Pojęcie interferencji językowej16 Uriel Weinreich określił jako przypa-dek odchylenia od normy każdego z wchodzących w grę języków w warun-kach stałego kontaktu językowego, w którym ich członkowie posługują się więcej niż jednym językiem [Weinreich 1979: 22]. Jak pisze Stanisław Dubisz: „Odchylenia te mogą pozostać tylko odchyleniami (co zwykle pro-wadzi do ich zaniku) albo – po uzyskaniu statusu interferencji zbiorowej i powszechnej – mogą wejść na stale w obręb zespołu środków językowych akceptowanych przez uzus i normę językową” [Dubisz 1997: 330].
Urszula Żydek-Bednarczuk, opisując interferencję językową w śląskich rozmowach potocznych, podaje za Einarem Haugenem definicję interfe-rencji językowej: „Jest jednym ze stadiów procesu przenikania elementów jednego języka do struktury innego języka, w którym następuje bądź prze-łączenie kodów, bądź pełna integracja. Stadium pośrednie jest właśnie in-terferencją, czyli nakładaniem się dwóch systemów” [Żydek-Bednarczuk 1992: 119]. Kazimierz Feleszko w studiach o polszczyźnie bukowińskiej podkreśla, że „intensywność interferencji zależy od wielu różnych czynni-ków, nie tylko językowych, takich jak np. «luki systemowe» jednego języka ujawniane w kontakcie z innym – różne na różnych poziomach” [Feleszko 2002: 106]. Podobnie Elżbieta Smułkowa dodaje, iż „wskutek wprowadzenia do danego systemu językowego nowych elementów interferencja implikuje reorganizację wzorców językowych. Każde bowiem wzbogacenie lub zubo-żenie systemu wywołuje potrzebę reorganizacji dotychczasowych opozycji dystynktywnych w systemie. Takie rozumienie interferencji oscyluje między znaczeniem «proces» a «rezultat procesu»” [Smułkowa 2002: 308–309].
16 Zjawisko interferencji językowej doczekało się dziś licznych opracowań, por. prace na temat interferencji językowej różnych autorów [w:] Interferencje językowe na różnych ob-szarach Słowiańszczyzny, red. S. Warchoł, Rozprawy Slawistyczne 4, Lublin 1989; Interfe-rencje w językach i dialektach słowiańskich, red. E. Umińska-Tytoń, Łódź 1997; J. Kość, Archaizmy a interferencje w strefie polsko-ukraińskich kontaktów językowych, „Slavia Orien-talis”, XLIX, nr 3, Lublin 2000.
Rezultat jest owocem terytorialnego kontaktu językowego; proces i rezultat to wynik osobniczego kontaktu językowego, uwarunkowanego bilingwizmem.
Stanisław Dubisz, opisując przyczyny interferencji w języku zbiorowości polonijnych, podaje sześć motywujących je czynników według następują-cej kolejności:
1) sytuacja mowy w środowisku bilingwalnym (polilingwalnym), 2) konieczność wzbogacenia słownictwa o nazwy nowych desygnatów, 3) presja zasobu leksykalnego oficjalnego (państwowego) języka kraju
osiedlenia (pobytu),
4) presja systemu gramatycznego oficjalnego (państwowego) języka kraju osiedlenia (pobytu),
5) prestiżowe oddziaływanie kultury kraju osiedlenia (pobytu),
6) chęć podniesienia prestiżu własnego środowiskowego (polskiego, polonijnego) języka [Dubisz 1997: 329].
Zaproponowane przez Dubisza czynniki powodujące interferencję ję-zykową sprawdzają się w interferencjach językowych zachodzących wśród Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie.
Na badanym przeze mnie terenie w wyniku kontaktów językowych polsko-ukraińskich i polsko-rosyjskich doszło do pewnych powtarzających się faktów językowych. Zebrane materiały reprezentują różne odmiany polszczyzny kresowej (południowo-wschodniej i północno-wschodniej), mieszanej z elementami języków ukraińskiego, białoruskiego i rosyjskiego.
Polszczyzna informatorów nie jest jednolita; różni się pewnymi cechami, w zależności od miejsca urodzenia informatorów, ich wieku, a także od ich typu bilingwizmu. Dotyczy to zwłaszcza pokolenia najstarszego i częścio-wo średniego.
Najbardziej charakterystyczne zjawiska występujące w polskiej mowie moich rozmówców to:
w systemie fonetycznym:
› występowanie akania, czyli przejście o w a w pozycji nieakcentowanej, np.: pa ruski, pa polski, arganistka, radzina, ana ‘ona’ – pod wpływem języka rosyjskiego;
› występowanie półmiękkiego č’, jak w języku rosyjskim, np.: cikolada, cias, ćwartek, citać;
› występowanie wymowy c’, s’, z’, dz’ we wszystkich pozycjach w wy-razie, np.: kos’c’oł, pujs’c’, powidz’ieli, dz’ien – pod wpływem języka ukraińskiego i rosyjskiego;
› występowanie zmiękczenia ś po miękkim ń w grupie -śk- w sufiksie, np.: rumuńśki, ukraińśki – pod wpływem języka ukraińskiego;
› występowanie przedniojęzykowo-zębowego ł w miejscu polskiego ogólnego, np.: szkoła, ładnie, prawosławnaja, kościół – podobnie jak w polszczyźnie kresowej, ale także w języku ukraińskim i rosyjskim;
› występowanie miękkiego l’ w miejscu polskiego l, np.: liato, konsuliat, pokolienie, liekcji, L’wów, Poliaki – podobnie jak w polszczyźnie kre-sowej, ale także w języku ukraińskim i rosyjskim;
› występowanie dźwięcznego krtaniowego h, np.: bahato, Heliena, Honorata – podobnie jak w polszczyźnie kresowej, ale także w języku ukraińskim i rosyjskim;
w systemie fleksyjnym:
› występowanie końcówki -u w bierniku rzeczowników żeńskich liczby pojedynczej, np.: my zwiedzali wyspu Chortycu, polsku mowu znaju z dzieciństwa – jak w językach wschodniosłowiańskich;
› występowanie końcówki -u w celowniku rzeczowników męskich liczby pojedynczej, np.: ja dała synu wszystko, co tam u nas było, ja zaniosła Janu ten obraz i pozostawiła – jak w językach wschodnio-słowiańskich;
› występowanie końcówki -am w celowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego liczby mnogiej (jak w deklinacji męskiej), np.: dałam takie mucham, co się kliejom na to i zdychajom, dawno dawali babam wszystko i otpusk i gdzieś wyjazd, a teraz nic nie dajom (jako rezultat oddziaływania form ukraińskich/rosyjskich na -am) – jak w językach wschodniosłowiańskich;
› występowanie końcówki -iw i -ow w dopełniaczu liczby mnogiej ro-dzaju męskiego, np.: Poliakiw uże dawno tu je mało, bardzo mało je Polakiw, Ukraińciw też wywozili do Kazachstanu, oni dobre ludzi byli – na wzór ukraiński; u nas Polakow żyje tak mało, bo najwięcej to tam u Lwowi, Ternopolu; dawno tu Niemcow było, oni pracowali na kopalniach – na wzór rosyjski;
› występowanie -yj obok -i, -y w przymiotnikach rodzaju męskiego i nijakiego liczby pojedynczej, np.: tam był narysowany zielionyj listek; chłopiec choroszyj i uczy się dobrze, nie pije; dobryj chlieb teraz u nas je; pięknyj koncert wczoraj był w Domie młodzieży; polskij jazyk jest ciężki – jak w językach wschodniosłowiańskich;
› występowanie konstrukcji z zaimkiem osobowym w formach czasu przeszłego, np.: ja chciał, ja chciała jechać do Polski; my poszli do ksiedzów – pod wpływem języka rosyjskiego bądź też ukraińskiego czy białoruskiego;
› uogólnienie końcówek czasu przeszłego pod względem rodzaju, np.:
same kobiety jechali w pociągu; latom dzieci zagarali ‘opalali się’ u nas na morzu;
w składni – konstrukcje rosyjskie lub ukraińskie:
› rosyjska konstrukcja u mienia jest zamiast polskiego mieć + Acc, np.:
u mnie jest książka; u mnie byli dawno dokumenty polski;
› jechać na czym zamiast ogólnopolskiego jechać czym, np.: jechać na busie;
› pracować kim zamiast ogólnopolskiej konstrukcji analitycznej jako + biernik, np.: pracował szachtiorom; pracowała sprzedawczynią;
› inny dobór przyimka zamiast ogólnopolskiego o, np.: na dziesięć lat mnie był starszyj; brat młodszy na dwa liata;
› ukraińska/rosyjska konstrukcja na + zamiast polskiego w +, np.: roz-mawiam też na ukrajińskim języku i na rosyjskom i na polskom;
› rozszerzenie pod wpływem języka ukraińskiego funkcji przyimka za zamiast ogólnopolskiego o, np.: nic za niego nie znamy; zabrali i on tam siedział, a potem przepadł i za niego nam nie skazali;
› konstrukcje przyimkowe z dla łączącym się z dopełniaczem zamiast ogólnopolskich konstrukcji bezprzyimkowych – celownikowych [por. Dzięgiel 2009: 96], np.: dawali my dla kołchozów; dla was to mówię wszystko;
w leksyce – wybrane przykłady:
› adaptacje z języka ukraińskiego, np.: nam było zabroniono bałakać
‘rozmawiać’ pa polski; nu co wam skazać ‘powiedzieć’, było bardzo
ciężko; teraz możno szutkować ‘żartować’, a tam w Sybiri to nie; świe-krucha ‘teściowa’ u mnie dobra była, Polka ona była z Chmielnickiego;
› adaptacje z języka rosyjskiego, np.: my pisali zajawlienije ‘podanie’;
nacialnik ‘kierownik’ pociągu nas zabrał i my uciekli na Ukrajinu;
dajom l’hoty ‘ulgi’ tym co w Afganistanie służyli; jak zamknęli nas na sutki ‘doba’, to kazałoś, że to cały rok; ziemlietriasienie ‘trzęsienie ziemi’ było, ja była mała i pamiętam to; na otpusk ‘urlop’ ja w Polsku jadę zawsze, tam pobywam trochę i wracam;
› kalki semantyczne, np.: na kopercie nado pisać indeks ‘kod pocztowy’;
moja córka postąpiła ‘dostać się na studia’ do Kijowa i tam się uczy;
daj mi drugi ‘inny’ obrazek, ten nie podoba się; ja żyła koło Żytomierza, potem ja żyła ‘mieszkała’ w Kazachstani, a teraz ja żyję w Bogatyriowie.
Przegląd wymienionych zjawisk interferencyjnych w mowie Polaków żyjących w obwodach donieckim i zaporoskim jest tu fragmentaryczny.
Aby przeprowadzić dokładną analizę i określić frekwencję poszczególnych zjawisk, trzeba byłoby podjąć odpowiednie badanie nad językiem poszcze-gólnych informatorów i grup, do których należą, biorąc pod uwagę ich miejsce urodzenia. W niniejszym opracowaniu zagadnienie to nie będzie szczegółowo analizowane.
Interferencje w mowie Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie pojawiają się we wszystkich warstwach języka. Na procesy interferencji języ-kowej najbardziej podatna jest warstwa leksykalna; najwyższą frekwencję mają zapożyczenia rzeczownikowe i czasownikowe. Zjawisko to tłumaczy się paralelnym kontaktem języków i kultur, także wielojęzycznością i kon-tekstem sytuacyjnym, kiedy zachodzi potrzeba nowych nazw dla nowo poznawanych przedmiotów i czynności. Wymuszone ono zostało faktem zapełnienia luki słownikowej w nowej sytuacji życiowej użytkowników.
Wyrazy zapożyczone z rosyjskiego nazywają zwykle desygnaty, których informatorzy w miejscu swojego urodzenia nie znali, poznali je dopiero później, w miejscu zamieszkania w Donieckiem i Zaporoskiem.
Zjawiska interferencji językowej są zmienne, różne, często indywidual-ne, zależne od osób, poszczególnych rodzin, konkretnych miasteczek.
Zarówno wśród badanych informatorów, jak i w różnych częściach Polski, np. na Pomorzu Zachodnim, „badania wykazują, że w zbliżonych warunkach
zewnętrznych zaawansowanie procesów interferencyjnych jest różne u osób z tej samej generacji w związku z różnicami w wykształceniu, w kontaktach ze światem zewnętrznym, u osób z tej samej rodziny zależnie od generacji i od udziału w życiu kulturalnym” [Rzetelska-Feleszko 1989: 262]. Zjawisko interfe-rencji językowej ukraińsko-rosyjskiej i rosyjsko-ukraińskiej na terenie południo-wo-wschodniej Ukrainy jest przedmiotem zainteresowania zwłaszcza ukraiń-skich uczonych; powstaje na ten temat wiele artykułów oraz monografii17. W mowie moich respondentów można zaobserwować mozaikę czyn-ników interferencyjnych; wpływy zewnętrzne na przebieg procesów zależą też od liczebności grupy w obcym otoczeniu, od częstotliwości i sposobu utrzymywania styczności z językiem ogólnopolskim, również od intensyw-ności kontaktów gospodarczych i kulturowych z ośrodkami rosyjskimi i ukraińskimi. Polszczyzna Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie stanowi specyficzną jakość językową, powstała bowiem w wyniku wielora-kich kontaktów językowych: z polszczyzną ogólną, kresową polszczyzną północno-wschodnią i południowo-wschodnią, z polszczyzną gwarową, językiem ukraińskim i jego odmianami gwarowymi, językiem rosyjskim w różnych odmianach (literacka, potoczna, gwarowa).
Przeprowadzone analizy interferencji zachodzącej między systemami blisko spokrewnionymi, z jakimi mamy do czynienia wśród polskojęzycznych informatorów w południowo-wschodniej części Ukrainy, wskazują na przenikanie się kilku systemów. Przyczyn interferencji polsko-ukraińskiej i polsko-rosyjskiej należy szukać między innymi w tym, że polszczyzna moich informatorów znalazła się w środowisku dwujęzycznym: ukraińskim i rosyj-skim. Z czasem następowała konieczność wzbogacania słownictwa o nazwy nowych desygnatów, zarówno ukraińskich, jak i rosyjskich. Do 1990 roku oficjalnym językiem był bowiem rosyjski, po 1990 – ukraiński. Również system gramatyczny obu języków niewątpliwie wpłynął na funkcjonujący
17 Por. np.: Л. Лазаренко, Лексична інтерференція в усному румунському мовленні в Україні (лінгвістичний та соціолінгвістичний аспекти), Київ 2001; О. С.Черемська, Лексична та граматична інтерференція в сучасній українській літературній мові (на матеріалі преси Харківщини 50-80-х років XX століття), Харків 2006; П. І. Сигеда, Лінгвістичний аспект інтерференції (на матеріалі російського мовлення жителів північного Приазов’я), [w:] Державотворчі процеси і соціально-економічні моделі розвитку України на сучасному етапі, t. 2, Донецьк 2007, s. 216–221.
w praktyce język Polaków. Podkreślić trzeba, że językiem kultury wysokiej był i nadal pozostaje język rosyjski, co niewątpliwie wpływało i wpływa na ogromną liczbę interferencji rosyjskich. Rodzaje i nasilanie się interferencji zasługują na dalsze szczegółowe badania.