Za twórcę teorii kontaktów językowych uważa się Uriela Weinreicha.
W pracy Languages in Contact (wyd. 1, New York 1953) wprowadził on no-watorskie metodologicznie podejście do badań kontaktów językowych8. Autor ten uważa, że kontakt językowy zachodzi wtedy, kiedy dwa lub
kilka języków używane są na przemian przez tę samą osobę [Weinreich 1979: 229]. Przedstawia też szczegółowo mechanizm kontaktu językowego odbywającego się w procesie przemiennego używania języków, gdy głównym wykonawcą kontaktu jest osoba, indywiduum. Problematykę kontaktów językowych Weinreich sprowadza do następujących kręgów tematycznych:
interferencja jako odstępstwo od normy w mowie bilingwalnej osoby pod wpływem kontaktu językowego; zjawisko bilingwizmu; tło socjokulturowe kontaktów językowych.
W Polsce10, a także na Ukrainie, analiza teorii kontaktów językowych doczekała się wielu obszernych opracowań naukowych. Termin „kontakt językowy” bywa też interpretowany różnie. Na przykład Olga Achmanowa twierdzi, że kontakt językowy to stykanie się języków na skutek wydzielo-nych geograficzwydzielo-nych, historyczwydzielo-nych i socjalwydzielo-nych warunków, prowadzące do językowej komunikacji zespołowej mówiących różnymi językami11 [Achmanowa 1966: 535]. Wiktor Rozencweig termin ten traktuje podob-nie, tj. jako ustną komunikację między dwoma językowymi zespołami12 [Rozencweig 1972: 3].
Lubow Łazarenko, opisując zjawisko leksykalnej interferencji mówionego języka rumuńskiego na Ukrainie, interpretuje definicję kontaktu językowego, która jest bliższa ujęciu Weinreicha. Rozumie ona zjawisko kontaktu języko-wego nieco szerzej niż Achmanowa i Rozencweig. Kontakt językowy – według
8 Problematyka kontaktów językowych w literaturze amerykańskiej była przedmiotem szczególnej uwagi, por. G. Geerts, Research on Language Contact, [w:] Sociolinguistics. An International Handbook of the Science of Language and Society, red. U. Amman, N. Ditt-mar, K. Mattheier, Berlin–New York 1987, s. 598–606; E. Oksaar, The History of Contact Linguistics as a Discipline, [w:] Contact Linguistics, red. H. Goebl, P. H. Nelde, Z. Starý, W. Wölck, Berlin–New York 1997, s. 1–11.
9 Korzystam z wersji rosyjskiej, przetłumaczonej przez J. A. Żłuktenko, wydanej w Kijowie:
У. Вайнрайх, Языковые контакты, Киев 1979.
10 W teorii kontaktów językowych może okazać się pożyteczna metoda arealna, por. np.
E. Wolnicz-Pawłowska, O pewnym sposobie mapowania kontaktów językowych na podstawie dawnych tekstów folklorystycznych [Wolnicz-Pawłowska 2001: 181–193].
11 Por. wersja ros.: „Cоприкосновение языков, возникающее вследствие особых географических, исторических и социальных условий, приводящих к необходимости языкового общения человеческих коллективов, говорящих на разных языках”.
12 Por. wersja ros.: „Pечевое общение между двумя языковыми коллективами”.
niej – to związek międzyjęzykowy, który realizuje się w procesie przemienne-go wykorzystania dwóch lub kilku języków przez tę samą osobę w wyniku niezbędnej komunikacji językowej, spowodowanej przez czynniki geogra-ficzne, historyczne, polityczne i socjalne13 [Łazarenko 2001: 11–12].
Problematyką kontaktu językowego w obwodzie czerniowieckim na Ukrainie zajmował się w swoich pracach także Kazimierz Feleszko, m.in.
w artykule Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej [Feleszko 2002: 87–128]. O problemie tym na północno-wschodnich ziemiach Polski pisze m.in. Elżbieta Smułkowa, por. artykuł Zagadnienia polsko-białorusko--litewskiej interferencji językowej na ziemiach północno-wschodniej Polski.
Przedstawia ona ogólną charakterystykę wielostronnego kontaktu języko-wego i jego zasadnicze mechanizmy [Smułkowa 2002: 306–331]. Anna Zielińska, opisując polską mniejszość na Litwie Kowieńskiej, zwraca uwagę na to, że konieczne jest podkreślanie socjalnego aspektu zjawiska: ponie-waż języki mogą być również nabyte w trakcie społecznych interakcji lub w edukacji, ale muszą być używane w życiu codziennym.
Według Uriela Weinreicha w kontakcie mogą znaleźć się zarówno dwa niespokrewnione języki, jak i dialekty tego samego języka lub warianty jed-nego dialektu; stopień pokrewieństwa kodów językowych nie ma znaczenia – rezultaty kontaktu będą takie same. W warunkach stabilnego kontaktu językowego, tj. w czasie stałego posługiwania się więcej niż jednym językiem przez członków danej grupy, dochodzi do różnych odstępstw od normy językowej; występuje wtedy zjawisko interferencji językowej.
Weinreich wyróżnia też typ kontaktu językowego wynikający z bilin-gwizmu. Kontakt językowy uwarunkowany bilingwizmem może zachodzić między systemami pokrewnymi, tzn. odmianami jednego języka (gwarami, dialektami), lub systemami języków blisko spokrewnionych (np. dwujęzycz-ność czy też wielojęzyczdwujęzycz-ność ludności polskiego pochodzenia w obwodach donieckim i zaporoskim) bądź między systemami różnymi (np. ukraiński i rumuński – np. dwujęzyczność ludności polskiej w środowisku rumuńskim).
13 Por. wersja ukr.: „Mовний контакт – це міжмовний зв’язок, який реалізується в процесі поперемінного викoристання двох або декількох мов однією і тією ж особою, що зумовлюється необхідністю мовного спілкування через певні географічні, істо-ричні, політичні, соціокультурні тощо умови та чинники”.
Kontakt językowy nieuwarunkowany bilingwizmem polega na kon-takcie terytorialnym; wynika z sąsiedztwa różnych systemów językowych.
Może zaistnieć zarówno między odmianami jednego języka (gwarami, dia-lektami), jak i między różnymi językami o rozmaitym stopniu pokrewień-stwa (taki typ kontaktu obserwujemy dzięki sąsiedztwu południowo--wschodnich gwar polskich i gwar ukraińskich). Może też istnieć kontakt nieterytorialny, do którego dochodzi na płaszczyźnie kulturowo-cywilizacyj-nej, np. między językami literackimi (por. zapożyczanie angielskiej termi-nologii komputerowej).
Rodzaj kontaktu językowego wynikający z bilingwizmu niezwiązanego z kontaktem terytorialnym Elżbieta Smułkowa nazywa „osobniczym”
[Smułkowa 2002: 307]. Rezultatem kontaktu osobniczego uwarunkowanego bilingwizmem są cechy językowe funkcjonujące wariantywnie w systemie otwartym języka, tj. interferencja jako proces i zarazem rezultat [Smułkowa 2002: 309]. Kontakt językowy wynikający z bilingwizmu może przejawiać się jako: 1) przełączanie kodu – tj. zmienianie języka w obrębie całych jednostek tekstowych pod wpływem kontekstu sytuacyjnego; 2) niekonsekwentne prze-nikanie elementów jednego języka do drugiego [por. Zielińska 1996: 19].
Mnie interesuje przede wszystkim kontakt językowy wynikający z bi-lingwizmu Polaków, tj. między systemami pokrewnymi poszczególnych języków na południowo-wschodniej Ukrainie. Systemy językowe, którymi posługują się moi informatorzy, to rezultat wzajemnych kontaktów języ-ków słowiańskich:
› języka polskiego i języka rosyjskiego lub surżyka,
› języka polskiego, języka ukraińskiego i języka rosyjskiego,
› języka rosyjskiego i języka ukraińskiego z językiem polskim wyuczo-nym (którego część badanej społeczności obecnie się uczy),
› języka ukraińskiego i języka rosyjskiego z językiem polskim wyuczonym.
Kontakt językowy może odbywać się na różnych płaszczyznach komu-nikacji. Dużą rolę w kształtowaniu się kontaktów językowych opisywanej społeczności i zachodzących w nich zmian odegrały procesy społeczne i historyczne. Należy zwrócić uwagę zwłaszcza na czynnik psychologiczny ma-jący duże znaczenie w kontaktach językowych najstarszego pokolenia. Do tej grupy – starsze pokolenie – należą osoby, które w 1945 roku aresztowano we Lwowie i okolicach, a następnie zesłano do różnych kopalń Donbasu.
W szachtach wszyscy rozmawiali po rosyjsku. Każdy się bał mówić po polsku. Polak często, aby lepiej żyć, to drugiego Polaka sprzedawał, no że mówi tam po polsku, a potem i jego zabili. Było ciężko, wymieszali się tu potem i poznachodzili różnych mężów i Ukraińców i Rosjanów i tak już po rosyjsku [Donieck 2007: wywiad].
Jak wiadomo, prawie wszystkie kierownicze stanowiska na opisywanym terenie zajmowali Rosjanie. Językiem urzędowym był wówczas język rosyjski.
Było też kilkanaście Rosjanek, te od pierwszych chwil objęły funkcje kierownicze jako komendantki, kierowniczki kuchni, pralni, magazynu [Kulczyńska 1988: 18].
Kontakt językowy kolejnej grupy polskiej ze starszego pokolenia, tj.
grona osób urodzonych w obwodach żytomierskim, chmielnickim i win-nickim, wzbogacony jest o udział języka ukraińskiego. Społeczność ta na co dzień posługuje się językiem ukraińskim, a raczej odmianą dialektalną języka ukraińskiego, nie używa języka polskiego, choć, jak zaświadczają in-formatorzy, ich pierwszym językiem był polski. Zesłani do Kazachstanu w domu jeszcze rozmawiali po polsku.
My w Kazachstanie w domu z rodzicami i z ciotkami tylko po polsku, ale po cichu, bo jak ktoś przyszedł cudzy, to już po rusku. Zawsze my też modli-li się po cichutku w domu, my po polsku [Bogatyrówka 2007: wywiad].
Kontakty językowe osób urodzonych w Polsce (spotkałam między in-nymi Polaków urodzonych w Piotrkowie Trybunalskim czy w Warszawie) poszerzały się wraz z wiekiem i terytorium zamieszkania. Początkowo w kontakcie była ich polszczyzna i język rosyjski, później zaś – ukraiński.
Pod względem charakteru kontaktów językowych pokolenie średnie na badanym przeze mnie obszarze można podzielić na dwie grupy. Jedna grupa to Polacy wywodzący się z Kresów, gdzie językiem prymarnym był język polski (choć, jak wiadomo, język polski był językiem prymarnym nie wszystkich Polaków na Kresach); druga grupa to pokolenie urodzone w Donbasie lub w Zaporoskiem, które opanowało język polski. W pierwszej
grupie znajdują się również osoby, które ukończyły polską szkołę we Lwowie, lub osoby z polskich rodzin, gdzie językiem prymarnym14 była polszczyzna.
Język polski był tu jednak w stałym kontakcie z językiem ukraińskim.
Kontaktowaliśmy potem już tutaj [w Doniecku] po rosyjsku, jak było nam ciężko, to nikt nie wie, ale trzeba było wszystko to, co polskie zabyć.
Plątało mi się wszystko najpierw, a potem trzeba było się przyzwyczaić.
No tu wszystko po rusku i męża sobie ruskiego znaszła i tak już zostało.
Nu ja wim, czy on Ruski, po rusku rozmawiamy, ale on nie wie kto [Donieck 2007: wywiad].
Kontakt językowy wśród informatorów drugiej grupy jest bardziej złożo-ny. Języka polskiego wyuczyli się dzięki kursom prowadzonym po 1990 roku w Polsce lub dzięki kursom języka polskiego w miejscu zamieszkania.
Oj, ja bardzo dobrze po polsku mówię, nu nigdy z dzieciństwa po polsku nie rozmawialiśmy, ale za tyle lat można było się nauczyć, ja co roku do Polski jeżdżę i na kursy i tam uczę się wszystkiego [Zaporoże 2007: wywiad].
Zawsze po rosyjsku rozmawiamy tutaj, ukraińskiego też się nauczyłem, mało kto w języku literackim ukraińskim u nas mówi. Po polsku uwa-żam też, że bardzo dobrze mówię i piszę. Trochę studiowałem w Polsce, często tam jestem, czasami Polacy w Polsce nie wyczuwają nawet akcentu [Berdiańsk 2007: wywiad].
Kontakty językowe młodego pokolenia są szczególnie skomplikowane.
Chciałabym zaznaczyć, że ważną rolę odgrywa w tym wypadku miejsce kon-taktu: czy jest to dom rodzinny, szkoła czy urząd – biuro administracji pań-stwowej. Młodzież potrafi szybciej opanować język, lepiej lub gorzej władać językiem rosyjskim i ukraińskim. Młode pokolenie potrafi też rozróżnić
14 Język, którego sferą funkcjonowania jest życie codzienne, używany do rozmów na tematy codziennego życia, a zarazem pierwszy język dzieci w rodzinie, nazywany jest w literaturze językoznawczej językiem prymarnym. Takie rozumienie terminu język prymarny zapropo-nował Leon Zawadowski [Zawadowski 1961: 14].
kod językowy rosyjski i ukraiński. Język polski tej grupy wiekowej pozostaje językiem wyuczonym.
Opisując kontakty językowe polskiej mniejszości w obwodzie doniec-kim i zaporosdoniec-kim, nie można pominąć geograficznego usytuowania regio-nu, a także napływowego charakteru różnych grup etnicznych i narodo-wych, którym w ZSRR narzucano urzędowo język rosyjski. Niewątpliwie intensywny kontakt z językiem rosyjskim spowodowany jest powszechnym panowaniem kultury rosyjskiej jako wyższej. Przez długi czas język rosyj-ski miał tu najwyższy prestiż. Informatorzy bardzo dobrze orientują się w kulturze rosyjskiej, lepiej niż w dorobku kultury ukraińskiej. Dominacji języka rosyjskiego sprzyjały również mieszane małżeństwa, rozproszenie w terenie, a także rozdrobnienie etniczne i narodowe. Poszczególne grupy przyjęły bowiem rosyjski jako język codziennych kontaktów, wraz z wpły-wem różnych cech fonetycznych, morfologicznych, leksykalnych innych języków będących z nim w kontakcie. Warto zaznaczyć, że prowadzone przeze mnie badania dotyczą przeważnie społeczności miejskiej. Wioski na południowo-wschodniej Ukrainie są całkiem odmienne od tych w za-chodniej części państwa. W niektórych do dziś mieszkają jeszcze Polacy, choć ich liczba jest znikoma. Informatorzy, którzy znaleźli się na badanym terenie, znający język polski lub ukraiński, bardzo szybko pozbywali się ich na rzecz rosyjskiego. Potwierdza to wypowiedź:
Po polsku nie można było z nikim, po ukraińsku jak mówiłam, wszyscy się śmiali, że jestem chochołkom i ze wsi i nawet nie mogłam się wykłócić.
Jak się tylko nauczyłam po rosyjsku, to zaraz się bali w pracy na zawo-dzie, że mogę wydać i miałam spokój. A teraz tak mi zostało. Po polsku nie mam z kim tutaj [Zaporoże 2007: wywiad].
Wynikiem kontaktu może być też zmiana języka. Jeżeli proces ten obej-muje wszystkich jego użytkowników, to mamy do czynienia z zanikiem języka. Taki proces obserwujemy wśród użytkowników najstarszego poko-lenia na południowo-wschodniej Ukrainie. Zmiana języka może być pełna lub częściowa i ograniczać się do pewnych sfer użycia (kontakt z urzędem, praca, szkoła), ale nawet jeżeli zachodzi pełna zmiana języka, użytkownicy nowego języka mogą zachowywać przez dłuższy czas niektóre właściwości
dawnego języka (nawyki artykulacyjne, struktury składniowe, słownictwo, system onomastyczny). Ten fenomen Leszek Bednarczuk określa jako dzia-łanie substratu15 [Bednarczuk 1987: 3]. W przypadku Polaków na południo-wo-wschodniej Ukrainie należy liczyć się z czynnikami pozajęzykowymi, jakimi są na przykład usytuowanie geograficzne, wielkość i charakter po-pulacji, typ kultury.
Od początku XIX wieku grupa użytkowników języka polskiego wcho-dziła więc w kontakt językowy wynikający z ich bilingwizmu polsko-ukra-ińskiego/polsko-białoruskiego, polsko-rosyjskiego, a także z trójlingwizmu polsko-ukraińsko/białorusko-rosyjskiego.