Jedność narodową i państwową można realizować jedynie w warun-kach przyjaznego współistnienia i współżycia ludzi różnych etnosów i róż-nych wyznań. W rozwoju demokratycznego, prawnego państwa ukraiń-skiego (od 1991 roku) coraz większego znaczenia nabierają więc problemy różnych narodowości składających się na to państwo. Szczególnie różnorod-na i specyficzróżnorod-na jest problematyka wieloróżnorod-narodowego Doniecka i Zaporoża.
Skład narodowy badanych przeze mnie terenów i szlaki migracyjne wielokrotnie opisywali między innymi historycy [por. Krasnonosow 1992;
Obidionowa 1998; Pirko 2002, 2003, 2004], wśród nich Georgij Wernadski:
„Упродовж XV–XVI ст. ця нiчия земля стала домiвкою українських і російських козаків, які врешті об’єдналися в могутнi вiйськовi спiльноти «вiйська», серед яких двома найважливiшими були Запо-розьке (нижче вiд Днiпрових порогiв) і Донське (у нижній течії Дону”
[za: Kuromija 2002: 30]. Step przyciągał również przestępców i ludzi prześla-dowanych za poglądy polityczne i religijne, szukali oni tu schronienia. Na stepach osiedlało się więc wielu protestantów, katolików i staroobrzędowców [Kuromija 2002: 66]. Historia składu narodowo-etnicznego południowo--wschodniej Ukrainy to przede wszystkim historia zasiedlania tego regionu w XVIII–XIX wieku, kiedy pojawili się tu zarówno Rosjanie, jak i Bułga-rzy, Grecy, Polacy, Żydzi, Niemcy. Od drugiej połowy lat osiemdziesiątych XVII wieku rozpoczęła się intensywna kolonizacja tego obszaru przez obcych przybyszów: Bułgarów, Mołdawian, Niemców, Rosjan staroobrzędowców [Jakowenko 2000: 366]. Na różnorodność składu narodowego i etnicznego wpłynął również okres radziecki, czyli planowa industrializacja tych regio-nów, rozwój przemysłu, a także później procesy migracyjne po rozpadzie Związku Radzieckiego.
Masowe zasiedlanie omawianych przeze mnie terenów rozpoczęło się jednak dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, ponieważ trzeba było utworzyć nową bazę paliwowo-metalurgiczną dla imperium rosyjskiego przez rozbudowę donieckiego przemysłu węglowego i wesprzeć rozwój rol-nictwa przez kolonizację stepów czarnomorskich i azowskich.
Mozaikę etniczną południowo-wschodniej Ukrainy39 otwiera najlicz-niejsza dziś grupa jej mieszkańców – Ukraińcy. Drugą pod względem liczeb-ności grupą są Rosjanie – por. tabela 1.2. Mniejszości polskiej w obwodach donieckim i zaporoskim poświęcony jest odrębny rozdział (1.5) w dalszej części książki.
Charakterystyczne dla Dzikich Pól były zawsze konflikty międzygru-powe. „У степу перебувало стільки різних етнічних груп, що він став полем битви постійних національних воєн. Навіть уже тоді, як Російська імперія завоювала південь і колонізувала його переважно слoв’янським населенням, степ (і Донбас теж) усе ще зберігав багатоетнічний харак-тер” [Kuromija 2002: 69].
Ważne cechy etniczne, a więc kryterium używania języka ojczystego, który często utożsamiano z poczuciem narodowościowym, i wyznanie re-ligijne uwzględnił pierwszy rosyjski spis ludności z 1897 roku. Jak wiado-mo, na badanym obszarze, gdzie mieszkała ludność mieszana narodowo-ściowo, istniała przypuszczalnie spora grupa ludności o niezdeklarowanym poczuciu przynależności narodowej. Decydowało o tym używanie równo-cześnie dwóch języków. Faktem jest też, że społeczność chłopska miała bardzo niskie poczucie narodowościowe, dlatego liczba Ukraińców i Pola-ków była w spisie znacznie zaniżona na korzyść Rosjan. „W sytuacjach wąt-pliwych, zwłaszcza na obszarach pogranicza, ludność żyjąca na rosyjsko--ukraińskim styku etnicznym częściej zaliczała się do kategorii rosyjsko-, a nie ukraińskojęzycznej. Przy stosowaniu kryterium językowego do narodo-wości polskiej zaliczano automatycznie osoby pochodzenia szlacheckiego, bardziej świadome swej tożsamości narodowej. Natomiast bardzo często polską ludność chłopską wyznania rzymskokatolickiego kwalifikowano do grupy ukraińsko- lub rosyjskojęzycznej” [Eberhardt 1994: 15].
W Donbasie posługiwano się wieloma językami. Podstawowy był jed-nak rosyjski i ukraiński. Kozacy dońscy używali „języka kozackiego”, czyli rosyjskiego z elementami ukraińskiego i tatarskiego. Mniej świadomi mieszkańcy Donbasu rozmawiali (w pewnej mierze czynią tak do dziś)
39 Szerzej na temat innych grup zamieszkujących tereny południowo-wschodniej Ukrainy:
Bułgarów, Niemców, Greków, Żydów, Czechów, Tatarów i Ormian pisałam w artykule [Krasowska 2010: 189–202].
rosyjsko-ukraińskim surżykiem, tj. dialektem ukraińsko-rosyjskim. Często osoby zamieszkujące pogranicze ukraińsko-rosyjskie nie utożsamiały się ani z Ukraińcami, ani z Rosjanami, lecz nazywały siebie perewertni (ukr.
перевертні) lub perewertyszy (перевертыши) [Kuromija 2002: 71]. W 1796 roku Katarzyna II wydała rozporządzenie o utworzeniu guberni małoro-syjskiej jako prowincji Imperium Rosyjskiego, a naród zamieszkały na tym terenie otrzymał nazwę Małorusów [Michajłow 2006: 63]. W 2008 roku widziałam ankiety w Archiwum Państwowym w Zaporożu, gdzie w rubryce
„narodowość” wpisano – „Małorus”.
Spis ludności przeprowadzony w 1897 roku w Rosji, wyznaczając kryte-rium językowe jako krytekryte-rium narodowości, podaje, że na terytokryte-rium guber-ni jekaterynosławskiej mieszkało ogółem 2 113 700 osób, w tym za swój oj-czysty język – ukraiński uważało 1 456 400 osób (68,9%), rosyjski 365 000 (17,3%), polski 12 400 (0,6%), żydowski 99 200 (4,7%); inne to 180 700 osób (8,5%). Gubernię taurydzką, do której należały powiaty berdiański i meli-topolski, zamieszkiwało ogółem 1 447 800 ludności, z tego za język ojczysty – ukraiński uważało 611 100 osób (42,2%), rosyjski – 404 500 (28%), polski 10 100 (0,7%), żydowski 55 400 (3,8%); inne języki – 366 700 (25,3%) [Eberhardt 1994: 20].
Jeśli zaś chodzi o przynależność religijną, dane z roku 1897 podają, że w guberni jekaterynosławskiej prawosławni stanowili 90,05% ogólnej liczby mieszkańców, osoby wyznania mojżeszowego – 4,78%, rzymscy katolicy – 1,52%, protestanci – 3,06%, muzułmanie – 0,1%, staroobrzędowcy – 0,44%, wierni Cerkwi ormiano-gregoriańskiej – 448 osób, ormiano-katolickiej – 24 osoby, tj. łącznie 0,02%, karaimi – 0,02%, anglikanie – 0,002%; natomiast w guberni taurydzkiej: prawosławni – 73,88%, wierni wyznania mojżeszo-wego – 8,2%, rzymscy katolicy – 2,03%, protestanci – 4,73%, muzułmanie – 13,18%, staroobrzędowcy – 0,95% [Bielikowa 2005].
Dla przykładu: według danych z 1897 roku w powiatach bachmuckim i mariupolskim, które należały do guberni jekaterynosławskiej, oraz berdiań-skim i melitopolberdiań-skim, należących do guberni taurydzkiej, skład etniczny ludności przedstawiał się następująco:
Stosunki międzyetniczne na badanym terenie miały przez całe wieki charakter konfliktowy, całkiem odmienny niż na przykład na terytorium Bukowiny Karpackiej. Przypomnę jedynie, że na Bukowinie przedstawiciele różnych narodowości i wyznań cieszyli się swobodami i szanowali sąsia-dów innego wyznania czy też innej narodowości [por. Krasowska 2006].
Całkiem odwrotnie było na terenie opisywanym w niniejszej pracy. Tatarzy i muzułmanie w Donbasie często stawali się ofiarami czystek etnicznych [Kuromija 2002: 71]. Relacje między Ukraińcami i Rosjanami również wy-glądały różnie, często dochodziło do konfliktów. Nie szczędzono sobie ob-raźliwych przezwisk, Rosjanie nazywali Ukraińców chochłami, a Ukraińcy Rosjan – kacapami.
W 1917 roku pogłębiło się jeszcze zjawisko antysemityzmu. Organizacja partyjna bolszewików w Juzowce wśród planowanych działań na drugim miejscu wymienia walkę z Żydami. Niektórzy rosyjscy bolszewicy bardzo źle odnosili się do osób innych narodowości, często obrażali ich przedsta-wicieli [Kuromija 2002: 132].
40 Źródło: С. Чорний, Національний склад населення України в XX сторіччі. Довідник, dostępny na: http://etno.uaweb.org/nsklad/index.html, wejście 23.11.2010.
powiat bachmucki Narodowość
Ukraińcy 58,2 46,13 58,8 54,9
Rosjanie 31,19 14,05 18,1 32,8
Żydzi 2,84 4,05 2,9 4,2
Niemcy 3,8 7,52 7,8 5,2
Grecy 0,04 19,01 0,18 0,09
Polacy 0,6 0,21 0,07 0,63
Inni 3,33 9,03 12,15 2,18
powiat mariupolski
Gubernia jekaterynosławska Gubernia taurydzka powiat
berdiański
powiat melitopolski Tabela 1.1. Stosunki procentowe grup narodowych w czterech powiatach badanego terenu40
Liczba mieszkańców Donbasu w latach 1917–1919 zmniejszyła się z po-wodu ciężkich warunków pracy w kopalniach i wojny. Ekonomiczne cen-trum tej radzieckiej republiki stało się wówczas cmentarzem donieckich górników i hutników [Kuromija 2002: 172]. W guberni donieckiej w pierw-szej połowie kwietnia 1922 roku zarejestrowano śmierć z głodu 1075 dzieci i 1038 osób dorosłych [Kuromija 2002: 188]. Był to również czas, kiedy władza radziecka siłą wprowadzała ateizm. „W Donbasie zamknięto osiem cerkwi w Bachmucie i w okolicy, pięć – w Petrowskim (Gorłówce), osiem w Rykowie (Jenakijewie) i okolicy – łącznie około 42 cerkwi. Przestało działać również sześć synagog, 35 domów modlitwy należących do bapty-stów, dwa kościoły rzymskokatolickie i trzy klasztory” [Kuromija 2002: 204].
Kolektywizacja ziemi dotknęła wszystkie grupy narodowościowe. Wy-właszczenia wśród Bułgarów, Niemców i Greków były większe, niż zakładały plany. Deportowano 10% Greków. W miejscowości Gryszyno „rozkułaczono”
40% Niemców. W Mariupolu toczyli walki Grecy z Ukraińcami. Wielu Greków i Niemców chciało uciec za granicę; 30% Żydów nie miało w ogóle praw obywatelskich [Kuromija 2002: 230–231].
Kolejny spis ludności na Ukrainie radzieckiej przeprowadzono w 1926 roku. O jego wynikach szczegółowo informuje praca Przemiany narodowo-ściowe na Ukrainie w XX wieku [por. Eberhardt 1994]. Trudno jednak usta-lić liczbę ludności i skład narodowościowy obwodów donieckiego i zapo-roskiego w obecnych granicach z powodu reformy administracyjnej na Ukrainie. Obwody te powstały później, w latach 1938 i 1939. Szczegółowe zagadnienia dotyczące Polaków na tych terenach omawiam szerzej w na-stępnym rozdziale.
Wielki Głód z lat 1932–1933 pochłonął życie milionów osób. Na ob-szarze południowo-wschodniej Ukrainy głód nie zakończył się w 1933 roku, lecz trwał aż do roku 1936, zwłaszcza w obecnym Doniecku i jego okolicy [Kuromija 2002: 254].
W obwodzie stalińskim od września 1937 do lutego 1938 roku areszto-wano co najmniej 4265 etnicznych Niemców, z tego 84,6% rozstrzelano.
Niemcy stanowili 1,5% mieszkańców obwodu. W represjach ucierpieli również przedstawiciele innych narodów, jedynie z powodu przynależności etnicznej. Na przykład w 1937 roku w jednej ze wsi rozstrzelano 600 Greków.
Zarzucono im zamiar utworzenia republiki greckiej. Rozstrzelano też prawie
wszystkich członków teatru greckiego w Mariupolu [Kuromija 2002:
335–336]. Szacunkowe dane pokazują, że w obwodzie stalińskim w latach 1937–1938 prowadzono co najmniej 33 774 sprawy sądowe. Niektóre doty-czą równocześnie kilku osób. Spośród oskarżonych w obwodzie stalińskim 27–30 tysięcy rozstrzelano. Należały one do trzech mniejszości: niemieckiej, polskiej i greckiej [za: Kuromija 2002: 253]. Represjom podlegali również Ukraińcy. Pomijam tu w zasadzie problem II wojny światowej i ludobójstwa ludności żydowskiej. Jest to temat na oddzielne opracowanie.
Po II wojnie światowej, w 1945 roku, liczba ludności w obwodzie staliń-skim wynosiła 1 998 000; do 1959 roku wzrosła dwukrotnie, do 4 262 000 osób [Kuromija 2002: 461].
Powszechne spisy ludności na terenie obecnej Ukrainy zawierają wiele nieścisłości. Ich dokładność też budzi pewne zastrzeżenia. „Następny pełny spis ludności na rozpatrywanym obszarze (obecna Ukraina) odbył się do-piero w 1959 roku. Spisy ludności przeprowadzone w Związku Radzieckim w latach 1937 i 1939 są niepełne. Ponadto spis z 1939 roku był celowo znie-kształcony; z tego względu może służyć jedynie do przedstawiania orienta-cyjnych, szacunkowych danych” [Eberhardt 1994: 124–125].
Lata trzydzieste XX wieku przyniosły duże straty ludności. Dziś już wia-domo, że w czasie Wielkiego Głodu zginęły dziesiątki tysięcy ludzi różnych narodowości. Represje z 1937 roku pozbawiły życia miliony osób innej niż
„radziecka” narodowości. Pamiętać także należy o deportacjach ludności.
Druga wojna światowa też doprowadziła do zmniejszenia się ogólnej liczby mieszkańców Ukrainy. Literatura na ten temat jest bardzo obszerna.
Od 1959 roku stabilność granic Ukrainy pozwala na wiarygodniejsze potraktowanie późniejszych spisów ludności, choć niewątpliwie ich wyniki są zaniżone w przypadku mniejszości narodowych, zwłaszcza polskiej.
Warto pamiętać, że spisy ludności z czasów ZSRR nie do końca zasługują na zaufanie i należy je traktować z dużą ostrożnością [por. Wilson 2004: 231].
W poniższej tabeli pokazany jest skład narodowościowy w obwodzie donieckim i zaporoskim z lat 1959, 1989 i 2001 [Eberhardt 1994; Ukraina 2003;
Dowidnyk 2001]. Spisy ludności w 1959 i 1989 roku, jak wiadomo, przepro-wadzone były na „sposób radziecki”, można na przykład zauważyć, że w rubry-kach ze znakiem (–) w 1959 roku nie uwzględniono danej narodowości, choć już w roku 1989 przedstawiciele tego narodu pojawili się na badanym terenie.
Liczba osób narodowości ukraińskiej w spisach z roku 1959 i 1989 w obu obwodach umiarkowanie wzrosła. Szczególną uwagę zwraca liczba osób deklarujących się jako Rosjanie, gdyż zwiększyła się niemal dwukrotnie.
Wzrosła także liczba ludności etnicznie rosyjskiej, która w zasadzie, miesz-kając na południowo-wschodnich rubieżach Ukrainy, nie musiała znać ję-zyka ukraińskiego, ponieważ język rosyjski stawał się oficjalnym językiem urzędów, szkół itp. Piotr Eberhardt podkreśla, że najbardziej znamienną cechą okresu 1959–1970 była dynamika szybkiego wzrostu liczby tzw. zrusy-fikowanych Ukraińców. W dziewięciu obwodach, w tym w donieckim i zapo-roskim, liczba ta zwiększyła się co najmniej o 50% [Eberhardt 1994: 225].
Spis ludności z 1959 roku w Donieckiem nie uwzględnia narodowości bułgar-skiej, ormiańbułgar-skiej, niemieckiej, polbułgar-skiej, w Zaporoskiem – greckiej, tatarbułgar-skiej, ormiańskiej, niemieckiej, polskiej. Nie dziwi fakt wzrostu liczby Białorusi-nów. Przemieszczanie się ludności pomiędzy poszczególnymi republikami
1959 1989 2001 1959 1989 2001
Obwody
Ukraińcy 2368,1 2693,4 2744,1 999,4 1308,0 1364,1 Rosjanie 1601,3 2316,1 1844,4 379,1 664,1 476,7 Bułgarzy – 7,2 4,8 36,6 34,6 27,8 Białorusini 63,3 76,9 44,5 9,7 18,4 12,7 Grecy 93,2 83,7 77,5 – 2,1 2,2 Żydzi 42,5 28,1 8,8 20,9 14,4 4,4 Tatarzy 24,5 25,5 19,2 – 5,3 5,2 Ormianie – 10,1 15,7 – 2,5 6,4 Niemcy – 6,3 4,6 – 2,3 2,2 Polacy – 6,9 4,3 – 2,5 1,8 4262,0 5311,8 4825,6 1463,8 2074,0 1926,8
doniecki zaporoski
Tabela 1.2. Spis ludności w obwodach donieckim i zaporoskim z lat 1959, 1989, 2001 (w tys.)
Łącznie wraz z „innymi”
w granicach jednego państwa nie stwarzało problemów, być może ta wysoka liczba to wynik migracji zarobkowej, w Doniecku bowiem zawsze można było bez większego trudu znaleźć zatrudnienie. W obwodzie donieckim liczba osób deklarujących się jako Białorusini, wynosząca w 1959 roku 63 300, w roku 1989 wzrosła do 76 900, w zaporoskim natomiast z 9 700 do 18 400. Stanowi to prawie 50-procentowy wzrost. W obu obwodach widocz-ny jest spadek liczby osób narodowości greckiej i dość znaczwidocz-ny – żydowskiej.
W obwodzie donieckim liczba osób narodowości żydowskiej w latach 1959–1989 zmniejszyła się o 14 100 osób.
Przedstawione w procentach wzajemne relacje grup narodowościowych w obwodzie donieckim i zaporoskim w latach 1989 i 2001 obrazują zachodzące zmiany. Można zauważyć, że zmniejsza się liczba Rosjan – w Donieckiem
Narodowość 1989
Ukraińcy 50,7 56,9 63,1 70,8
Rosjanie 43,6 38,2 32,0 24,7
Bułgarzy 0,14 0,1 1,7 1,4
Białorusini 1,45 0,92 0,9 0,7
Grecy 1,61 1,58 0,1 0,1
Żydzi 0,53 0,18 0,7 0,2
Tatarzy 0,48 0,44 0,3 0,3
Ormianie 0,19 0,33 0,1 0,3
Niemcy 0,12 0,1 0,1 0,1
Polacy 0,13 0,09 0,1 0,1
Inni 1,08 1,17 0,9 1,3
2001 Liczba ludności w Donieckiem
w % Liczba ludności w Zaporoskiem w %
1989 2001
Tabela 1.3. Stosunki procentowe grup narodowościowych w obwodach donieckim i zaporoskim w latach 1989 i 2001
o 5,4%, w Zaporoskiem o 7,3%, być może na skutek budzenia się świado-mości ukraińskiej. Jednocześnie widać wzrost liczby Ukraińców w obwodzie donieckim o 6,2%, a w zaporoskim – o 7,7%. W roku 2001 (w stosunku do 1989) maleje liczba Bułgarów, Białorusinów, Żydów, Ormian i Polaków.
Niepokojącym faktem jest zmniejszanie się liczby ludności polskiej w obu obwodach. Być może dzieje się tak z powodu małej świadomości narodowej, a także panującego jeszcze strachu przed powrotem reżimu sowieckiego.
Co do Polaków wiem, że liczby w statystykach są zaniżone, wielu moich informatorów przyznawało się bowiem do zatajenia polskości w trakcie ostatniego spisu w 2001 roku.
Niewielki spadek liczebności daje się zauważyć również w przypadku Greków, Tatarów i Niemców.
Pociesza jedynie fakt, że nadal istnieje w tym regionie wielonarodo-wość i wielokulturowielonarodo-wość, wyraźnie widać, że zjawiska te mają tendencję wzrostową. Należy się spodziewać, że przy okazji następnego spisu ludno-ści przedstawiciele każdej narodowoludno-ści nie będą się bać i zadeklarują swą narodowość nie zgodnie z posiadanym dowodem osobistym, jako obywa-tele państwa ukraińskiego, lecz według własnego poczucia narodowościo-wego. W 2001 roku w obydwu obwodach mieszkało 130 różnych grup et-nicznych i narodowych. Kolejny powszechny spis ludności na Ukrainie zaplanowano na rok 2012.
Podsumowując, należy stwierdzić, że terytorium południowo-wschodniej Ukrainy od dawna zamieszkiwali przedstawiciele wielu narodów, kultur i tradycji. Był to więc region, w którym różne kultury przenikały się i wza-jemnie na siebie wpływały. Ważny etap w rozwoju tego obszaru rozpoczął się na początku XVI wieku wraz z migracjami, które odbywały się z różnych kierunków. Najpierw zasiedlanie miało charakter rozproszonej kolonizacji.
Przybywali tu głównie Kozacy i zbiegli chłopi. W późniejszym okresie pań-stwo zaczęło prowadzić planową politykę osadniczą (w XVI i pierwszej po-łowie XVII wieku), kierowano na te tereny osadników broniących połu-dniowego pogranicza przed Tatarami. Przybywali tu również chłopi. Rów-nocześnie, zwłaszcza od XVIII wieku, kolonizowali te ziemie cudzoziemcy, którzy wnieśli największy wkład w rozwój kultury i przemysłu tego regionu.
Osiedlali się zazwyczaj w zwartych grupach (osadach, wsiach), co sprzyjało szybkiemu rozwojowi tych miejsc. Industrializacja, a następnie stalinizacja
regionu spowodowała likwidację części grup narodowościowych oraz ich asymilację, miało to doprowadzić do zapanowania jedynego języka – rosyj-skiego i powstania jedynego narodu – „radzieckiego”. Na skutek tych działań pod względem językowym region jest obecnie dość jednolity, głównie rosyjskojęzyczny. W rezultacie przemian politycznych po roku 1991 można zauważyć, że obszar znowu nabiera charakteru wielokulturowego.