roku miasto stało się ważnym ośrodkiem religijnym, było w nim mianowicie dwanaście kościołów różnych wyznań. W Berdiańsku znajdował się rzymskokatolicki dekanat diecezji tyraspolskiej. Dekanat obejmował najprawdopodobniej część Pół-wyspu Krymskiego, Donbas i trzy parafie w Obwodzie Wojska Dońskiego na terenie dzisiejszej Rosji: Taganrog, Rostów nad Donem i ówczesną sto-licę obwodu Nowoczerkask36.
Do tej parafii należały wioski: Nej-Sztutgard, Nej-Gofnungstal, Mikoła-jówka i Aleksejewka, stacje Trojany, Jelizawietówka, Nelgówka, Wierzchni
35 O Berdiańsku krótko także w: [Słownik geograficzny I: 134; Orgelbrand 1898: II, 329;
Europa Wschodnia 1997: 99; Encyklopedia PWN, t. 1: 415].
36 Pracowali tu księża dziekani (kolejno): Joseph Matery (1876–1885), Jakob Zerr (1885–
1891), Jakob Seelinger (1886–1892), Rudolf Reichert (1898–1903), Valentin Hartman (1903–1910), Johanes Ungemach (1911–1914, także później?), Michael Hatzenböller (1928?–1930?) [Schnurr 1980: 286].
Tokmak, Kiriłówka, Połohy, Hulajpole, Hajczur, Meczetna oraz fabryka szkła w Połohach, Bergfeld i miasto Nohajsk. Dziekanem w dekanacie ber-diańskim w roku 1912 był Johanes Ungemach. Liczba wiernych w całym dekanacie wynosiła 27 370 osób. Do dekanatu należały kościoły i kaplice 15 okręgów [Katalog 1913: 33–39].
W 1914 roku w granicach dekanatu znajdowały się następujące parafie:
Berdiańsk, Bachmut, Ługańsk, Eichwald, Göttland, Grosswerder, Taganrog, Rostów, wikariat Nowoczerkask, wikariat Juzowka, Jenakijewe. W 1919 roku wikariaty przekształcono w parafie. Dołączono również parafie w Mariupolu, Bergtalu, Grüntalu i Makiejewce. W Berdiańsku przy kościele działała także szkoła dla dzieci katolickich.
Według danych z 1928 roku dekanat przeniesiono do Eichwaldu.
Zlikwidowano parafie: Berdiańsk, Bachmut, Grosswerder, Makiejewka i Nowoczerkask [Schnurr 1980: 286]. Do 1957 roku w budynku świątyni w Berdiańsku znajdowało się muzeum krajoznawcze, po czym budynek zburzono, podobnie jak inne świątynie.
Berdiańsk jest trzecim co do wielkości miastem w obwodzie. Znajduje się w nim port morski [Suprunenko 2007: 215]. Liczba mieszkańców Berdiańska w 2001 roku wynosiła 121 759 osób.
Melitopol37, ukr. Мелітополь, położony na prawym brzegu rzeki Mo-łoczna w odległości 120 km od Zaporoża. Miasto założono pod koniec XVIII wieku jako słobodę Nowoaleksandrowka, która w 1842 roku otrzy-mała status miasta. Nazwa pochodzi od greckiego melitos ‘miód’ i polis
‘miasto’. Słynie z dobrych gatunków drzew owocowych: jabłek i gruszek, a także z różnych rzadkich gatunków czereśni, które pierwszy posadził i rozpropagował w tym mieście Polak z pochodzenia, Andrzej Korwacki.
W powiecie mieszkali koloniści katolicy należący do parafii chersońskiej.
Raz lub dwa razy do roku jeździli 80–100 wiorst do przystani Kachowka na Dnieprze i dalej statkiem do Chersonia, do najbliższego kościoła.
Liczba mieszkańców Melitopola w 2007 roku wynosiła 160 352 osób, w tym: Ukraińców 88 435, Rosjan 63 358, Bułgarów 2 908, Ormian 420, Niemców 326, Greków 318, Czechów 172, Polaków 184. Mieszkają tu rów-nież Białorusini, Żydzi, Tatarzy, Mołdawianie, Estończycy, Litwini, Turcy,
37 Także w: [Encyklopedia PWN, t. 4: 160].
Gruzini, Uzbecy, Czeczeni, Czuwasi, Karaimi, Albańczycy, Mordwini i inni [Dane 2007: wywiad].
Tokmak38, ukr. Токмак, położony nad rzeką Mołoczna (Tokmak), w odle-głości 91 km od Zaporoża. Miasto założono w 1784 roku pod nazwą Bolszoj Tokmak ‘Wielki Tokmak’; nazwa ta obowiązywała do 1962 roku. W 1861 roku miasteczko wchodziło w skład guberni taurydzkiej, a w 1923 roku stało się centrum okręgu melitopolskiego. Słynęło z produkcji trzykołowych traktorów Zaporożec [Suprunenko 2007: 227]. Status miasta otrzymało w 1938 roku.
Liczba mieszkańców Tokmaku w 2001 roku wynosiła 36 760 osób.
38 Także w: [Słownik geograficzny XII: 362].
Be diañskr Melitopol
ZAPORO¯E
Tokmak
Mapa 1.4. Miasta w obwodzie zaporoskim, w których prowadzono badania