Syćkuo mi sie widzi, syćkuo mi sie zdaje, Ze muoje nuozecki, pudo w cudze kraje58.
Pierwsi osadnicy polskiego pochodzenia dotarli do wybrzeży Ameryki już w 1607 roku (wtedy powstawały pierwsze wsie orawskie na prawie woło-skim) wraz z osadnikami z innych krajów europejskich na czele z Walterem Raleighem, którzy założyli osadę Jamestown59. Nie ma pewności, kiedy Po-lacy przybyli do Chicago. Jak podaje Mieczysław Haiman, początki osad-nictwa w Chicago odnotowuje się po powstaniu listopadowym. Wówczas
58 Zapis fonetyczny pierwszej zwrotki piosenki Syćkuo mi sie widzi. Tekst podany przez Anielę Karnafel 3 lipca 1930 roku w Lipnicy Wielkiej na Orawie. Znajduje się w: Emil Mika, Pieśni orawskie, red. Leon Rydel, Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Orawy, 1991, s. 47–48.
59 Andrzej Brożek, Polonia amerykańska 1854–1939, Warszawa: Interpress, 1977, s. 9.
Kongres Stanów Zjednoczonych przyznał działki ziemi w Illinois lub Mi-chigan 235 ofi cerom polskim, którzy w tym czasie wyemigrowali do USA60. Według ofi cjalnego spisu powszechnego w Chicago w 1860 roku było 109 Polaków, w 1870 roku – 1205 osób, w 1890 roku – 24 086 osób, w 1910 roku – 125 604 osób, w 1930 roku – 149 622 osób61.
Jeśli chodzi o górali orawskich, początki ich emigracji łączą się z emi-gracją górali podhalańskich. Pierwsi górale pojawili się na terenie Chicago po powstaniu styczniowym (1863). Pierwszą parafi ą powstałą dla tej gru-py była parafi a pw. św. Stanisława Kostki, zwana potocznie Kostkowem, a utworzono ją w 1867 roku. Emigracja na wielką skalę rozpoczęła się od 1870 roku. Było to spowodowane wybuchem epidemii cholery. Jedną gru-pą, która wtedy wyjechała, byli młodzi ludzie. Widząc, jak umierają ich ojcowie i całe rodziny, decydowali się opuścić ojczyznę i udać do Amery-ki, miejsca, o którym myśleli jak o raju, gdzie wiodło się spokojne życie.
Pomimo zaborów w tym czasie grupę tę cechowała wysoka świadomość narodowa. Drugą grupę stanowiły osoby, które były zrażone biedą, szarzy-zną życia, brakiem perspektyw, a także osoby, które chciały uniknąć służby wojskowej w armii austriackiej62.
Tabela 3. Liczba ludności polskiego pochodzenia w Chicago Rok Liczba ludności
1980 299 316 11 265 800 265,7 2,66
2000 820 548 12 419 293 661,0 6,61
2010 932 996 12 830 632 727,2 7,27
Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacje USA: portal wiadomości amerykańskich, http://
www.informacjeusa.com/2010/01/22/spis-powszechny-w-polonijnej-spolecznosci-w-chicago/ [dostęp:
15.03.2012]; World Gazetteer: strona poświęcona dokładnym i aktualnym statystykom państw świata, http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1315741053&men=gpro&lng=en&des=gamelan&geo=--3769&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500 [dostęp: 15.03.2012]; United States Census 2010:
Amerykańska strona internetowa poświęcona spisowi powszechnemu z roku 2010, http://2010.census.
gov/2010census/popmap/ipmtext.php?fl =17 [dostęp: 15.03.2012]. Wszystkie dane za rok 1980 pochodzą z: Józef Migała, Polskie programy radiowe w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Tele-wizji, 1984, s. 134–135.
60 Longin Pastusiak, Chicago wczoraj i dziś, Bydgoszcz, Warszawa: Ofi cyna Wydawni-cza Branta, 2011, s. 184 cyt. za Mieczysław Haiman, Th e Poles in Chicago [w:] Poles of Chicago 1837-1937. A History of One Century of Polish Contribution to the City of Chicago, Chicago: Po-lish Pageant Inc., 1937, s. 2.
61 Ibidem, s. 446.
62 Maria i Józef Krzeptowscy-Jasinek, Podhalanie w Chicago, Warszawa: Iskry, 1990, s. 11.
Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago 25
Pod koniec XIX wieku miały miejsce powroty Podhalan do ojczyzny.
Jak pokazują statystyki kościelne, pomimo powolnego wzrostu ludności polskiego pochodzenia w Chicago liczba górali rosła gwałtownie. W tym okresie wytworzyło się interesujące zjawisko po stronie słowackiej. Wielu Podhalan (włączając tych, którzy powrócili z Ameryki) przenosiło się na Słowację, Orawę i Spisz, gdyż tam można było tanio kupić folwarki czy większe gospodarstwa. Grupa ta bardzo szybko zasymilowała się z lokalną ludnością i zatraciła swoją tożsamość, gdyż nie było takich form, jakie wy-stępowały w Ameryce, m.in. polskie szkoły elementarne i średnie, w któ-rych uczono języka, kultury i historii Polski63.
Druga fala emigracji z Podhala przypada na lata 1900–1914. Głów-ne tereny, które zaludniali Orawianie, stanowiły regiony stanów Ohio i Pensylwania. Wiązało się to z tym, że po dopłynięciu do portów na wschodnim wybrzeżu USA ludzie nie chcieli przemieszczać się w głąb kraju. Późniejsza emigracja wybierała stan Illinois, głównie okolice Chi-cago64. Emigracja ta związana była z kwestiami ekonomicznymi, poszu-kiwaniem lepszego życia i wolności. Było to uwarunkowane ciężkimi wa-runkami klimatycznymi, rolniczymi i społecznymi oraz brakiem miejsc pracy w innych (oprócz rolnictwa) sektorach zatrudnienia. Nowo przyby-łych osadników zatrudniano w przemyśle węglowym, naftowym i hutni-czym, a przede wszystkim w rzeźniach w Chicago65. Nie wszyscy, którzy chcieli wyjechać do Ameryki, mogli temu podołać. Było wiele przeszkód, które uniemożliwiały wyjazd za ocean. Do jednej z nich zaliczamy brak pieniędzy, aby zapłacić za transkontynentalny bilet, a także za podróż do miast portowych (ówcześnie miastami portowymi były m.in. Brema i Hamburg)66. Poza tym do I wojny światowej nie wszyscy mieszkańcy posiadali dokumenty świadczące o ich tożsamości. W wypadku wyjaz-du do Ameryki trzeba było mieć paszport, którego wydanie wyjaz-dużo kosz-towało. Także nieznajomość ówczesnych przepisów prawnych stała się problemem. Osoby bowiem, które chciały wyjechać do Stanów, mogły się wylegitymować dokumentami, na których był napisany stan posiadanych zwierząt gospodarczych, czyli można było wyjechać na tzw. paszport kro-wy – jak to wówczas potocznie nazywano67.
63 Ibidem, s. 26–27.
64 Jan Skupień, Maria Wontorczyk, Historia Klubu Babia Góra Związku Podhalan w Pół-nocnej Ameryce, „Moja Orawa” 2004, nr 4, s. 10.
65 Marcin Kowalczyk, Za wielką wodą, „Moja Orawa” 2002, nr 4, s. 4–5.
66 Florian Stasik, Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki, 1865–
–1914, Warszawa: PWN, 1985, s. 50.
67 Informacje o wyjazdach emigracyjnych przekazał Wilhem Liszka, 14.03.2008.
Podczas I wojny światowej nastąpił całkowity zastój wypraw za ocean.
Ci, którzy zdecydowali się na podróż z Polski, często ginęli na wodach At-lantyku w niewyjaśnionych okolicznościach. Inni udawali się w rejony Ka-lifornii i Alaski w poszukiwaniu złota i tam się ślad za nimi urywał. Często wówczas zmieniano nazwiska, w obawie przed deportacją do kraju68.
W okresie międzywojennym miały miejsce powroty z Ameryki, tzw.
trzeciej fali podhalańskiej migracji69. Jak podaje Adam Walaszek, Polacy wyjeżdżali z Polski, kierując się czterema czynnikami. Pierwszy dotyczył sytuacji, w której przedstawiciele Polonii odnosili sukces i zarobione pieniądze przywozili do rodzinnego domu. Drugi związany był z porażką fi -nansową. Ponadto niektórzy wyjeżdżali do ojczyzny po osiągnięciu wieku emerytalnego, a także ze względów politycznych70.
Kolejny okres wzmożonej emigracji z Orawy i okolic nastąpił w latach 60. XX wieku. Były to wyjazdy całych rodzin, nastawione na to, że już ni-gdy nie wrócą do kraju. Ci, którzy dotarli do USA i znaleźli pracę, zapra-szali członków swoich rodzin, sąsiadów, znajomych. Chyżne jest tą miej-scowością, z której wyjechało najwięcej ludzi. Co więcej, pierwszy klub, jaki powstał w Chicago, nosi nazwę Klub Chyżne. Proces takiej emigracji trwa do dziś, ale już w niewielkim stopniu71.
Na lata 70. i 80. ubiegłego wieku przypada emigracja do Ameryki głównie o charakterze politycznym. Część tej emigracji była wrogo usto-sunkowana do władz PRL. Uważano także, że nowy powojenny ustrój nie sprawdzi się w praktyce, gdyż był zbyt eksperymentalny72.
W XXI wieku rozpoczęła się kolejna fala migracji w Europie Środ-kowej ze względu na powstające procesy integracji i globalizacji. Jednym z najważniejszych czynników jest turbokapitalizm73. Po 1 maja 2004 roku w związku z wejściem Polski do struktur Unii Europejskiej poja-wiły się nowe tendencje w migracjach ludności polskiej, w tym z Ora-wy. USA, obok Niemiec, to państwo, do którego najczęściej udawali się polscy obywatele74. Innymi krajami, które wybierali Polacy, były także:
Włochy, Wielka Brytania, Francja, Hiszpania, Irlandia, Holandia,
Szwe-68 Maria i Józef Krzeptowscy-Jasinek, op. cit., s. 34.
69 Ibidem, s. 35.
70 James S. Pula, Immigration patterns [w:] Th e Polish American Encyclopedia, red. James S. Pula, Jeff erson: McFarland & Company, 2011, s. 181.
71 Marcin Kowalczyk, Za wielką wodą...., s. 4–5.
72 Maria i Józef Krzeptowscy, op. cit., s. 38.
73 Krystyna Romaniszyn, Migracje międzynarodowe jako zapoznany proces globalizacji. Stu-dia Polonijne, Lublin: KUL, 2001, s. 22.
74 Krystyna Iglicka, Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Warszawa: Scholar, 2008, s. 15–16.
Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago 27
cja, Norwegia, Belgia, Grecja, Austria. Po akcesji Polski do UE Stany Zjednoczone zajmują piąte miejsce pod względem największej liczby wyjazdów z Polski. Krajami najczęściej wybieranymi przez polskich mi-grantów są w kolejności: Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia, Włochy75. Obecnie do USA wyjeżdżają osoby głównie w celach turystycznych.
Zauważa się nieliczne wyjazdy imigracyjne na kontynent amerykański z terenów Orawy i Podhala. W ten sposób imigrują całe rodziny, które w Ameryce mają większość członków swoich rodzin. Emigracja zarob-kowa zmniejszyła się ze względów ekonomicznych, gdyż stosunkowo drogie bilety transkontynentalne oraz znaczny spadek dolara spowodo-wały, że Polakom, w tym także Orawianom, nie opłaca się już emigro-wać za ocean.
Polonia liczy ok. 16 mln osób na świecie, chociaż ta liczba nie jest pre-cyzyjna. Największe skupiska ludzi, którzy wyemigrowali z Polski, poza Europą, znajdują się właśnie w Stanach Zjednoczonych. Tamtejsza Polo-nia liczy szacunkowo od 6 mln do 10 mln osób76. Jeśli chodzi o Polaków mieszkających legalnie w Chicago, jest ich niecały milion (tabela 3).
Opisując Polonię orawską w Chicago, trudno jest podać jej precyzyjną liczbę. Nigdy nie były prowadzone badania statystyczne, które by szcze-gółowo wskazywały na pochodzenie z Orawy, Spisza czy Podhala. Moż-na tylko podać szacunkową liczbę Orawian Moż-na podstawie liczby człon-ków Klubu Babia Góra Koła nr 48, działającego przy Związku Podhalan w Północnej Ameryce, która wynosi ok. 150 osób. Biorąc pod uwagę licz-bę osób w rodzinach poszczególnych członków klubu, czyli osoby już uro-dzone na terenie USA, a także te, które biernie uczestniczą w życiu kul-turalnym, można stwierdzić, że Polonia orawska w Chicago liczy ok. 3000 ludzi77, chociaż ta liczba może oscylować między 3000 a 500078.
Niedawno Polonia orawska w Chicago wzięła udział w I Światowym Zjeździe Orawian, który odbył się w dniach 19–21 lipca 2012 roku. Zor-ganizowany on został głównie przez Orawskie Centrum Kultury w Ja-błonce, a także przy współpracy Klubu Babia Góra przy ZPPA, Gmin-nego Centrum Kultury i Sportu w Lipnicy Wielkiej, Muzeum–Orawski Park Etnografi czny w Zubrzycy Górnej, Babiogórskiego Parku
Naro-75 Dane z GUS-u z 2008 roku; Krystyna Iglicka, Powroty Polaków po 2004 roku. W pętli pułapki migracji, Warszawa: Scholar, 2010, s. 97.
76 Dane statystyczne podane są przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, „Wiadomości spod Babiej Góry”, red. Krzysztof Staszkiewicz, Audycja nr 33, 2.06.2002.
77 Liczbę Orawian w Chicago przedstawił Bronisław Janociak: „Wiadomości spod Babiej Góry”, red. Krzysztof Staszkiewicz, Audycja nr 33, 3.06.2001.
78 Korespondencja e-mailowa z Elżbietą Kucek – instruktorką Zespołu Orawa – z 28.05.2012.
dowego, Towarzystwa Przyjaciół Orawy, Orawskiego Oddziału Towa-rzystwa Słowaków w Polsce, gmin Raba Wyżna, Czarny Dunajec oraz miasta Trstená. Podczas zjazdu wystąpiła m.in. kapela rodzinna Żurków z Chicago oraz zespół Orawa z Chicago79.
79 Program I Światowego Zjazdu Orawian, http://www.zjazdorawian.pl/index.php?option
=com_content&view=article&id=49&Itemid=2 [dostęp: 7.06.2012].
Rozdział 2
Działalność orawskich klubów przy
Związku Podhalan w Północnej Ameryce
Rozdział ten poświęcony jest Kołu nr 48 Klubu Babia Góra przy Związ-ku Podhalan w Północnej Ameryce. Jego treść opiera się głównie na anali-zie archiwalnych kronik prowadzonych przez członków Klubu Babia Góra.
Także jego treść wzbogacają informacje na temat dwóch innych orawskich kół ZPPA: Koło nr 77 Bukowina-Podszkle oraz Koło nr 82 Piekielnik.
Początek działalności kulturalnej górali na terenie Chicago datuje się na lata 20. ubiegłego wieku. Wówczas było wystarczająco dużo osób, by stwo-rzyć własne struktury, które pozwoliłyby na kultywowanie tradycji na ame-rykańskiej ziemi. Ponadto góralscy emigranci, przyjechawszy do USA, żyli w odosobnieniu, czasem nie znali nikogo, więc chcieli stworzyć wspólnotę – taką, jaka była w Polsce, gdzie ludzie odwiedzali się, pomagali sobie na-wzajem i udzielali się w życiu społecznym. Pierwsze spotkanie górali miało miejsce w 1927 roku. Tak Henryk Lokański pisał na ten temat:
W jesieni 1927 roku odbyło się w Sali Związku Polek w Chicago pierwsze ze-branie górali w celach organizacyjnych. Zgromadzeniu liczącemu kilkaset głów przewodniczył dr Fr. Lenart [...]. Na tym zebraniu [...] przyszło do rozbicia.
Jedni, idąc za koncepcją Jarosza, chcieli utworzyć Towarzystwo Tatrzańskie, inni chcieli mieć w organizacji samych Podhalan. Wśród tych ostatnich też nie było zgodności: część pragnęła widzieć w organizacji wyłącznie górali pochodzących z dawnego powiatu nowotarskiego, a więc z Podhala wąsko pojętego, część miała na myśli górali wywodzących się z szerokiego Podhala, obejmującego również po-wiaty: żywiecki, makowski, limanowski, nowosądecki80.
80 Związkek Podhalan w Północnej Ameryce, http://www.zppa.org/zppa/zppa [dostęp:
19.05.2012].
W maju 1928 roku utworzono Polsko-Amerykańskie Towarzystwo Tatrzańskie, które miało na celu skupianie Podhalan oraz miłośników tego regionu oraz Tatr. Program stowarzyszenia oparto na podobnych za-sadach, jakie panowały w Polskim Towarzystwie Tatrzańskim i Związku Podhalan w Polsce. W listopadzie 1928 roku postanowiono utworzyć or-ganizację, która skupiałaby tylko osoby pochodzące z Podhala. W związku z tym doszło do stworzenia Związku Podhalan w Północnej Ameryce. Do tego związku chciano wówczas włączyć inną organizację – Stowarzysze-nie Podhalan na Wojciechowie (które powstało w tym samym czasie), lecz nie doszło to do skutku. Organizacja podhalańska od samego początku działała bardzo prężnie. Świadczy o tym wypowiedź ówczesnego konsula generalnego RP Zdzisława Kurnikowskiego w liście z 26 czerwca 1927 roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Polsce:
Wykłady i wieczornice góralskie odbywały się przy szczelnie zapełnionych salach, a miarą zainteresowania ludności tymi występami jest okoliczność, że na ostatniej wieczornicy znaczne grono osób pochodzących z Podhala samorzutnie pospie-szyło Stefanowi Jaroszowi81 z pomocą wydobywając swoje starannie przechowy-wane w Stanach Zjednoczonych stroje góralskie i biorąc udział w występach82. Na początku 1929 roku przestało działać Polsko-Amerykańskie Towa-rzystwo Tatrzańskie. W związku z tym w statucie ZPPA dokonano zapi-su, że do związku mogą należeć nie tylko górale z tzw. Skalnego Podhala, które obejmuje tereny Zakopanego, lecz także górale orawscy, spiscy, ży-wieccy oraz osoby urodzone na Zagórzu Tatrzańsko-Karpackim na Sło-wacji, czeskim Śląsku oraz ci, których jeden rodzic miał pochodzenie gó-ralskie. Celem związku było:
Organizowanie rozproszonych po Stanach Zjednoczonych i Kanadzie braci góra-li dla stworzenia jednej wielkiej organizacyjnej rodziny góralskiej w Ameryce [...]
rozkrzewianie pomiędzy członkami Związku Podhalan zamiłowania do gwary, li-teratury i sztuki podhalańskiej, które są chlubą naszego Podhala83.
Formalnie Związek Podhalan został zarejestrowany 6 listopada 1929 roku w stanie Illinois. Na otrzymanej od władz stanowych licencji (tzw.
czarterze) znajdowały się nazwiska założycieli: Karol Stach, Antoni Zyg-muntowicz, Franciszek Chowaniec, Franciszek Cyrwus, Stanisław Tatar, Stanisław Bachleda, Anna Topór, Henryk Lokański. Osoby te wywodzi-ły się z Koła nr 1 im. Jana Sabawywodzi-ły. Pierwszym prezesem został Henryk
81 Dr Stefan Jarosz zabiegał o utworzenie góralskich organizacji w Chicago, w szczegól-ności Polsko-Amerykańskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.
82 Związek Podhalan..., op.cit.
83 Ibidem.
Koło nr 48 Klub Babia Góra przy ZPPA 31
Lokański, wiceprezesem – Franciszek Chowaniec, sekretarzem głów-nym – Józef Łopatowski, skarbnikiem – Ludwik Kalemba. W 1929 roku Związek Podhalan liczył 1000 osób84. Od końca sierpnia 2014 prezesem ZPPA jest Józef Cikowski.