Surżyk w komunikacji starszego i średniego pokolenia Polaków na po-łudniowo-wschodniej Ukrainie występuje bardzo często. Młode pokolenie wyraźnie rozgranicza język literacki ukraiński od rosyjskiego, choć nie oznacza to, że nie używa surżyka. Używanie surżyka najbardziej widać u osób urodzonych w Kazachstanie, obecnie mieszkających w Bogatyrówce koło Zaporoża. Dość często występuje także u osób urodzonych na zachodniej Ukrainie, dla których język lub gwara ukraińska były pierwszym środkiem komunikacji, a język rosyjski nabyli, gdy znaleźli się na południowo--wschodniej Ukrainie. Warto też wspomnieć, że częściej surżykiem posłu-gują się ludzie z niższych sfer społecznych, rzadziej natomiast osoby pracu-jące w urzędach, szkołach bądź na uczelniach wyższych, czyli inteligencja.
To ostatnie dotyczy także innych grup narodowościowych, nie tylko Pola-ków, lecz nawet samych Ukraińców i/lub Rosjan mówiących obecnie po ukraińsku. Na temat surżyka powstaje na Ukrainie wiele prac o mniejszej lub większej wartości naukowej, zjawisko to jest szeroko komentowane także na stronach internetowych w języku ukraińskim i rosyjskim.
W Polsce temat surżyka doczekał się już obszerniejszego opracowania.
Zajął się tym zjawiskiem Artur Bracki [Bracki 200918]. W jego pracy znalazły
18 Cytat za: [Bracki 2009: 10]: „Z uwagi na brak w dotychczasowej literaturze przedmiotu monografii opisującej surżyk, a także słabe rozpoznanie zagadnienia w publikacjach reali-zowanych poza Ukrainą [...] za cel główny obrano tu opis tytułowego zagadnienia, wyzna-czenie jego zakresu znaczeniowego i natury. [...] Niniejsza praca powstała przede wszyst-kim z myślą o tym, by określenie surżyk stało się rozpoznawalnym pojęciem naukowym, nazywającym ściśle określony produkt językowej interferencji ukraińsko-rosyjskiej, by zajęło miejsce pośród wielu innych pojęć nazywających podobne zjawiska, występujące na innych terytoriach, z których część zaprezentowano w tej monografii”.
się zarówno elementy opisowe, jak i analityczne dotyczące tego problemu.
Termin „surżyk” jest używany w literaturze socjolingwistycznej od nie-dawna, rozpowszechniony został przez ukraińskich i rosyjskich języko-znawców, zwłaszcza w ostatnim dziesięcioleciu, odnosi się bowiem do mie-szaniny języka ukraińskiego i rosyjskiego. Pierwotne znaczenie wyrazu
„surżyk” według Słownika języka ukraińskiego Borysa Hrinczenki (ukr.
суржик) to: „смешанный зерновой хлеб или мука из него, напр. пшеница с рожью, рожь с ячменем, ячмень с овсом и др.” lub „человек смешаной расы” [Hrinczenko 1909: IV, 231].
Etymologiczny słownik Maksa Vasmera podaje: суржанка, суржанец, суржик „нечистая пшеница c примесью ржи”. Vasmer cytuje też polskie sąr-życa, sążyca ‘ts.’, czeskie souržice, sourež, z * sϞ- i *rъžь [Vasmer 1971, III: 806].
U Aleksandra Brücknera występuje też sąrżyca, sążyca ‘pszenica ze rżą (żytem)’
[Brückner 1970: 482]. Wiesław Boryś poświęca wyrazowi krótki akapit: „[…]
*sϞrъžica ‘ziarna pomieszane z żytem, zboże zawierające żyto’, polskie dialek-talne od XVI wieku – sążyca, sąrżyca ‘żyto (siane) na wpół z pszenicą’, czeskie souržice, dial. suržica jako ‘zboże (zwłaszcza pszenica) siane razem z żytem’, słowackie suržica ‘mieszanka pszenicy i żyta lub owsa i jęczmienia’, słoweńskie i serbsko-chorwackie ‘mieszanka zbożowa, zwłaszcza żyta i pszenicy’, ‘wy-siana mieszanka żyta i pszenicy’, a także ukraińskie ‘ts.’” [Boryś 1975: 122].
Pierwotne znaczenie wyrazu wiąże się z leksyką dotyczącą uprawy roli.
Borys Hrinczenko przytacza już jednak także inne znaczenie – ‘człowiek mieszanej rasy’. Z czasem termin ten został przeniesiony na grunt języko-znawstwa i nabrał rozgłosu w literaturze językoznawczej jako zjawisko so-cjolingwistyczne. Ukraińscy i rosyjscy socjolingwiści uważają, że wyjątko-we formy tego typu półjęzyczności19 są formowane w warunkach, kiedy dwa języki są podobne. Tak w rezultacie zmieszania języków ukraińskiego i rosyjskiego powstaje surżyk [Trub 2000; Bielikow, Krysin 2001: 58].
19 O półjęzyczności (podaję za Ewą Lipińską): Hakan Ringbom uważa, że jest to stan przejściowy, zmierzający do całkowitego zarzucenia języka ojczystego na rzecz języka kra-ju przyjmującego. Tove Skutnabb-Kangas twierdzi, że osoba, która nie osiągnęła jeszcze poziomu jednostki jednojęzycznej w żadnym z języków, jest podwójnie półjęzyczna, mimo że znajomość obu wzięta razem jest wyższa od znajomości każdego z osobna. [...]
Półjęzyczność czy podwójna półjęzyczność jest zjawiskiem mało zbadanym, a nawet często podaje się w wątpliwość fakt jej istnienia [Lipińska 2003: 124–125].
Encyklopedia języka ukraińskiego z 2000 roku podaje: „Суржик (букв.
– суміш жита з пшеницею, ячменю з вівсом і т. ін., а також борошно з такого зерна)” oraz „мова, в якій штучно об’єднані без дотримання літературних норм елементи різних мов. Уживається переважно щодо укрaїнського просторіччя, засміченого невмотивовано запозиченими (внаслідок укрaїнсько-російської інтерференції) російськими елемен-тами: самольот, січас, тормозити, строїти, кидатися в очі, займа-тися в школі, гостра біль. Суржик – це збіднена мова, позбавлена національного колориту, краси й виразності. Найпоширеніший у по-краси й виразності. Найпоширеніший у по-бутовому мовленні, звідки проникає на сторінки газет і журналів, книжок і брошур” [Łeneć 2000: 616]. Jarosław Poliszczuk, powołując się na powyższą encyklopedię, pisze: „Surżyk jest to mieszanina żyta z pszeni-cą, jęczmienia z owsem, też język, w którym sztucznie połączone elementy różnych języków nie mają żadnego standardu. Termin ten dotyczy języka ukraińskiego z domieszką elementów języka rosyjskiego, powstałego w wy-niku ukraińsko-rosyjskiej interferencji językowej [Poliszczuk 2003: 267].
Odpowiednikiem surżyka na Białorusi jest tzw. trasianka (mieszanina języka białoruskiego i rosyjskiego)20 [Smułkowa 2002: 415].
Niektórzy ukraińscy lingwiści twierdzą, że surżyk zrodził się w środo-wisku miejskim. Autor pracy o języku Kijowa zauważa, że na początku XIX wieku w Kijowie rzadko kto mówił rosyjskim językiem literackim. Miesz-kańcy tego miasta rozmawiali w języku ukraińskim lub polskim [Makarow 2002: 192], a później, od 1860 roku, inteligencja kijowska na co dzień po-sługiwała się językiem ukraińskim. Działo się tak na skutek przemieszania języka rosyjskiego i ukraińskiego. Surżyk był więc językiem miasta: prze-stał być ukraińskim, ale jeszcze nie prze-stał się rosyjskim. Jest to nowy twór
20 W literaturze językoznawczej stosowany jest również termin język mieszany. „Jest to język powstały wskutek wzajemnych zapożyczeń z dwóch lub więcej różnych języków w efekcie długich i bliskich kontaktów grup etnicznych. Przykładem są języki kreolskie, pidginy, sabiry” [Encyklopedia 1993: 242]. Nie wymienia się tu surżyka i trasianki ze względu na inną specyfikę językową. Pidgin – to język, który ma bardzo ograniczone słownictwo i uproszczoną gramatykę. Pierwotnie było to skrzyżowanie języka angielskiego z chińskim lub językami melanezyjskimi. Sabir – to również język mieszany, powstały w rezultacie kontaktu dwóch lub więcej języków (rozwijał się przede wszystkim w portach). Język kreolski można zdefiniować jako pidgin, który stał się językiem ojczystym określonej społeczności [Encyklopedia 1993: 393, 467; Lipińska 2003: 94–96].
językowy, na który oburzają się Ukraińcy, a też i prawdziwi „Rusini”.
W połowie XIX wieku język Kijowa zbliżył się pod względem poprawności do rosyjskiego, ale językiem rosyjskim nie stał się nigdy. Język ukraiński w mieście wyszedł z użycia i stał się językiem wsi [Makarow 2002: 193–194].
Wraz z migracją ludności wiejskiej do miast użycie surżyka poszerzało się na inne sfery językowe w miastach.
Inni autorzy piszą, że na rozpowszechnienie się surżyka wpłynęła rusyfi-kacja ukraińskiej wsi, która w wyniku długotrwałej nauki języka rosyjskiego stała się „surżykojęzyczna” [Stawyćka 2005: 261–263], zwłaszcza w rejonach wschodniej Ukrainy. Surżyk w różnych regionach Ukrainy brzmi różnie, także jego użytkownicy posługują się różnymi jego odmianami.
Badania dotyczące używania surżyka, przeprowadzone przez Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii w 2003 roku, wykazały, że surżykiem posługuje się od 11 do 18% mieszkańców Ukrainy, czyli 5,1–8,3 mln osób.
Językiem tym na zachodzie Ukrainy mówi 2,5%, w środkowej części Ukrainy – 14,6%, w środkowo-wschodniej 21,7%, na wschodzie – 9,6%, a na południu – 12,4% mieszkańców21.
Surżyk nie ma oficjalnego statusu, przez władze ukraińskie uważany jest za „zepsuty” rusycyzmami język ukraiński, choć powstał w epoce na-rodzin literackiego języka ukraińskiego. W formie pisanej surżyk został zastosowany w utworze Natałka Połtawka Iwana Kotlarewskiego (1819)22, a także w późniejszych utworach innych autorów.
Założyć zatem można, że surżyk występuje wtedy, kiedy elementy oby-dwu języków (rosyjskiego i ukraińskiego) uzyskują taki stopień przemie-szania, że tworzą trzecią jakość, pozbawioną normatywności, niemającą własnego standardu.
Na terytorium południowo-wschodniej Ukrainy surżyk występuje bardzo często w mowie badanych Polaków, zwłaszcza wśród tych informa-torów, którzy urodzili się na Ukrainie Zachodniej.
21 „Mówienie surżykiem” – badania przeprowadzone przez Kijowski Międzynarodowy In-stytut Socjologii, 2003, podział wg makroregionów podaję za: http://ru.wikipedia.org/
wiki/%D0%98%D0%B7%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5
%D0%BD%D0%B8%D0%B5:SurzhykUseRu.PNG, wejście na stronę 30.01.2011.
22 Iwan Kotlarewski, ukr. Іван Петрович Котляревський (1769–1838), ukraiński poeta i dramatopisarz, wprowadził żywy język ludowy do literatury ukraińskiej.
My popali w Kazachstan, nas Stalin wysłał s Ukrainy, naszych bat’kiw, w trycat’ szestom godu. Ja tam prożyw sorok odin god. Siewernyj Kazach-stan, rańsze była Koczetanskaja obłast’, siejczas Siewierokazachstanskaja.
W siemsiat sied’mom godu ja pryjichał siuda, tut u mienia doczka buła.
Nas tam dierżali o tako. Relihiju naszu nichto nie znał, nichto nie dawał, zaprieszczali. W szkołu my chodili, nie daj boh szczob jajiczko kraszene buło. U mene żena była komunistka, a u mienia ikony buły, prijechali szczob ja sniał. Nu i ja sniał [Bogatyrówka 2007: wywiad].
Informatorzy zdają sobie sprawę z tego, że mówią niepoprawnym języ-kiem literackim, „ani ukraińskim, ani rosyjskim”.
My razgawariwajem nie czisto po ukraiński, to i pa ruski nie czisto, nasz jazyk jest mieszannyj. Nu możet nado było uczitsia wsio prawelno, a wot ne buło gdie, uczitsia nado buło rabotat’, dietoczka – nam tiażeło oczeń buło. Chto piereżył eto to i znajet. Uże siejczas uczitsia można w szkole, a my jak sami uczilisia i potomu nasz jazyk takoj smieszanyj [Bogaty-rówka 2007: wywiad].
Analizowałam odpowiedź na pytanie: На каком языке Вы общаетесь каждый день ‘w jakim języku na co dzień Pani/Pan rozmawia?’. W rezul-tacie 24% badanych ze średniego pokolenia odpowiedziało, że językiem codziennej komunikacji jest „język mieszany – jest to coś między rosyj-skim a ukraińrosyj-skim”. W obwodzie donieckim takiej odpowiedzi nie było.
Zdecydowanie mniej osób, z którymi prowadziłam wywiady w obwodzie donieckim, mówiło – jak się okazało – surżykiem. Zwracali oni uwagę na poprawność językową w języku rosyjskim lub ukraińskim, w ich mowie zachodziło też zjawisko przełączania kodu na język ukraiński lub polski.
W polskim występowały liczne interferencje językowe.
Najstarsze pokolenie badanych samego wyrazu „surżyk” nie zna, nie miało styczności z tym terminem. Średnie pokolenie zna go jako mieszaninę językową ukraińsko-rosyjską lub nawet mieszaninę języka polskiego z ro-syjskim i ukraińskim:
Surżyk eto jeśli kto-to razgawiariwajet na ruskom jazykie i dajet mnogo ukraińskich słow. Toże ja dumaju, jeśli kto-to gawarit pa polsku i mnogo ruskich i ukraińskich słow [Makiejewka 2010: wywiad].
Termin „surżyk” jest dobrze znany młodzieży, zwłaszcza studentom.
Nawet w rozmowach w autobusach czy trolejbusach można usłyszeć żartobli-we dyskusje młodzieży o tym, że kolega czy koleżanka rozmawia surżykiem.
– Ona rozmawia z nami surżykiem.
– A co to jest?
– Niepoprawność języka ukraińskiego i nieznajomość języka rosyjskiego – to razem jest surżyk [Donieck 2010: obserwacja uczestnicząca].
Z moich własnych obserwacji wynika, że w środkach transportu miej-skiego w Zaporożu więcej osób rozmawia surżykiem niż w Doniecku;
podobnie na ulicy czy też w sklepach. Ukraińscy lingwiści coraz częściej dyskutują na temat używania i coraz powszechniejszych funkcji surżyka.
Dyskusje takie spotyka się także na forach ogólnoukraińskich; prowadzący je naukowcy zastanawiają się, jakie metody powinno się zastosować, by zmniejszyć lub w ogóle zlikwidować tak szeroki zakres użycia surżyka. Nic więc dziwnego, że najwięcej uwagi tej problematyce poświęca się na uczel-niach wyższych Zaporoża i Doniecka, zwłaszcza na zajęciach ze studentami o kulturze języka.
Staramy się tłumaczyć młodym ludziom, że mówienie surżykiem jest niepoprawne. Uczulamy ich na to, żeby w swoim kręgu znajomych, w rodzinach starali się mówić poprawnie, jeżeli nie po ukraińsku, to po rosyjsku, ale żeby był to język mówiony zbliżony do literackiego. Na star-sze pokolenie nie mamy wpływu i nie należy ich męczyć, natomiast młodzi są przyszłością państwa. Będą oni reprezentować Ukrainę na are-nie międzynarodowej, powinni więc posługiwać się językiem literackim [Berdiańsk 2010: wywiad].
Zjawisko to jest przedmiotem troski naukowców ukraińskich. Surżyk jako fenomen socjolingwistyczny należałoby dokładnie zbadać w trzech
różnych aspektach: lingwistycznym, psychologicznym i socjalnym. Jednym z głównych celów takich badań powinna stać się metodyka nauczania, bę-dąca w stanie zablokować wzrost oraz wpływ tego zjawiska, gdyż zagraża ono językowi ukraińskiemu, wyrządzając szkody na wszystkich jego pozio-mach [Masenko: strona internetowa].
Wydaje mi się, że zjawisko to jako fenomen socjolingwistyczny należało-by też porównać pod względem jego zakresu w różnych regionach Ukrainy, ale także w Rosji, tam, gdzie mieszkają Ukraińcy, czy też na całym pograni-czu ukraińsko-rosyjskim. Uwagę badaczy powinno się też skierować na używanie surżyka w innych grupach etniczno-językowych, które pomimo lepszej lub gorszej znajomości języka ukraińskiego i rosyjskiego posługują się językiem swej narodowości. W moich badaniach wzięłam pod uwagę tylko przykłady używania surżyka wśród polskiej grupy narodowej.
Należy określić między innymi, jakie są przyczyny występowania tego zjawiska. Poprawę, czyli ograniczenie użycia surżyka, można wiązać z po-koleniem trzecim – najmłodszym. Jest ono w stanie nauczyć się literackich języków, rozróżniając słowiańskie systemy językowe. Jak świadczy wyżej cytowana wypowiedź wykładowcy języka polskiego i ukraińskiego z Ber-diańska, o poprawność językową walczą nauczyciele akademiccy na swoich zajęciach, zwracając szczególną uwagę na poprawność wypowiadania się studentów w każdym z używanych języków. Zadanie to należy jednak nie tylko do językoznawców, ale do szerszych kręgów inteligencji.