Prawo obywateli do nauki zapisane jest w artykule 53 Konstytucji Ukrainy: „Każdy ma prawo do oświaty. Wykształcenie średnie jest obo-wiązkowe. Państwo zapewnia dostępne i bezpłatne wychowanie przedszkol-ne, powszechne wykształcenie średnie, średnie wykształcenie techniczprzedszkol-ne, wykształcenie wyższe w państwowych i społecznych instytucjach nauko-wych. Państwo dba o rozwój wychowania przedszkolnego, powszechnego szkolnictwa średniego i technicznego, szkolnictwa wyższego, studiów po-dyplomowych oraz innych form nauczania, nadzoruje politykę stypendiów państwowych i ulg dla uczniów i studentów.
Obywatele mają prawo do bezpłatnego zdobywania wykształcenia wyższego w państwowych i niepaństwowych instytucjach naukowych dro-gą egzaminów konkursowych. Zgodnie z ustawą obywatele, którzy należą do mniejszości narodowych, mają prawo do nauki w języku ojczystym oraz do opanowania języka ojczystego w szkołach państwowych i społecznych lub też za pośrednictwem narodowościowych stowarzyszeń kulturalnych”
[Konstytucja 2005: 16].
Zasady Konstytucji Ukrainy zawarto w ustawach przyjętych przez Radę Najwyższą Ukrainy w latach 1991–2004. Są to przede wszystkim: Ustawa Ukrainy „O oświacie”16 (1991), Ustawa Ukrainy „O oświacie przedszkolnej”17 (2001), Ustawa Ukrainy „O powszechnym wykształceniu średnim”18 (1999), Ustawa Ukrainy „O oświacie pozaszkolnej”19 (1998), Ustawa Ukrainy
„O szkolnictwie wyższym”20 (2002).
Jednym z ważniejszych dokumentów jest Ustawa Ukrainy „O oświacie”
(1991) z późniejszymi zmianami. W uwagach wstępnych tej ustawy zawar-te są główne zadania polityki państwowej w dziedzinie oświaty i główne zasady reform. Celem oświaty – będącej podstawą intelektualnego, kultu-rowego, duchowego, społecznego i ekonomicznego rozwoju społeczeństwa i państwa – jest wszechstronny rozwój człowieka jako jednostki oraz naj-wyższej wartości społeczeństwa, rozwój jego talentu i zdolności umysłowych i fizycznych, formowanie wysokich standardów moralnych, kształtowanie obywateli świadomych uczestnictwa w społeczeństwie, wzbogacenie w związ-ku z tym intelektualnego i związ-kulturalnego potencjału narodu, wzrost poziomu wykształcenia, przygotowanie dla gospodarki narodowej wysoko kwalifi-kowanych specjalistów. Oświata na Ukrainie opiera się na zasadach huma-nizmu, demokracji, poczucia tożsamości narodowej, wzajemnego szacun-ku różnych grup etnicznych i narodów [Zakon 2004: 21]. Prawo obywateli Ukrainy do nauki zapisane jest w artykule 3 tej ustawy, który głosi, iż mają oni prawo do bezpłatnej oświaty we wszystkich państwowych zakładach nauczania, niezależnie od płci, rasy, narodowości, stanu społecznego i ma-jątkowego, rodzaju i charakteru zajęć, przekonań światopoglądowych, przynależności do partii, stosunku do religii, wyznawanej wiary, stanu zdrowia, miejsca zamieszkania i innych okoliczności [...].
Posługiwanie się językiem w systemie oświaty określa Konstytucja Ukrainy i Ustawa „O językach w Ukraińskiej SRR”21 z 28 X 1989 r., ze
zmia-16 Закон України „Про освіту”.
17 Закон України „Про дошкільну освіту”.
18 Закон України „Про загальну середню освіту”.
19 Закон України „Про позашкільну освіту”.
20 Закон України „Про вищу освіту”.
21 Закон Української Радянської Соціалістичної Республіки „Про мови в
Україн-ській РСР”.
nami z 28 II 1995 r. Stanowi ona, że Ukraina uznaje istnienie i społeczne zna-czenie wszystkich języków narodowych i bezwarunkowo gwarantuje swoim obywatelom prawa narodowo-kulturalne i językowe, wychodząc z założenia, że swobodny rozwój i równouprawnienie języków narodowych oraz wysoka kultura językowa są podstawą wzajemnego porozumienia duchowego, kultu-ralnego wzbogacenia i umocnienia przyjaźni między narodami [...].
„Zgodnie z Konstytucją Ukrainy językiem państwowym jest język ukraiński. Ukraina zapewnia wszechstronny rozwój i funkcjonowanie języka ukraińskiego we wszystkich dziedzinach życia społecznego [...]” (art. 2).
Państwo stwarza (art. 3) niezbędne warunki do rozwoju i wykorzystania języków innych narodowości. W pracy organów państwowych, partyjnych, społecznych, przedsiębiorstw, instytucji i organizacji istniejących w miejscu zamieszkania większości obywateli innych narodowości (miasta, dzielnice, wsie, osiedla, przysiółki, ich skupiska) można posługiwać się równolegle z ukraińskim innymi językami narodowymi.
W przypadku, gdy obywatele innej narodowości, stanowiący większość ludności wymienionych jednostek administracyjno-terytorialnych i miejsc zamieszkania, nie władają sprawnie językiem narodowym albo gdy obszar ich jednostek administracyjno-terytorialnych i miejsc zamieszkania zwarcie zamieszkuje kilka narodowości, a żadna z nich nie stanowi większości w danej miejscowości, w pracy wymienionych organów i organizacji może być wyko-rzystywany język ukraiński albo język używany przez pozostałą ludność.
Obywatelom Ukrainy gwarantuje się prawo do posługiwania się swo-im narodowym językiem albo jakswo-imkolwiek innym językiem. Obywatele mają prawo zwracać się do organów państwowych, partyjnych, społecznych, przedsiębiorstw, instytucji i organizacji w języku ukraińskim lub w innym języku używanym w ich pracy, m.in. w języku rosyjskim albo w języku przyjętym przez strony (art. 5).
Ustawa o językach przewiduje także ochronę zasobów i zabytków języ-kowych, powiększanie i przechowywanie zasobów oraz zabytków języka ukraińskiego, a także innych języków narodowych w zakładach naukowo--badawczych, archiwach, bibliotekach, muzeach, również ich ochronę i wykorzystanie (art. 7).
Językiem pracy, spraw urzędowych i dokumentacji, jak również wzajemnych kontaktów organów państwowych, partyjnych, społecznych,
przedsiębiorstw, zakładów i organizacji jest język ukraiński. W przypad-kach przewidzianych w części drugiej artykułu 3 niniejszej ustawy językiem pracy, spraw urzędowych i dokumentacji na równi z językiem ukraińskim może być język mniejszości narodowej stanowiącej większość ludności tej czy innej miejscowości, a w przypadkach przewidzianych w części trzeciej tegoż artykułu język przyjęty dla ludności danej miejscowości (art. 11).
Zgodnie z artykułem 25 Ustawy „O językach w Ukraińskiej SRR” pań-stwo gwarantuje każdemu dziecku prawo do wychowania i pobierania na-uki w języku narodowym. Prawo to realizuje się przez tworzenie sieci przedszkoli i szkół z wychowaniem i nauczaniem w języku ukraińskim oraz w językach innych narodowości.
Ustawa przewiduje także nauczanie i proces wychowawczy w szkołach powszechnych w języku ukraińskim. W miejscach zwartego zamieszkiwania obywateli innych narodowości mogą być otwierane szkoły podstawowe, w których nauczanie i proces wychowawczy prowadzi się w ich języku. W przy-padkach przewidzianych w części trzeciej artykułu 3 niniejszej ustawy mogą być otwierane szkoły podstawowe, w których nauczanie i proces wychowaw-czy prowadzi się w języku wspólnie wybranym przez rodziców uczniów.
W szkołach podstawowych mogą być tworzone odrębne klasy, w których nauczanie i proces wychowawczy prowadzi się w języku ukraińskim albo w języku ludności innej narodowości [...] (art. 27).
Ustawa zakłada również ustalenie zasad pisowni nazw własnych. Oby-watelom Ukrainy przysługuje prawo używania imion własnych zgodnie z tradycjami narodowymi [...] (art. 39).
Kwestia dotycząca nauczania języków mniejszościowych, w tym także polskiego, została rozstrzygnięta przez Ministerstwo Oświaty Ukrainy.
Niemniej jednak do Ministerstwa nadchodzą sygnały od terenowych zarzą-dów oświaty, dyrekcji szkół średnich, rodziców i organizacji społecznych o likwidacji klas i grup z językiem wykładowym mniejszości narodowych w związku z podniesieniem wymaganego minimum uczniów w klasach.
Sprawę tę reguluje rozporządzenie, w którym czytamy:
„W celu całkowitego zapewnienia konstytucyjnych praw obywateli Ukra-iny (Konstytucja UkraUkra-iny – art. 10 i 11) w zakresie nauczania dzieci języka ojczystego polecamy nadal stosować się do wytycznych Ministerstwa Oświaty Ukrainy, zawartych w piśmie nr 1/9 – 132, z 7 IX 1996 r., zgodnie z którym za
zgodą miejscowych organów państwowej władzy wykonawczej zezwala się organizować odrębne klasy i grupy z ukraińskim językiem wykładowym w szkołach prowadzących naukę w języku rosyjskim, a także klasy z bułgar-skim, żydowbułgar-skim, krymskotatarbułgar-skim, polbułgar-skim, węgierskim i innymi językami mniejszości narodowych, jeśli jest chętnych 8–10 dzieci” [Zbirnyk 1996].
Od chwili uzyskania niepodległości powstały i działają na Ukrainie polskie ośrodki oświatowe. W wyniku przemian politycznych po 1989 roku stowarzyszenia polskie zaczęły organizować nauczanie języka polskiego.
Została także zawarta umowa Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego z odpo-wiednim resortem na Ukrainie w sprawie kierowania do pracy nauczycieli z Polski22. W roku 1993/1994 na Ukrainie pracowało 28 nauczycieli, w 1999/2000 – 37, w 2000/2001 – 42, w 2001/2002 – 44, w 2002/2003 – 40, w 2003/2004 – 39. W 2003/2004 roku naukę języka polskiego na Ukrainie prowadzono w 32 miejscowościach, a liczba uczących się polskiego wynosiła 3991 osoby [Staroń 2004: 383]23.
Na badanym przeze mnie terenie nauczanie języka polskiego odbywa się24: a) na uczelniach wyższych:
› jako przedmiot obowiązkowy,
› jako przedmiot dodatkowy (język obcy),
› w zwiększonej liczbie godzin, wraz z innymi przedmiotami w języku polskim;
22 Ograniczam się tylko do terenów przeze mnie badanych i opisywanych, tzn. obwodów donieckiego i zaporoskiego. O szkolnictwie polskim na Ukrainie pisali m.in.: J. Borzęcki, Szkolnictwo polskie na Ukrainie, „Wspólnota Polska” 2000, nr 9 (97), s. 32–34; K. Staroń, Język polski na Wschodzie jako język ojczysty i obcy, „Języki Obce w Szkole. Czasopismo dla Nauczycieli”, nr specjalny Nauczanie języków mniejszości narodowych i etnicznych, 6/2001, s. 177–189; tejże, Nauczyciele z Polski wspomagają nauczanie języka polskiego na Wschodzie, [w:] Kultura i świadomość etniczna Polaków na Wschodzie. Tradycja i współczesność, red.
A. Kuczyński, M. Michalska, Wrocław 2004, s. 369–386.
23 Nie uwzględniono tu liczby studentów, którzy uczą się języka polskiego na uczelniach wyższych, a także liczby dzieci, których uczą nauczyciele z Ukrainy.
24 H. Krasowska, Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i lek-sykalne, Warszawa 2006. Autorka przedstawiła w tej pracy i szczegółowo opisała formy nauczania języka polskiego na Bukowinie, a także funkcje języka polskiego w różnych sferach. Praca zawiera też mapy pokazujące wsie, w których dzieci i młodzież pobierają naukę w języku polskim.
b) w jedenastoletnich szkołach średnich (ukraińskich lub rosyjskich):
› jako przedmiot obowiązkowy,
› w formie nauczania fakultatywnego,
› jako język obcy;
c) w tzw. szkołach sobotnio-niedzielnych, do których uczęszczają dzieci, młodzież i dorośli;
d) przy stowarzyszeniach kulturowo-oświatowych;
e) przy parafiach rzymskokatolickich;
f) w innych formach, np.:
› język polski dla dzieci z domów dziecka,
› dla dzieci z ulicy itd.
Języka polskiego uczą się nie tylko osoby, których przodkowie pochodzili z polskich rodzin. Językiem i kulturą polską interesują się także Rosjanie, Bułgarzy, Ukraińcy i inni mieszkańcy Ukrainy. W promocji kultury i języ-ka polskiego ogromną rolę odgrywają organizacje z Polski, które języ-każdego roku organizują w Polsce kursy języka polskiego dla nauczycieli, młodzieży i dzieci z Ukrainy. Do takich organizacji należą Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”, Konsulat RP w Charkowie i inne25.
Nauczyciele uczący języka polskiego nie ograniczają się tylko do naucza-nia języka, zajmują się także:
› przygotowaniem uczniów do konkursów, olimpiad itp.;
› przygotowaniem uczniów do studiów w Polsce;
› uczeniem młodzieży i dorosłych pieśni i tańców narodowych;
› redagowaniem gazet, przygotowaniem audycji radiowych, telewizyjnych;
› organizowaniem uroczystości patriotycznych.
25 Przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych został opracowany „Rządowy Program współ-pracy z Polonią i Polakami za granicą”, Warszawa 2002, ss. 19.
Tabela 2.2.Nauczanie języka polskiego
Berdiańsk
Donieck Szkoła średnia nr 17 Natalia Sanorowa-Borkowska 10
(Ukraina) 2 grupy
Szkoła im. Królowej Jadwigi Tatiana Gubienko (Ukraina) 7 grup 35 Imię i nazwisko nauczyciela
Berdiańsk
dla najmłodszych Inna Babenko (Ukraina) 1 grupa 10 1 grupa
Język polski dla dzieci i młodzieży Język polski dla dzieci i młodzieży
Język polski dla dzieci i młodzieży Język polski dla dorosłych
Język polski dla zaawansowanych Beata Gawlik (Polska) 1 grupa 30 1 grupa
Nauczyciele przyczyniają się do rozwoju zainteresowań dzieci i młodzie-ży, pomagają im w odnalezieniu swojego miejsca w społeczeństwie i środo-wisku lokalnym. Często kierują wnioski o dotacje do organizacji pozarządo-wych w Polsce i przygotowują rozliczenia. Robią wszystko, by przyczynić się do rozwoju i znajomości języka i kultury polskiej w danym regionie.
Bardzo ważną rolę odgrywają na Ukrainie oficjalnie zarejestrowane organizacje polonijne: Zjednoczenie Nauczycieli Polskich na Ukrainie i Stowa-rzyszenie Uczonych Polskich na Ukrainie. Zjednoczenie Nauczycieli Pol-skich na Ukrainie wydaje biuletyn „Głos Nauczyciela”, będący pomocą dy-daktyczną również dla nauczycieli z obwodów donieckiego i zaporoskiego.
Znaleźć w nim można między innymi informacje o Polsce, o życiu nauczy-cieli polskich w różnych zakątkach Ukrainy, porady językoznawcy, infor-macje o konkursach recytatorskich i innych imprezach, programy naucza-nia dla nauczycieli zajmujących się różnymi formami nauczanaucza-nia języka i literatury polskiej, a także o zmianach prawa na Ukrainie dotyczącego mniejszości narodowych. Nauczyciele pracujący w placówkach oświato-wych z obwodu donieckiego i zaporoskiego mają więc możliwość skorzy-stania z informacji ukazujących się w biuletynie „Głos Nauczyciela”, a także przekazywania swoich poglądów na temat prawidłowego i dającego dobre rezultaty nauczania języka polskiego. Przykładowy numer „Głosu Nauczy-ciela” por. dokument 9 w Aneksie.
Stowarzyszenie Uczonych Polskich na Ukrainie skupia fachowców z różnych dziedzin nauki i kultury. Jego siedziba znajduje się w Kijowie [Stawska 2004: 353–356]. W obwodach donieckim i zaporoskim znajdują
Berdiańsk Klub seniorów – język polski dla osób starszych
się oddziały Stowarzyszenia. Cele tej organizacji to przede wszystkim:
współpraca uczelni wyższych Ukrainy i Polski, tworzenie centrów języka i kultury polskiej, nauczanie i promocja języka i kultury polskiej, promocja Polski na Ukrainie, organizowanie konferencji, sympozjów, paneli nauko-wych, opracowywanie projektów naukonauko-wych, prowadzenie badań związa-nych z Polonią itd., reprezentowanie ukraińskiej Polonii w Polsce. Na przy-kład we wrześniu 2006 roku w ramach uroczystości inaugurującej rok akademicki w Berdiańskim Uniwersytecie Zarządzania i Biznesu otwarto Centrum Języka i Kultury Polskiej, finansowane przez Senat RP i Fundację
„Pomoc Polakom na Wschodzie”. Centrum jest silnym ośrodkiem naukowo--dydaktycznym, prowadzącym wielokierunkową działalność, zorientowa-nym głównie na miejscową Polonię, ale też na studentów innych narodo-wości. Warto wspomnieć, że wynikiem funkcjonowania Centrum w Ber-diańsku jest opracowanie i wydanie Rosyjsko-polsko-ukraińskiego słownika leksyki biznesu, podręczników języka polskiego dla środowisk rosyjskoję-zycznych, a także Podręcznika socjolingwistyki dla studentów we współau-torstwie z naukowcami z Polski. Od kilku lat na uczelniach wyższych w obwodzie donieckim i zaporoskim odbywają się konferencje naukowe w języku polskim na temat problematyki pograniczy, grup narodowych, małych ojczyzn. Nie można też zapominać o tym, że Berdiański Uniwersytet Zarządzania i Biznesu od 2000 roku organizuje odczyty zatytułowane
„Ukraina na drodze do Unii Europejskiej”, a także konferencje naukowe
„Aktualne problemy filologii słowiańskiej”, na których wiele uwagi poświęca się filologii polskiej. W czerwcu 2010 roku odbyła się piąta już konferencja w Mariupolu „Polska i Polacy w badaniach młodych naukowców”. Program konferencji zob. dokument 10 w Aneksie.
Język polski na południowo-wschodniej Ukrainie cieszy się coraz więk-szym zainteresowaniem, zwłaszcza wśród młodzieży. Daje bowiem szanse na studia wyższe w Polsce. Coraz większe jest też zainteresowanie historią, literaturą i kulturą Polski. Jeszcze do niedawna sytuację określano następująco:
„Im dalej na wschód, tym znajomość języka polskiego jest mniejsza, a do-stępność wiedzy o Polsce trudniejsza” [Jabłoński 2002: 12]. Obecnie język polski jest coraz popularniejszy, a wiedza o Polsce coraz większa. Przyczynia się do tego działalność towarzystw kultury polskiej, łatwiejszy jest też dostęp do różnych środków przekazu w języku polskim i do Internetu.