Współczesna sytuacja językowa w sferze rodzinnej charakteryzuje się jednolitością, dotyczy to relacji respondentów z dziećmi i wnukami, powszech-ny jest tu język rosyjski. W rodzinach starszego pokolenia na południowo--wschodniej Ukrainie kontinuum językowe zostało przerwane, ponieważ w sferze rodzinnej w miejscach ich urodzenia panował język polski. W swo-bodnych wypowiedziach usłyszeć można:
Dawno w dietstwie ja nie znała ruskowo, tylko polskij, a teraz uże i polskij zabyła, tolko ruskij, tolko ruskij, da i s diet’mi i s wnukami, nu czto dielat’
takije wriemiena [Kramatorsk 2010: wywiad].
Kolejne pytanie ankietowe dotyczyło języka, którym posługują się Polacy na co dzień w sferze rodzinnej. Deklaracje ankietowanych przedstawiają poniższe diagramy.
Wykres 3.1.Codzienny język Polaków starszego pokolenia na południowo- -wschodniej Ukrainie
39%
16%
45%
ukraiński rosyjski
rosyjski i ukraiński
Z 216 badanych Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie codzien-nie posługują się językiem rosyjskim 83 osoby, 98 osób zadeklarowało, że na co dzień w domu rozmawia po ukraińsku, a 16 osób odpowiedziało, że codziennie używa i języka ukraińskiego, i języka rosyjskiego.
Doma my tak po ukraińśki, tam my żyli w Chmielnicku tam pa ukraińśki my howoryły, no tut, my kak, wot my doma pa ukraińśki, a wot na ulice tam w magazynie nu pa ruski, tak kak wsie, a doma mieżdu saboj wot na ukraińśkim jazykie, nu wy znajetie, cej ukrajińśkyj win ne takyj czystyj win pomiszanyj [Mariupol 2011: wywiad].
Przejście Polaków mieszkających na Ukrainie na inny język, czyli ro-syjski, odbywało się w sytuacji zmiany warunków życia: migracji ze wsi do miasta lub z miasta, gdzie polski był językiem codziennej komunikacji (np.
ze Lwowa), do miast południowo-wschodniej Ukrainy, z jednej republiki radzieckiej do innej, np. z Republiki Białorusi czy Litwy na Ukrainę. Przejście na język rosyjski wiązało się z dążeniem do adaptacji w nowym rosyjskoję-zycznym środowisku, a także z poszerzeniem się sfer komunikacji, z czasem także na sferę rodzinną.
Dla najstarszego pokolenia Polaków, którzy osiedlili się na terenach południowo-wschodniej Ukrainy, językiem prymarnym był polski lub jego odmiana kresowa – południowo-wschodnia czy północno-wschodnia. Polacy ci obecnie używają języka polskiego w wyjątkowych sytuacjach: w rozmo-wach z gośćmi z Polski, czasami w rozmorozmo-wach prywatnych z księdzem lub podczas spowiedzi. W tym przypadku należy zwrócić uwagę na uwarunko-wania historyczne i polityczne. Po osiedleniu się w obwodzie donieckim i zaporoskim osoby te o sprawach dnia codziennego mówią po rosyjsku, czyli w języku przez nie wyuczonym, wyzbyły się więc języka polskiego na rzecz rosyjskiego. Dla ich dzieci językiem sfery stał się już język rosyjski, który funkcjonował i nadal funkcjonuje w życiu rodzinnym i sąsiedzkim.
Ankietę wypełniło 150 Polaków, przedstawicieli średniego pokolenia (1945–1975). W obwodzie donieckim 60 Polaków w wieku średnim na co dzień rozmawia w języku rosyjskim, 10 osób po ukraińsku, a 3 osoby w takim samym stopniu po rosyjsku i ukraińsku. Nikt z badanych nie wymienił języka
polskiego, ponieważ na co dzień nikt się nie posługuje językiem polskim.
Ci, którzy znają język polski w mniejszym lub większym stopniu, używają go w wyjątkowych sytuacjach. Język polski, jak potwierdzają informatorzy w Makiejewce, znają z dzieciństwa (starsza generacja); średnie i młodsze poko-lenie nabyło go na lekcjach języka polskiego lub na kursach, np. przy kościele.
Mogę rozmawiać na wszystkich trzech jazykach: po rosyjsku, polsku i ukraińsku. Tutaj nie ma z kim mówić po polsku, czasami z księdzem i wsio. A tak codziennie pa ruski, chlieb pakupaju, zdrasti gaworiu sasie-diam i każdyj dień pa ruski. Jeśli idu kuda-to w uprawlienije inogda pa ukraiński. Nu w magazinie po ukraińśki. Jak ja mogę mówić po polsku ili tam pa ukraińsku, kiedy wszyscy tu mówią po rosyjsku [Makiejewka 2007: wywiad].
Jak słusznie podkreśla Janusz Rieger: „Można przyjąć, że cała polska ludność na Ukrainie [tu: Zachodniej] włada dziś w większym lub mniejszym stopniu językiem ukraińskim (w jego postaci literackiej i/lub gwarowej) oraz rosyjskim, obydwoma w mowie i (lepiej lub gorzej) w piśmie. Nie zawsze tak było” [Rieger 2007: 188].
Wykres 3.2. Codzienny język Polaków średniego pokolenia na południowo- -wschodniej Ukrainie
57%
10%
9%
24%
ukraiński rosyjski
rosyjski i ukraiński mieszany
(ukraiński i rosyjski)
W obwodzie zaporoskim 25 badanych Polaków średniego pokolenia na co dzień używa języka rosyjskiego, 11 mówi w równym stopniu po ro-syjsku i ukraińsku, 5 zadeklarowało się, iż posługuje się językiem ukraiń-skim, 30 osób twierdziło, że mówi językiem mieszanym, tzn. rosyjskim i ukraińskim. „Język mieszany” dopisywali sami ankietowani, takiego pyta-nia nie było w kwestionariuszu. W literaturze zjawisko to, czyli „mieszanie”
ukraińskiego z rosyjskim, zostało szczegółowo opracowane i opisane. Na-zwano je „surżyk”2 (o czym będzie mowa w kolejnych rozdziałach książki).
W czasie wywiadów sami respondenci wskazywali na to, że mówią „mie-szanym językiem” lub „ani to po ukraińsku, ani po rosyjsku”. Doskonale zdają sobie sprawę z jego niepoprawności.
My razgawariwajem takoj mieszanoj mowoj. Nu nie to russkij, nie ukra-ińskij. Kak to tak my nauczylisia i tak bałakajem. Nie znaju kak ono wier-no. Nu i pa polski toże ciut’-ciut’. Oj pisat’ ja nie umieju, ja wże stara, jeśli szczoś potriebne, to dity piszut. Nu znajetie eto tak, ni ruskij jazyk, ni ukrainskij. Ja słyszała ruskij tam w Moskwie, u nich czistyj, a u nas wot takoj mieszanyj. No a pa ukrainski to znajetie samyje kak prawilno ano, no my toże tak czisto pa ukrainski nie razgawariwajem wot [Bogatyrówka 2007: wywiad].
Jedna z informatorek mówi:
Jak myślę o pierwszym pocałunku, to myślę tylko po polsku, ten chłopak też był Polakiem. Nawet nie wiem, czy w języku ukraińskim czy rosyjskim znalazłabym takie wyrazy wspomnień, o tym tylko po polsku można mówić. No a siejczas, to tak bolsze pa ruski, pa ruski, pa polski nu czasom koło kastioła tam, z ojczulkiem naszym [Zaporoże 2007: wywiad].
Z 60 badanych osób w młodym pokoleniu posługiwanie się na co dzień językiem rosyjskim zadeklarowało 46 osób, 5 osób – językiem ukraińskim, a 9 rosyjskim i ukraińskim w jednakowym stopniu.
2 Podobne zjawisko pomieszania języka rosyjskiego i białoruskiego występuje na Białorusi, zwłaszcza na Białorusi Wschodniej, i nosi nazwę „trasianka”.
Procentowo wygląda to tak, że najwięcej osób w młodym pokoleniu (77%) zadeklarowało, że mówi codziennie językiem rosyjskim, w średnim 57%, a w starszym 39%. Starsze pokolenie (45%) zadeklarowało też, że mówi po ukraińsku. Ta teza potwierdza się w moich wywiadach: osoby uro-dzone w obwodach zachodniej Ukrainy komunikują się w rodzinach także w języku ukraińskim, a raczej dialektalną odmianą języka ukraińskiego.
Przy opisie języka codziennej komunikacji środowiska rodzinnego Po-laków należy uwzględnić warunki polskiej społeczności mieszkającej wśród innych grup narodowościowych, dla których spoiwem był i nadal pozostaje język rosyjski. Do istotnych uwarunkowań trzeba zaliczyć:
› rozproszenie grupy,
› istnienie małżeństw mieszanych,
› rosyjskojęzyczne otoczenie.
Nataliya Shumarova pisze, że „zmiana języka komunikacji zmusza czło-wieka w wieku dorosłym (w większości wypadków) do przejścia okresu «wra-stania» w inne środowisko językowe ze stratą przy tym na dostatecznie długi okres własnego językowego oblicza i często rozerwania psychologicznego
Wykres 3.3. Codzienny język Polaków młodego pokolenia na południowo- -wschodniej Ukrainie
77%
8%
15%
ukraiński rosyjski
rosyjski i ukraiński
związku z duchem języka ojczystego” [Shumarova 2004: 58]. Z taką sytu-acją spotykamy się wśród Polaków na badanym terytorium.
Polacy na południowo-wschodniej Ukrainie pozbyli się języka pol-skiego na rzecz rosyjpol-skiego. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest nie tylko etniczna struktura ludności tego regionu, ale również praktykowana i na-rzucana przez władze polityka językowa oraz wynikające z tej polityki funkcje każdego z używanych języków, ich prestiż i zakres użycia.