15. Parada 3 Maja ulicami Downtown (zdjęcie pochodzi ze zbiorów Marii i Alek-sandra Jazowskich)
16. Specjalny pojazd „platforma” grupy orawskiej podczas Parady 3 Maja w 2008 roku (zdjęcie pochodzi ze zbiorów Marii i Aleksandra Jazowskich)
17. Parada 3 Maja 2014 – Orawianie na „platformie” (zdjęcie pochodzi ze zbiorów Marii i Aleksandra Jazowskich)
5.3. Odpust orawski w Merrillville
Odpusty orawskie są kolejnym nieodłącznym elementem życia społeczno--kulturowego Polonii orawskiej w Chicago. Jak zaznacza Deborah Anders Silverman, wartości religijne (szczególnie katolickie) są mocno zakorze-nione w mentalności Polaków oraz Polonii amerykańskiej. Życie Polonii przepełnione jest religijnymi praktykami. Częstym zjawiskiem jest uży-wanie religijnych powitań czy przysłów w mowie codziennej. Ponadto duży nacisk kładzie się na kult świętych i Matki Boskiej. Badaczka za-uważa, że w Polsce oraz w Stanach Zjednoczonych Kościół katolicki wy-wiera duży wpływ na działalność ludzi:
Msze święte odprawiano każdego dnia, a obecność na niedzielnych mszach była obowiązkowa. Oczekiwano od wiernych spowiedzi ze swych grzechów przed księdzem, pokuty oraz przystąpienia przynajmniej raz w roku w okresie wielka-nocnym do sakramentu komunii. Wszystkie te praktyki religijne i wiele innych związanych z pozostałymi sakramentami oraz obchodzenie praktycznie niezli-czonych świąt ku czci świętych pozostały częścią duchownego życia całej wspól-noty imigrantów polskiego pochodzenia208 (tłumaczenie własne).
Na terenie Chicago ważną rolę w życiu Polonii odgrywają polskie pa-rafi e. W archidiecezji chicagowskiej pracowało 30 księży z Polski w 2002 roku. W całej metropolii chicagowskiej znajdują się 54 kościoły, w któ-rych odbywają się msze w języku polskim; jedna trzecia świątyń usytu-owana jest na przedmieściach. W 1867 roku powstała najstarsza polska parafi a, na której terenie zbudowano kościół św. Stanisława Kostki. Inne polonijne miejsca kultu to m.in. kościół św. Trójcy z 1867 roku oraz bazy-lika św. Jacka209.
Odpusty orawskie odbywają się corocznie od 1990 roku210 w Merrill-ville, w stanie Indiana, w Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej oj-ców Salwatorianów. W 2013 roku „odpust orawski na św. Jana” odbył się 23 czerwca o godz. 12.00. Chicago leży w odległości ok. 52 km (32 mile) od Merrillville211. Lokalizacja nie jest przypadkowa. Merrillville wybrano
208 Deborah A. Silverman, Polish-American Folklore, Urbana, Chicago: University of Illi-nois Press, 2000, s. 88–89.
209 Longin Pastusiak, op. cit., s. 453.
210 Augustyn Habina, W Chicago też grają po orawsku, materiały archiwalne z Kroniki Klu-bu Babia Góra, 1994, s. 124.
211 Chicago, IL Distance Calculator, http://www.fi ndlocalweather.com/forecast.php?forec ast=pass&pass=distances&dpp=0&pands1x=Chicago%2C+IL&pands2x=Merrillville%2C+IN
&Find+distance=How+far+is+it%3F [dostęp: 13.05.2012].
Odpust orawski w Merrillville 113
na miejsce spotkań Polonii, ponieważ tam powstało sanktuarium (jako wotum) dzięki datkom Polonii chicagowskiej w 1983 roku z okazji ju-bileuszu 600-lecia obecności obrazu Czarnej Madonny na Jasnej Górze w Częstochowie212. Ponadto świątynia ta ma wyższą rangę niż kościół, co sprawia, że panuje aura dostojności – przez to Polonia orawska chce pod-kreślić swoją niezwykłość. Oprócz tego wokół sanktuarium panują bardzo dobre warunki do organizowania pikniku dla bardzo dużej liczby osób.
Warto dodać, że obrazy Matki Bożej Częstochowskiej widnieją w więk-szości kościołów na Orawie, a w Kiczorach znajduje się kaplica właśnie pod wezwaniem MB Częstochowskiej. Podobnie jest w Lipnicy Wielkiej z klasztorem Sióstr Albertynek, który jest pod tym samym wezwaniem.
Wszelkie decyzje dotyczące uroczystości odpustowych i pikniku zapa-dają w domu Józefa Machaja (rodem z Jabłonki). Zbiera się tam Zarząd Klubu Babia Góra i przydziela odpowiednie zadania jego członkiniom i członkom. Niektóre czynności wykonują te same osoby z roku na rok.
Za kupno chleba, kiełbasy, boczków, kiszki, szaszłyków, golonki, ogórków, ciasta na placki ziemniaczane i piwa beczkowego odpowiedzialny jest Jan Łaciak; za zakup plastikowych pojemników, sztućców i papieru – Maria Sidor. Zakupione napoje oraz namiot, pod którym rozprowadza się po-trawy, przywożone są zawsze na dzień przed uroczystością przez Aleksan-dra Pakosa. Wydawaniem posiłków podczas pikniku zajmują się Aniela Bury i Stanisława Klapisz. Pieczenie placków należy do Romana Kucka i Andrzeja Kłapacza. Sprzedawane są także bloczki dla gości przez Marię Jazowski-Liszka, Lucynę Kłapacz i Barbarę Bosak, a Józef Machaj wraz z Tadeuszem Wontorczykiem sprzedają piwo213.
Odpusty organizuje się pod koniec czerwca z okazji uroczystości św. Jana, który jest patronem Orawy, a także patronem najstarszego oraw-skiego kościoła w Orawce. Są one elementem pikniku oraworaw-skiego. Pik-nik rozpoczyna się zawsze mszą świętą w południe. Na mszy znajdują się poczty sztandarowe Klubu Babia Góra oraz kół i klubów zaprzyjaźnio-nych, a przede wszystkim członkowie Polonii orawskiej, ubrani w regio-nalne stroje. Członkowie klubu Babia Góra biorą czynny udział w mszy, tj. odpowiedzialni są za oprawę muzyczną (pieśni religijne grane są przez kapelę Orawa), liturgiczną – czytanie Pisma Świętego, śpiewanie psal-mów oraz podawanie darów kapłanom. Msza zawsze jest odprawiana w intencji Orawian, zmarłych członków klubu Babia Góra oraz członków
212 Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Merrillville, http://www.polonijna pielgrzymka.org/historia.html [dostęp: 13.05.2012].
213 Korespondencja e-mailowa z Marią Jazowski-Liszka z 23.05.2012.
Stowarzyszenia Polskich Twórców Ludowych w Ameryce214. Taki ko-mentarz na temat orawskich odpustów pozostawia Maria Zbela, rodaczka z Chyżnego, mieszkająca w Chicago od ponad 30 lat:
Zapewne gromadnie zjadą się całe rodziny paradnie odziane w orawskie stroje regionalne. Ambicją coraz większej ilości naszych jest właśnie posiadanie stroju odświętnego. To wielka okazja do spotkania się ze znajomymi, krewnymi i przy-jaciółmi. Czasem z niektórymi to się właśnie przy tej okazji widujemy, bo każdy jest zagoniony robotą [...]. Myślę, że wszyscy będą zadowoleni, bo też wielu z nas z utęsknieniem czeka na to tradycyjne wydarzenie. Bardzo takie swojskie, rodzin-ne, po prostu nasze215.
Spotkanie Polonii orawskiej podczas odpustu orawskiego relacjonuje także ksiądz Władysław Stec-Sala:
Przewodnicząc mszy św., przeżywałem ją tak, jakby to była moja msza prymicyj-na. Cała oprawa liturgiczna, powitanie, przygotowanie czytań Pisma Św., śpie-wanie psalmu, modlitwa wiernych, procesja z darami ofi arnymi, muzyka orawska w wykonaniu kapeli, śpiew zespołu dziecięcego, stroje ludowe, to wszystko po-mogło z wiarą i modlitwą przeżywać Mszę św. odpustową. Mogłem odkrywać, że Bóg dla rodaków jest największą świętością i nie straszna jest spiekota, odległości do pokonania, bo tu czuło się tę jedność z Bogiem216.
Po skończonej mszy świętej zgromadzeni udają się na plac przy sank-tuarium, gdzie odbywa się piknik. Towarzyszą mu różne wystawy twór-ców, którzy zrzeszeni są w Stowarzyszeniu Twórców Ludowych. Można oglądać ich wyroby rękodzielnicze z metalu, drewna, na szkle. Podczas orawskiego biesiadowania można usłyszeć piosenki oraz zobaczyć wystę-py zespołów regionalnych, przede wszystkim zespołu Orawa działającego przy klubie Babia Góra w Chicago217.
Podczas pikniku zbierane są datki oraz przeprowadzane są loterie fantowe, a uzyskany dochód przeznacza się na potrzeby znajdującego się w Jabłonce ośrodka Barka, w którym uczą się dzieci niepełnospraw-ne z Orawy. Należy dodać, że członkowie Klubu Babia Góra pomagają w przygotowywaniu placu wokół sanktuarium, stoisk z potrawami i dzie-łami rękodzielniczymi. Nie zatrudnia się fi rm, które wszystkim by się zaj-mowały, jak to jest zazwyczaj podczas tego typu imprez. Sami członkowie Polonii orawskiej nie pobierają prowizji, napiwków czy wynagrodzenia za ich pracę podczas trwania odpustu w Merrillville218.
214 Klub Babia Góra, Na świętego Jana w Ameryce, „Moja Orawa” 2010, nr 2–3, s. 17.
215 Redakcja „Mojej Orawy”, Naprowde nos widno w Chicago, „Moja Orawa” 2001, nr 6, s. 18.
216 Władysław Stec-Sala, Idziemy na odpust, „Moja Orawa” 2002, nr 9, s. 9.
217 Maria Wontorczyk, Migawki z orawskiego odpustu, „Moja Orawa” 2004, nr 4, s. 19.
218 Idem, Orawski odpust w Merrillville, „Moja Orawa” 2005, nr 3, s. 20.
18. Odpust orawski – kuchnia polowa (zdjęcie pochodzi ze zbiorów Marii i Alek-sandra Jazowskich)
19. Gry i zawody podczas pikniku z okazji odpustu orawskiego (zdjęcie pochodzi ze zbiorów Marii i Aleksandra Jazowskich)
5.4. Klub piłkarski Orawa
Polonia orawska mieszkająca na terenie metropolii chicagowskiej posia-da własny klub piłkarski. Jest nim klub sportowy Orawa (Orawa Soccer Team), czyli amatorski klub piłki nożnej. Na terenie Chicago występują dwie polonijne ligi piłkarskie. Pierwsza to Liga Okocim (Okocim Soccer Team), zrzeszająca 15 drużyn piłkarskich: Arka Chicago, Capitol, Czarni Czarny Dunajec, Duchy, Hetman, Igloopol, Jagiellonia, Krystyna Team, Lech, Lechia Chicago, Podlasie, Polonez, Stal Mielec, Szymański, Zagłę-bie Sosnowiec. Druga to Liga Podhalańska (Polish Highlanders Soccer Team) składająca się z 10 klubów: Ciche, Czarna Góra Granit, Halny Midway Autohaus, Odrowąż, Orawa, Podczerwone, Ratułów, Stare By-stre, Skalni, Szafl ary219.
Liga Podhalańska, do której zalicza się klub sportowy Orawa, powstał w 1994 roku z inicjatywy Tadeusza Pawlikowskiego i Tadeusza Opacia-na. W pierwszym zorganizowanym turnieju wzięły udział cztery drużyny:
Kościelisko, Małe Ciche, Małopolska, Ratułów, a zwyciężyła grupa re-prezentująca Kościelisko, wygrywając z Małopolską 11:0. Ofi cjalne roz-poczęcie działalności Ligi Podhalańskiej nastąpiło w 1995 roku. Wtedy dołączyły trzy nowe kluby: Białka, Biały Dunajec oraz Witów220.
Klub Orawa został utworzony w 2005 roku jako drużyna reprezentu-jąca polską Orawę. Pierwszymi założycielami byli Ryszard Bury i Dariusz Pakos. Drużyna posiada swojego prezesa, którym jest Aleksander Pa-kos, oraz trenera – Jana Horowskiego221. Mecze Ligi Podhalańskiej roz-grywane były na dwóch stadionach: stadion „U Serbów”, przy Bell Road i Glengary Drive w Homer Glen, Illinois 60491, oraz stadion w Bamb-rick Park, przy 1330 Smith Road, Lemont, Illinois 60441. W sezonie 2012/2013 mecze odbywają się na stadionie w Bambrick oraz w Homer-ding Park – 116th & Oak Park, Worth, Illinois.222 W skład zespołu wcho-dzą m.in.: Ryszard Bury, Piotr Chrobak, Marcin Danielewicz, Paweł
Dzi-219 Polonia w Chicago, http://www.poloniawchicago.com/r/pilkanozna.htm [dostęp:
14.05.2012].
220 Liga Podhalańska. Historia, http://www.ligapodhalanska.com/index.php/historia [dostęp: 14.05.2012].
221 Liga Podhalańska. Orawa, http://www.ligapodhalanska.com/index.php/druzyny/orawa [dostęp: 14.05.2012].
222 Liga Podhalańska, http://www.ligapodhalanska.com/index.php/miejsce-rozgrywek [dostęp: 24.12.2012].
Klub piłkarski Orawa 117
wisz, Andrzej Gąsienica, Marek Hornik, Jan Kobylarczyk, Roman Koszat, Mikołaj Litwinek, David Stiak, Philip Wicyk223.
Klub piłkarski Orawa może się poszczycić wieloma sukcesami. Jednym z nich było zdobycie pierwsze miejsca oraz tytułu mistrza Ligi Podha-lańskiej w sezonie 2008/2009. W sezonie 2006/2007 drużyna wywalczy-ła drugie miejsce, najlepszym piłkarzem został Piotr Chrobak z Orawy (18 bramek), a najlepszym bramkarzem ogłoszono wówczas Marcina Da-nielewicza również z Orawy (rodem z Lipnicy Wielkiej)224. W sezonach 2009/2010, 2010/2011 klub Orawa również zajął drugą lokatę. W sezo-nie 2013/2014 najlepszym orawskim strzelcem okazał się Roman Ko-szat (13 trafi eń), a Klub Orawa zajął 4. pozycję w lidze z 23 punktami, za (w kolejności): Czarnym Dunajcem (34 punkty), Szafl arami (28 punk-tów), Halnym (27 punktów) i przed klubami: Odrowążem (19 punkpunk-tów), Podczerwonym (15 punktów), Ratułowem (7 punktów) oraz Tatrami (7 punktów). Na 12 rozegranych meczów Orawa wygrała 8, przegrała 2, a 2 zakończyły się remisem. Ogólnie Orawianie strzelili 35 goli, a 26 razy trafi ono do ich bramki225 (dane z 1 czerwca 2014).
Tabela 6. Lowell Foods Liga Podhalańska sezon 2013/2014 L.p. Drużyna Mecze Wygrane Przegrane Remisy Gole
(+)
Źródło: opracowane na podstawie http://ligapodhalanska.com/index.php/tabela-1/tabela20132014 [dostęp: 01.06.2014].
223 Liga Podhalańska, http://www.ligapodhalanska.com/index.php/kartki-1/kartki-sezon20112012 [dostęp: 14.05.2012].
224 Liga Podhalańska. Historia, http://www.ligapodhalanska.com/index.php/historia [dostęp: 14.05.2012].
225 Tabela Lowell Foods Liga Podhalańska, http://www.ligapodhalanska.com/index.php/
tabela/sezon-20122013 [dostęp: 26.08.2013].
21. Transparent klubu piłkarskiego Orawa na wozie klubu Orawa podczas parady w 2008 roku (zdjęcie pochodzi ze zbiorów Aleksandra i Marii Jazowskich)
Klub piłkarski Orawa 119
Klub Orawa posiada regulamin, który jest identyczny dla wszystkich drużyn Ligi Podhalańskiej. Został uchwalony 7 sierpnia 2009 roku. Gru-pa piłkarska ma sponsorów, którzy umożliwiają im wyjazdy oraz rozgry-wanie meczów na stadionach gości. Donatorami grupy orawskiej są: USP Trans, SSTS Trucking, Bogdan Bosak. Do innych źródeł fi nansowych ligi zalicza się:
a) składki członkowskie,
b) wpisowe nowo zgłoszonych drużyn,
c) ustalone kwoty kar za naruszenie regulaminu i przepisów gry w pił-kę nożną,
d) dochód z organizowanych imprez, e) dotacje od sponsorów i innych osób, f ) inne dochody.
Ustala się następujące wysokości składek:
a) coroczna składka drużyn zgłoszonych do rozgrywek – $100, b) wpisowe nowo zgłoszonej drużyny – $300,
c) ukaranie zawodnika trzema żółtymi kartkami – $50 oraz ewentual-ne wykupienie zawodnika – $50, który wtedy nie musi pauzować, d) ukaranie zawodnika dwiema żółtymi kartkami w jednym meczu,
w konsekwencji czerwoną – $50 plus ewentualne wykupienie za-wodnika – $50, który wtedy nie musi pauzować,
e) ukaranie zawodnika czerwoną kartką – $50, f ) ukaranie drużyny walkowerem – $100,
g) ukaranie kierownika drużyny/trenera w czasie zawodów – $50, h) odstąpienie od terminarza rozgrywek – $50,
i) nieprzygotowanie i nieoznakowanie boiska przez gospodarza me-czu – $50,
j) transfery zawodników – $200,
k) nieprzestrzeganie terminów ustalonych w regulaminie – $50, l) kary pieniężne muszą być wpłacone do skarbnika Ligi przed
kolej-nym meczem226.
226 Finanse Ligi Podhalańskiej. Regulamin, http://www.ligapodhalanska.com/index.php/
regulamin [dostęp: 14.05.2012].
Zakończenie
Uwarunkowania historyczno-geografi czno-kulturowe sprawiają, że Ora-wa jest ciekawym przedmiotem badań. Polonia orawska w Chicago jest niewątpliwie interesującą grupą na terenie Stanów Zjednoczonych Ame-ryki. Nie wiąże się to tylko z tym, że istnieją silne więzi pomiędzy imi-grantami orawskimi a członkami ich rodzin mieszkającymi na polskiej Orawie. Orawianie kierowali się różnymi czynnikami podczas opuszcza-nia kraju ojczystego na przestrzeni dziejów. Wyjeżdżali (nadal emigrują, ale już w niewielkim stopniu) przede wszystkim ze względów ekonomicz-nych, a także polityczekonomicz-nych, rodzinnych czy z powodu wybuchu epidemii cholery.
Ważne jest to, że Orawianie nigdy nie wyrzekli się swojego regionu, języka czy swojej kultury ani nie zapomnieli o nich. To, czego nauczyli się w Polsce, na Orawie, starają się kultywować i włączyć w amerykań-ską codzienność. Właśnie to, „có ik tak dzier-zy przi Orawie”, to zamiło-wanie do tradycji i szacunek dla ziemi, z której pochodzą. Pomimo nie-wielkiej liczby ludzi, w porównaniu z Polonią podhalańską, chicagowscy Orawianie także są aktywni i uczestniczą w różnego rodzaju świętach, paradach, festiwalach w mieście. Bardzo dobrze prosperującą organizacją jest Klub Babia Góra Koło nr 48 Związku Podhalan w Północnej Ame-ryce. Klub Babia Góra dba, aby jego członkowie byli widoczni w USA i stara się pokazać przez swoją działalność, że Orawianie też są góralami i trochę różnią się od tych, pochodzących z Podhala (trzeba przyznać, że jedni i drudzy pozostają z sobą w dobrych stosunkach). Ponadto bardzo aktywnymi grupami, złożonymi z chicagowskich Orawian, są: kapela oraz zespół, które uświetniają swoimi występami ważne uroczystości kościelne czy te związane z działalnością Klubu Babia Góra. Członkowie zespołu, nawet Ci urodzeni już na terytorium USA, przychodzą regularnie na pró-by zespołu, ćwiczą nie tylko dla swojej przyjemności czy ze względu na wyjazdy, lecz także po to, aby pokazać, że sercem są związani z Orawą,
krainą, z której się wywodzą. Oprócz działalności muzycznej także zasłu-guje na uwagę działalność radiowa. Należy docenić trud i poświęcenie, a czasem wyrzeczenia osób, dzięki którym możliwe jest słuchanie „Wia-domości spod Babiej” w Chicago. Gdy przyglądamy się Polonii orawskiej w Wietrznym Mieście, widzimy, że pozostaje ona wiernym odzwiercied-leniem polskich Orawian. Podobnie jak w Polsce, chicagowscy Orawia-nie są grupą wierzącą i praktykującą. Członkowie Polonii uczestniczą w mszach świętych organizowanych z okazji polskich świąt narodowych oraz kościelnych. Ubierają przy tego typu uroczystościach stroje oraw-skie – które podkreślają ich ścisły związek z Polską i z regionem. Także działalność orawskiego klubu sportowego w metropolii chicagowskiej jest znacząca dla tamtejszej Polonii. Orawianie, zarówno mieszkający w Pol-sce, jak i Stanach Zjednoczonych, uwielbiają sport i wspierają swoją dru-żynę podczas rozgrywek ligowych.
Biorąc pod uwagę aktywność członków Polonii orawskiej, można z przekonaniem stwierdzić, że odgrywa ona ważną rolę w Związku Pod-halan w Północnej Ameryce, a także w wielokulturowym mieście Chicago.
Jak już wspomniałem we wstępie, niniejsza praca jest pierwszą jak do tej pory poświęconą życiu kulturowemu Orawian mieszkających w Chicago.
Bibliografia
Źródła książkowe
B a b b i e Earl, Podstawy badań społecznych, przeł. Michał Kowalski, Warszawa:
PWN, 2009.
B a b i ń s k i Grzegorz, Polonia w USA: na tle przemian amerykańskiej etniczności, Kra-ków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, 2009.
B r o ż e k Andrzej, Polonia amerykańska 1854–1939, Warszawa: Interpress, 1977.
B u k o w c z y k J. John, Polish Americans and Th eir History, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2006.
C z a j k o w s k a - D ą b r o w s k a Monika, Ć w i ą k a l s k i Zbigniew, Tr a p l e Elż-bieta, Prawo autorskie i prawa pokrewne, red. Ryszard Markiewicz, Janusz Barta, Warszawa: Wolters Kluwer, 2011.
C z a j k o w s k a - D ą b r o w s k a Monika, Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego, t. 13, red. Janusz Barta, Warszawa: C.H. Beck, 2008.
D r o h o j e w s k i Jan, Polacy w Ameryce, Warszawa: Kresowa Agencja Wydawnicza, 1976.
D u d a - G r y c Marta, M i c h n i e w s k a Magdalena, Orawa i Liptów: po słonecznej stronie Tatr, Kraków: Bezdroża, 2005.
H a i m a n Mieczysław, Th e Poles in Chicago [w:] Poles of Chicago 1837-1937. A Hi-story of One Century of Polish Contribution to the City of Chicago, Chicago: Polish Pageant Inc., 1937
I g l i c k a Krystyna, Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Warszawa:
Scholar, 2008.
I g l i c k a Krystyna, Powroty Polaków po 2004 roku. W pętli pułapki migracji, Warsza-wa: Scholar, 2010.
Jabłonka – stolica polskiej Orawy. Historia i współczesność, red. Robert Kowalczyk, Barbara Zgama, Nowy Targ: Zakład Poligrafi czny „MK”, 2012.
J o s t o w a t Wanda, Zwyczaje doroczne ludności polskiej Orawy [w:] Zagadnienia z kultury Podhala, Spisza i Orawy, nr 3, Kraków: Wydawnictwo Podhalańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1986.
K a f k o w s k a -Wa ś n i o w s k a Katarzyna, Prawa do nagrań programów radiowych i telewizyjnych, Warszawa: Wolters Kluwer, 2008.
K a r a ś Mieczysław, Z a r ę b a Alfred, Orawskie teksty gwarowe, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze. Studia Orawskie” 1964, nr 1.
K ą ś Józef, Słownik gwary orawskiej, t. I i t. II, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011.
K o w a l c z y k Emil, Napij się orawskiego ciepła, Kraków: Ofi cyna Podhalańska, 1991.
K o w a l c z y k Emil, Od orawskiej strony [w:] Światy Babiej Góry, red. Danuta Pta-szycka-Jackowska, Zawoja: Grafi kon, 2002.
K r z e p t o w s c y - J a s i n e k Maria i Józef, Podhalanie w Chicago, Warszawa: Iskry, 1990.
M a t u s z c z y k Andrzej, Orawa i Pasmo Podhalańskie: między Babią Górą a Tatrami, Poronin: Wydawnictwo Górskie, 1993.
M i g a ł a Józef, Polskie programy radiowe w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wy-dawnictwa Radia i Telewizji, 1984.
M i k a Emil, Pieśni orawskie, red. Leon Rydel, Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Orawy, 1991.
M ł o d z i e j o w s k i Jerzy, Orawą... Podhalem... Spiszem... Gawęda krajoznawcza, Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1983.
M o s k a l Marta, Świadomość regionalna społeczności Spisza i Orawy na terytorium RP, red. Władysław Pilarczyk, Kraków: Colonel, 2000.
O m y l a k Józef, Panorama Orawy (geografi a) [w:] Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy, red. Eva Kuriakova et al., Wadowice: Ofi cyna Wydawnicza Grafi kon, 2007.
O m y l a k Józef, Torfowiska orawskie [w:] Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy, red. Eva Kuriakova et al., Wadowice: Ofi cyna Wydawnicza Grafi kon, 2007.
Orawa. Towarzystwo Przyjaciół Orawy, red. Władysław Pilarczyk, nr 31, Kraków:
Secesja, 1993.
O r l o f Ewa, Orawa i Spisz w latach 1918–1920, Szczawnica: Ośrodek Kultury Tu-rystyki Górskiej PTTK w Pieninach, 1990.
P a s t u s i a k Longin, Chicago wczoraj i dziś, Bydgoszcz, Warszawa: Ofi cyna Wydaw-nicza Branta, 2011.
P i e k o s z e w s k i Jan, Kościół katolicki we współczesnej Ameryce, Londyn: Veritas, 1967.
P i l a r s k i Laura, Th ey Came From Poland. Th e Stories of Famous Polish-Americans, New York: Dodd Mead, 1969.
Bibliografia 125
Po l z i n Th eresita, Th e Polish American: Whence and Whither, Pulaski: Franciscan Publishers, 1973.
P u l a S. James, Immigration patterns [w:] Th e Polish American Encyclopedia, red. Ja-mes S. Pula, Jeff erson: McFarland & Company, 2011.
R o m a n i s z y n Krystyna, Migracje międzynarodowe jako zapoznany proces globaliza-cji. Studia Polonijne, Lublin: KUL, 2001.
S i l v e r m a n A. Deborah, Polish-American Folklore, Urbana i Chicago: University of Illinois Press, 2000.
S k a w i ń s k i Marek, Góralszczyzna Polska [w:] Górale w walce o niepodległość Polski 1769–1989, red. Julian Kowalczyk, Nowy Targ: Zakład Poligrafi czny „MK”, 2009.
S m i t h L. Bruce, Native American Radio: Wolakota Wiconi Waste [w:] More Th an a Music Box. Radio Cultures and Communities in a Multi-Media World, red. An-drew Crisell, New York, Oxford: Berghahn Books, 2003.
S t a r e k Edyta, Atlas polskich strojów ludowych. Strój orawski, Wrocław: Polskie To-warzystwo Ludoznawcze, 1966.
S t a s i k Florian, Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki, 1865–
–1914, Warszawa: PWN, 1985.
Tr a j d o s M. Tadeusz, Dzieje i kultura Orawy, Kraków: Secesja, 1993.
Tr a j d o s M. Tadeusz, Pieńkowska Hanna, Kościół w Orawce, Kraków: Secesja, 1999.
Ty r a ł a Katarzyna, Pius Jabłoński, Kraków: Secesja, 2001.
Wy t r w a l A. Joseph, Poles in American History and Tradition, Detroit: America’s Polish Heritage, 1969.
Z g a m a Barbara, Józefa Machay-Mikowa. Orawska męczennica, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012.
Czasopisma
B a u d i n o E. Joseph, Kittross M. John, Westinghouse Radio Station KDKA, 1920,
„Journal of Broadcasting” 1994, nr 4.
C y g a n E. Mary, A „New Art” for Polonia: Polish American Radio Comedy During the 1930s, „Polish American Studies” 1988, nr 2, t. 45.
G r o b a r c z y k Katarzyna, Głos antropologa w kwestii zaludnienia Orawy. Co my za jedni?, „Moja Orawa” 2008, nr 1.
H a b i n a Augustyn, Z życia Klubu Babia Góra, „Dziennik Związkowy”, 16.03.1994, nr 56.
J a n o w i a k Franciszek, 90. rocznica powrotu ziem Spisza i Orawy do Polski, „Moja Orawa” 2010, nr 2–3.
J a z o w s k i Bogusław, Lipnica Mała na przestrzeni wieków, „Moja Orawa” 2001, nr 3.
J a z o w s k i Bogusław, Wiek XX w historii Górnej Orawy – Kalendarium, „Moja Orawa” 2001, nr 2.
J a z o w s k i Bogusław, Wiek XX w historii Górnej Orawy – Kalendarium, „Moja Orawa” 2001, nr 2.