ycie kulturalne Polonii orawskiej w Chicago
ǷǦ
ǫdz
ycie kulturalne Polonii orawskiej w Chicago
ǷǦ
ǫdz
MAREK LISZKA
Ñ
Recenzent
Prof. dr hab. Adam Walaszek
Projekt okładki Roksana Gołębiowska
© Copyright by Marek Liszka & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie II, Kraków 2014
All rights reserved
Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.
ISBN 978-83-233-3853-6
www.wuj.pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83
Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl
Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Spis treści
Podziękowania ... 7
Wstęp ... 9
Roz dział 1. Orawa – charakterystyka regionu ... 13
1.1. Geografi czno-kulturowe aspekty regionu ... 13
1.2. Historyczno-administracyjne uwarunkowania regionu ... 18
1.3. Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago ... 23
Roz dział 2. Działalność orawskich klubów przy Związku Podhalan w Północnej Ameryce ... 29
2.1. Koło nr 48 Klub Babia Góra przy ZPPA ... 31
2.2. Koło nr 77 Bukowina-Podszkle ... 41
2.3. Koło nr 82 Piekielnik ... 43
Roz dział 3. Działalność muzyczna ... 47
3.1. Kapela Orawa ... 47
3.2. Zespół taneczny Orawa ... 54
Roz dział 4. Działalność radiowa ... 71
4.1. Pojęcia związane z działalnością radiową ... 71
4.2. Początki działalności radiowej w USA ... 72
4.3. Audycje „Wiadomości spod Babiej Góry” ... 76
Roz dział 5. Działalność religijna i sportowa ... 103
5.1. Strój orawski jako element jednoczący Orawian w USA ... 103
5.2. Parada 3 Maja ... 108
5.3. Odpust orawski w Merrillville ... 112
5.4. Klub piłkarski Orawa ... 116
Zakończenie ... 121
Bibliografi a ... 123
Załącznik ... 141
Spis tabel, wykresów i ilustracji ... 147
Indeks nazwisk ... 151
Summary ... 155
Podziękowania
Składam podziękowania:
Panu Profesorowi Adamowi Walaszkowi za cenne porady, a także za życzliwą oraz miłą atmosferę sprzyjającą pracy naukowej;
Marii, Emilii i Aleksandrowi Jazowskim za pomoc w kompletowaniu materiałów potrzebnych do napisania tej pracy;
Panu Krzysztofowi Staszkiewiczowi za udostępnienie materiałów archiwalnych audycji radiowych „Wiadomości spod Babiej Góry”;
Pani dr hab. Ewie Michnie za pomoc w skonstruowaniu ankiety;
Klubowi Babia Góra Kołu nr 48 działającemu przy Związku Podhalan w Północnej Ameryce w Chicago za udostępnienie niepublikowanych kronik Klubu.
Podziękowania za wsparcie fi nansowe kieruję do:
Lucyny i Andrzeja Kłapacz, Elżbiety i Romana Kucek, Krystyny i Mariana Lichosyt, Marii i Eugeniusza Liszka, Małgorzaty i Jana Łaciak, Anny i Tadeusza Magiera, Zofi i i Jerzego Mszal Renee i Derecka Partlow, Małgorzaty i Karola Polaczek,
Marii Sidor, Bogusławy i Mariana Stasik, Marii i Tadeusza Wontorczyk, Marii i Edwarda Zugay.
Towarzystwa Doktorantów UJ, Klubu Babia Góra w Chicago, Urzędu Gminy w Lipnicy Wielkiej, Banku Spółdzielczego w Jabłonce, a także następujących osób:
Barbary i Bogusława Bosak, Stanisławy i Ryszarda Bury, Jolanty i Michała Czyż,
Julii i Benedykta Czyż, Anny Janowiak, Marii i Aleksandra Jazowski,
Marii Jazowskiej, Bernadetty i Kamila Kaminski,
Wstęp
Tematem książki jest przedstawienie życia kulturalnego Polonii orawskiej w Chicago. Orawa – rejon pogranicza, styku wielu kultur i narodów oraz miejsce, z którego Orawianie emigrowali do Stanów Zjednoczonych – jest niezwykle interesującym regionem do przeprowadzenia badań histo- rycznych, politycznych, społecznych, kulturowych czy antropologicznych.
Obecnie w humanistyce zauważa się widoczne zaciekawienie folklorem, który stanowi integralną część życia mieszkańców polskiej Orawy, a także Polonii orawskiej w chicagowskiej metropolii. Tematyka folk w Polsce nie jest tak popularna jak w USA, gdzie można studiować na kierunku folk studies1, dlatego opracowanie to może się przyczynić do rozwinięcia badań nad chicagowskimi Orawianami.
Jednym z celów pracy jest ukazanie Orawian, którzy stanowią jedną z góralskich społeczności. Należy podkreślić, że Orawa nie jest tym sa- mym co Podhale, mimo to powszechnie utrzymuje się opinia, jakoby te dwa regiony (a także Spisz) stanowiły jedną całość. Oprócz tego chociaż gwara orawska jest podobna do podhalańskiej, to zauważa się pewne od- mienności, które pomagają rozróżnić mieszkańców tych dwu terenów geografi cznych. Ponadto występują różnice w stroju orawskim i podhalań- skim. Konsekwencją traktowania wyżej wspomnianych krain geografi cz- nych jako jednolitego obszaru jest zatracanie się orawskości. Nawet przy charakterystyce wyjazdów migracyjnych do Ameryki z terenów południo- wego pogranicza Polski Orawa jest pomijana2.
Postęp w badaniach nad tematyką Orawy jest stosunkowo niewielki.
Do obszarów badawczych, które zostały podjęte przez naukowców, moż-
1 Western Kentucky University. Programs in Folk Studies, http://www.wku.edu/folk studies/ [dostęp: 11.06.2012].
2 Powstała praca przedstawiająca poszczególne fale migracji z Podhala, lecz nie uwzględ- nia się w niej Orawy. Maria i Józef Krzeptowscy-Jasinek, Podhalanie w Chicago, Warszawa:
Iskry, 1990.
na zaliczyć: wątki historyczne i kulturowe Orawy3, położenie geografi czne oraz warunki klimatyczne4, kwestie lingwistyczne5. Powstały także mono- grafi e związane z wybitnymi osobami pochodzącymi z Orawy6. Niemniej jest to wciąż za mało, zwłaszcza gdy porówna się literaturę, która poświę- cona jest innym polskim regionom (przede wszystkim Podhalu). Nato- miast jeśli chodzi o badania nad Polonią orawską w Stanach Zjednoczo- nych, niniejsza publikacja jest pierwszym tego typu dziełem.
W pracy wykorzystano różnorodną literaturę oraz źródła. Znajdują się w niej artykuły i opracowania naukowe, monografi e, encyklopedie oraz zbiory książkowe – przede wszystkim związane z ruchami migracyjnymi, kulturą orawską (na którą wpłynęła kultura wołoska, słowacka, węgierska i polska). Ponadto posłużyłem się czasopismami regionalnymi, ukazujący- mi się zarówno w Polsce („Moja Orawa”, „Fujok Babiogórski”, „Tygodnik Podhalański”), jak i w Stanach Zjednoczonych („Dziennik Związkowy”,
„Podhalanin w Ameryce”, „Tatrzański Orzeł”, „Magazyn Polonia”) oraz z polskich, amerykańskich i słowackich stron internetowych. Oprócz tego przywołałem przeprowadzone przeze mnie wywiady, a także korespon- dencję e-mailową z osobami, które mieszkają w Chicago bądź są związa- ne z chicagowską Polonią orawską. Użyłem także niepublikowanych kro- nik Klubu Babia Góra, które są pieczołowicie gromadzone od 1992 roku.
Co więcej, użyłem informacji ze zbiorów archiwalnych należących do osób, które wyemigrowały do USA, oraz tych, które współpracują z Po- lonią orawską w Chicago. W pracy dokonałem analizy audycji radiowych, na podstawie niepublikowanych materiałów „Wiadomości spod Babiej Góry”, które są kolekcjonowane od 1998 roku do dziś. Część tej dysertacji opiera się na wynikach badań ankiet przeprowadzonych wśród członkiń
3 Zob. Jabłonka – stolica polskiej Orawy. Historia i współczesność, red. Robert Kowalczyk, Barbara Zgama, Nowy Targ: Zakład Poligrafi czny „MK”, 2012; Marta Moskal, Świadomość regionalna społeczności Spisza i Orawy na terytorium RP, red. Władysław Pilarczyk, Kraków:
Colonel, 2000; Tadeusz Trajdos, Dzieje i kultura Orawy, Kraków: Secesja, 1993; Ewa Orlof, Orawa i Spisz w latach 1918–1920, Szczawnica: Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej PTTK w Pieninach, 1990; Wanda Jostowat, Zwyczaje doroczne ludności polskiej Orawy [w:] Zagadnie- nia z kultury Podhala, Spisza i Orawy, nr 3, Kraków: Wydawnictwo Podhalańskiego Towarzy- stwa Przyjaciół Nauk, 1986.
4 Andrzej Matuszczyk, Orawa i Pasmo Podhalańskie: między Babią Górą a Tatrami, Poro- nin: Wydawnictwo Górskie, 1993; Marta Duda-Gryc, Magdalena Michniewska, Orawa i Lip- tów: po słonecznej stronie Tatr, Kraków: Bezdroża, 2005.
5 Józef Kąś, Słownik gwary orawskiej, t. I i t. II, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011;
Mieczysław Karaś, Alfred Zaręba, Orawskie teksty gwarowe, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze. Studia Orawskie” 1964, nr 1.
6 Barbara Zgama, Józefa Machay-Mikowa. Orawska męczennica, Kraków: Księgarnia Aka- demicka, 2012; Katarzyna Tyrała, Pius Jabłoński, Kraków: Secesja, 2001.
Wstęp 11
i członków zespołu tanecznego Orawa, działającego w Chicago. Ankiety zostały wypełnione przez respondentów w Chicago.
Książka ta podzielona została na pięć rozdziałów. W pierwszym przedstawiono Orawę – zarówno tę należącą do Polski, jak i do Słowacji.
Omówiono tu geografi czno-kulturowe aspekty oraz historyczno-admini- stracyjne uwarunkowania regionu. Ukazano także charakterystykę Polonii orawskiej – zwłaszcza rys historyczny wyjazdów do Ameryki z tego regio- nu oraz poszczególne fale migracyjne, które miały ścisły związek z rucha- mi migracyjnymi z Podhala.
Drugi rozdział poświęcono Klubowi Babia Góra, który jest czter- dziestym ósmym kołem działającym przy Związku Podhalan w Amery- ce Północnej. Klub ten jest swoistym spoiwem, dodaje energii i motywuje Polonię orawską do działania. Podczas obrad klubowiczów ustala się har- monogram wydarzeń dotyczących ich działalności, przydziela się odpo- wiednie funkcje członkiniom i członkom, którzy także są odpowiedzial- ni za przebieg i przygotowanie poszczególnych imprez czy uroczystości.
Rozdział drugi został napisany na podstawie niepublikowanych materia- łów z kroniki Klubu Babia Góra. Ponadto w tej części zostały wspomnia- ne dwa inne kluby orawskie: Koło nr 77 Bukowina-Podszkle oraz Koło nr 82 Piekielnik.
Trzeci rozdział związany jest z działalnością muzyczną Polonii oraw- skiej w Chicago. Opisana została kapela Orawa, która koncertuje na fe- stynach, bankietach, uroczystościach kościelnych oraz akompaniuje na próbach i występach zespołu tanecznego. Wydała ona płytę CD z utwo- rami instrumentalnymi i wokalnymi, śpiewanymi w gwarze orawskiej.
W pracy zobrazowano także działalność zespołu tanecznego Orawa, któ- ry podobnie jak kapela Orawa występuje na uroczystościach związanych z działalnością Klubu Babia Góra oraz Związku Podhalan. Za pomocą kwestionariuszy, korespondencji e-mailowej oraz na podstawie nagrań muzycznych opisano działalność członkiń i członków zespołu oraz cechy chicagowskiej gwary orawskiej.
Czwarty rozdział obejmuje analizę audycji radiowych pt. „Wiadomości spod Babiej Góry”, które pojawiają się na antenie chicagowskiego radia od 1998 roku. Zostały one scharakteryzowane na podstawie materiałów archiwalnych, zbieranych przez Krzysztofa Staszkiewicza – redaktora tych programów. Główną część rozdziału poprzedzają krótkie wprowadzenie do terminologii radiowej oraz początki działalności radiowej w USA.
Piąty rozdział dotyczy działalności religijnej Polonii orawskiej w Chi- cago. Omówiono tutaj zjawiska typowe dla tamtejszej Polonii, tj. organi- zowanie Parad 3 Maja oraz odpustów orawskich w Merrillville z okazji
uroczystości św. Jana, patrona polskiej Orawy. Poza tym w rozdziale tym przedstawiona została działalność klubu sportowego Orawa, który gra w Lidze Podhalańskiej na terenie metropolii chicagowskiej i odnosi nie- bagatelne sukcesy (m.in. zajął I miejsce w lidze w sezonie 2008/2009).
W tytule publikacji użyłem cytatu: „Co mnie tak dzier-zy przi To- bie Orawo?”7. Pochodzi on z wiersza zaczynającego się od tych samych słów i jest autorstwa Emila Kowalczyka – poety, pedagoga, Orawianina, pochodzącego z Lipnicy Wielkiej, który współpracował z Klubem Babia Góra w Chicago:
Co mnie tak dzier-zy przi tobie Orawo?
Ziymio twardo i skalisto, co spijałaś krwawice nasyk ojców [...].
Co mnie tak dzier-zy przi tobie Orawo?
Cy ta nuta górniowo, cy ta siwo mgła zapłakano, cy dzieci śpiywanie,
cy downyk casów wspominanie...
Co mnie tak dzier-zy przi tobie Orawo?8
Wiersz ten, o charakterze nostalgicznym, podkreśla przywiązanie do ziemi-matki, z której podmiot liryczny się wywodzi. Każda Orawianka i każdy Orawianin (zarówno mieszkający na polskiej Orawie, jak i w Chi- cago) może się utożsamiać z osobą mówiącą w wierszu. Pomimo przeciw- ności ze strony natury („ziymio twardo i skalisto”) oraz trudnych warun- ków życiowych i ekonomicznych („co spijałaś krwawice/ nasyk ojców”) Orawianin decyduje się mieszkać w regionie jego przodków. Poza tym podmiot liryczny zastanawia się, co go tak naprawdę skłoniło, aby swoje życie spędził na Orawie. Jako jedne z powodów wymienia „nute górnio- wo” i „dzieci śpiywanie”. Świadczy to o umuzykalnieniu Orawian – stąd nie bez przyczyny na terenie Chicago prężnie działa zespół taneczny Orawa oraz kapela Orawa. Jednakże tym, co pozwala przeżyć emigran- tom z daleka od ojczyzny, jest „downyk casów wspominanie”. Szacunek, bliskie poczucie łączności i miłość do Orawy sprawiają, że chicagowscy Orawianie nie zatracili swojej tożsamości. I właśnie jedynym z nadrzęd- nych celów mojej książki jest próba opisania tożsamości emigranta, którą buduje się na nostalgii, tęsknocie i tradycji.
7 „Co mnie tak dzier-zy przi tobie Orawo?” było głównym mottem I Światowego Zjazdu Orawian, który odbył się w dniach 19–21 lipca 2012 roku.
8 Emil Kowalczyk, Napij się orawskiego ciepła, Kraków: Ofi cyna Podhalańska, 1991, s. 22.
Rozdział 1
Orawa – charakterystyka regionu
1.1. Geograficzno-kulturowe aspekty regionu
Rozdział pierwszy jest poświęcony Orawie, jej położeniu geografi cznemu, historycznym uwikłaniom, a także obejmuje charakterystykę administra- cyjną regionu oraz jego aspekty kulturowe. Ponadto zostanie przedstawiony opis Polonii orawskiej, zamieszkałej w Chicago w Stanach Zjednoczonych.
Orawa jest krainą położoną w Europie Środkowej. Ze względu na specyfi czne położenie geografi czne, a także przeszłość historyczną wy- różniamy dwie części tego regionu: Górną Orawę (znajdującą się po pol- skiej stronie) oraz Dolną Orawę (po słowackiej stronie). Granice polskiej Orawy od strony północnej przylegają do południowych stoków Pilska i Babiej Góry – Królowej Beskidów i ciągną się wzdłuż grzbietów tych masywów górskich. Od wschodu oddzielają ją długi garb Policy i Prze- łęcz Spytkowicka aż do Żeleźnicy. Z tej strony znajduje się Podhale, które jest oddzielone od Orawy pasem lasów i puścizn, tzw. Borów Orawskich.
Na południowym zachodzie rozciąga się granica z Republiką Słowacji.
Po stronie południowego sąsiada Polski linia graniczna pomiędzy Dolną a Górną Orawą biegnie od Orawic przez Skorušimskie Vrchy do Przysło- pu, gdzie styka się z Pilskiem i Babią Górą.
Region ma swój herb z widniejącym w środkowej części niedźwie- dziem brunatnym, zamieszkującym w rejonie Babiej Góry (widocznej w tle herbu z ośnieżonym szczytem – Diablakiem). Pomiędzy zwierzę- ciem widnieją dwa zielone „smreki” symbolizujące m.in. wolność, przy- jaźń, obfi tość, zdrowie, nadzieję, piękno. Kolor niebieski nieba świadczy przede wszystkim o czystości, pokorze, lojalności, wierności mieszkańców.
Biel mówi o pokoju, niewinności, czystości, mądrości, zwycięstwie Ora- wy. Zapewne są to cechy, do których Orawianie mają aspirować i stawiać sobie je za cel życiowy. Herb przedstawia swego rodzaju scenkę rodza- jową o jasnej identyfi kacji znaczeniowej. Jest jakby ogniwem spajającym wszystkich mieszkańców z poszczególnych miejscowości, zagrzewającym ich do działań na rzecz całej wspólnoty orawskiej9.
Region Orawy jest różnorodny pod względem budowy geologicznej, a także ukształtowania terenu. Wyróżnia się tutaj Pasmo Babiogórskie, znajdujące się w południowej części. Jest ono częścią Beskidu Żywiec- -kiego, którego wysokie grzbiety oraz wyniosłości sięgają ponad 1000 m n.p.m. Najwyższy jego szczyt to Babia Góra (1725 m n.p.m.) potocznie zwana Matką Niepogód, ze względu na częste występowanie różnorod- nych zjawisk atmosferycznych, następujących po sobie w bardzo krót- kim odstępie czasowym. Charakterystyczne są nie tyle południowe sto- ki, mające łagodny kąt nachylenia do powierzchni, ile stoki północne, wyróżniające się obecnością zapadlin, moren, zwalisk głazów oraz cyrku z jeziorkami. Istotną cechą najwyżej położonej góry Orawy jest fakt, że występują na niej wszystkie piętra układu roślinnego. Regiel dolny (roz- pościerający się od 850 m do 1150 m n.p.m.) zdominowany jest przez buczynę karpacką, w mniejszym nasileniu widoczny jest bór mieszany, z rzadką olszynką bagienną, rosnącą na podmokłych terenach. Regiel gór- ny (1150 m–1390 m n.p.m.) porasta karpacki bór świerkowy z rzadką ja- worzyną górską w partiach granicznych z reglem dolnym. W tej strefi e występuje okrzyn jeleni – symbol Babiogórskiego Parku Narodowego – mający swoje naturalne stanowisko tylko w tym miejscu Polski. Oprócz Polski roślina ta pojawia się jeszcze tylko w rejonie Alp. Następnym pię- trem roślinności jest piętro kosodrzewiny (1390 m–1650 m n.p.m.). Na półkach skalanych rośnie endemiczny gatunek kosodrzewiny pstrej.
Ostatnimi piętrem Babiej Góry jest piętro alpejskie (1650 m – 1725 m n.p.m.), które jest jedynym, po Tatrach, miejscem górskim w Polsce, gdzie to rzadkie piętro roślinności występuje. Na północnych zboczach masywu można napotkać rogownicę alpejską – symbol BgPN, która jest także ga- tunkiem chronionym i bardzo rzadkim10.
Kolejnym pasmem Orawy jest Pasmo Podhalańskie, tzw. Pasmo Że- leźnicy, rozpościerające się od wschodu od Przełęczy Sieniawskiej, po Przełęcz Spytkowicką, zwaną też Beskidem (720 m) na zachodzie. Od południowej strony graniczy ono z Podhalem, stąd jego nazwa, a naj-
9 Zespół Szkół Ogólnokształcących w Lipnicy Wielkiej na Orawie: http://zsolw.waw.pl/
sp2/index.php?option=com_content&task=view&id=112&Itemid=56 [dostęp: 21.04.2012].
10 Wojciech Tischner, Orawskie wędrówki, „Moja Orawa” 2001, nr 7–8, s. 34–35.
Geograficzno-kulturowe aspekty regionu 15
większe wzniesienia w tym paśmie to: Groń (926 m n.p.m.), Żeleźnica (913 m n.p.m.). Łączy się ono z Gorcami od wschodu przez Przełęcz Sie- niawską, skąd można zobaczyć Orawę, Podhale i Tatry oraz część Babiej Góry11.
Kolejną jednostką leżącą na terenie Orawy są Działy Orawskie, będące pofałdowanymi wzniesieniami na południe i zachód od Pasma Podhalań- skiego. Przez niektórych badaczy zaliczane są do Pasma Podhalańskiego.
Jest ono o tyle ważne, że przebiega nimi europejski dział wodny, który oddziela zlewiska Morza Bałtyckiego (dorzecze Dunajca) i Morza Czar- nego (dorzecze Orawy). Należy podkreślić, że zlewiska wód orawskich (m.in. Czarnej Orawy, Lipniczanki, Syhlca) uchodzą do Morza Czarne- go, jako nieliczne z polskich ciągów wodnych, których ujście ma miejsce w Morzu Bałtyckim12.
Kotlina Orawsko-Nowotarska stanowi czwartą jednostkę geografi cz- ną Orawy. Jest ona najniżej położona, ma płaski charakter. Znaleźć tam można liczne skamieniałości, świadczące o istnieniu legendarnego Jeziora bądź Morza Karpackiego. Słynie ona z dużej ilości torfowisk, które obec- nie są eksploatowane, a które w przeszłości rozciągały się na ok. 40 km13. Ponadto torfowiska orawskie są jednym z największych w Polsce stano- wisk cietrzewia oraz wielu gatunków ryb (płoć karpacka, kiełb dunajski, certa) i roślin (łochynia – mająca właściwości halucynogenne, rosiczka długolistna i okrągłolistna – rośliny owadożerne)14.
Orawa jest także bogata pod względem kulturowym. Karolina Kowal- czyk, opierając się na defi nicji kultury ludowej Anny Kutrzeby-Pojnarowej, stwierdza, że jest ona częścią kultury ogólnej narodu, związaną z niewiel- kimi grupami, w których pojawia się bezpośredni, ustny przekaz tradycji15. Zgodnie z defi nicją Encyklopedii PWN kultura ludowa stanowi:
integralny składnik kultury narodowej, obejmujący zespół ukształtowanych w procesie historycznym nawyków i wzorów działania, narzędzi pracy, wytwo- rów materialnych i duchowych, a także zasad i form zachowania, charakteryzują- cych warstwy społeczeństw narodowych, określane jako ludowe, w tym zwłaszcza chłopów16.
11 Ibidem.
12 Ibidem.
13 Ibidem.
14 Józef Omylak, Torfowiska orawskie [w:] Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy, red. Eva Kuria- kova, Tomasz Zamorski, Viera Namyslovska, Józef Omylak, Wadowice: Ofi cyna Wydawnicza Grafi kon, 2007, s. 18.
15 Karolina Kowalczyk, Kultura ludowa, „Moja Orawa” 2007, nr 2, s. 10.
16 Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3934264 [dostęp:
21.04.2012].
Zagadnienie obyczajowości ludowej jest związane z kulturą orawską od początków tworzenia się pierwszych osad na tych terenach. U jej pod- staw można wyróżnić archaiczną wiedzę oraz wierzenia pogańskie. Tym, co ukonstytuowało obyczajowość Orawian, była działalność Kościoła, na skutek której dawne zwyczaje zostały wykorzenione, a inne zmodyfi kowa- no w znacznym stopniu. Wiązały się one z obrzędami kultowymi, mają- cymi na celu podtrzymanie bądź sprowadzenie pomyślności zdrowotnej, gospodarczej oraz społecznej w rodzinach orawskich17.
Ludność w początkowych okresach zasiedlania terenów orawskich, po zaprzestaniu nomadycznego trybu życia, była ludnością pasterską. Trudni- ła się pasterstwem oraz wypasaniem wołów. To jedyne zwierzęta zaprzę- gowe na stromych stokach babiogórskich. Ponadto liczba tego gatunku zwierząt stanowiła o bogactwie gospodarzy oraz odzwierciedlała ich sy- tuację egzystencjalną. Wypas zwierząt rozpoczynał się od Zesłania Ducha Świętego. Należało wybrać osobę odpowiedzialną za wypas, tzw. wolorza, pod którego opieką były stada wielu rodzin. Wypasowi towarzyszyły śpie- wy mieszkańców, którzy przy tym rozpalali ogniska i częstowali się pro- duktami leśnymi bądź regionalnymi. Urządzano także popisy strzelania z bicza wolarskiego, co wymagało nie lada sprawności fi zycznej i opano- wania odpowiedniej techniki, a wszystko to, by przypodobać się dziew- czynom, z którymi tańczono przy melodiach płynących z regionalnych instrumentów muzycznych18.
Działalność rolnicza stanowiła ważny element w życiu Orawian. Dzię- ki niej społeczność mogła przetrwać srogie zimy oraz zaspokoić pod- stawowe potrzeby związane z zakupem przedmiotów gospodarstwa do- mowego. Ze względu na trudne warunki klimatyczne, niezbyt urodzajne gleby oraz brak specjalistycznych sprzętów życie na Orawie nie należało do najłatwiejszych. Mieszkańcy Górnej Orawy posługiwali się motyka- mi w uprawianiu małych poletek, które uprzednio należało wykarczować.
Opisy początkowej działalności rolniczej można znaleźć w liście Katarzy- ny Zrińskiej do Maksymiliana II z 1578 roku19. Gospodarka rolna w póź- niejszych latach była głównie oparta na uprawie owsa oraz sianie, które stanowiły podstawowy element diety zwierząt na Orawie. Zboża mielono w miejscowych młynach (prawie w każdej wsi funkcjonował jeden młyn), w których oprócz owsa przetwarzano jęczmień, żyto, pszenicę oraz w nie-
17 Wanda Jostowat, op. cit., s. 41.
18 Ludwik Młynarczyk, Wolorze, wolorze wyście wołki paśli, „Moja Orawa” 2001, nr 6, s. 25.
19 Emil Kowalczyk, Od orawskiej strony [w:] Światy Babiej Góry, Zawoja: Grafi kon, 2002, s. 191–192.
Geograficzno-kulturowe aspekty regionu 17
wielkich ilościach orkisz20. Ponadto uprawiano ziemniaki, które na teren Orawy trafi ły pod koniec XVIII wieku. Osobami, które rozpoczęły sadze- nie tego warzywa, byli nobilitowani sołtysi21.
Z biegiem czasu na ziemiach orawskich pojawiły się inne formy dzia- łalności wśród ówczesnej ludności. Trudniono się różnymi rodzajami rzemiosła, m.in. stolarstwem, murarstwem, bednarstwem, kowalstwem, ciesielką, gonciarstwem, budarstwem (kuźnie, olejarnie, tartaki, warszta- ty kołodziejskie, folusze). Interesowano się także leśnictwem i ogrodnic- twem. Ogromne pokłady leśne stanowiły budulec domów mieszkalnych oraz dawały pożywienie w postaci różnego rodzaju grzybów i owoców leśnych, a także pełniły funkcję źródła dochodowego. Występowała także działalność pełtnicza, czyli transport rzeczny. Głównie przewożono drew- no, a także wyroby kamienne i ceramiczne oraz takie produkty, jak drew- niane gonty, skały, sól, zboże, siano, deski, płótno22.
Ważnym elementem kultury orawskiej jest pielęgnowanie zwyczajów regionalnych oraz religijnych, które obecnie występują na Orawie. Jak stwierdził Emil Kowalczyk, „pielęgnowanie orawskości to dopiero pełna obywatelskość”, a zgodnie ze współczesną psychologią osobowość czło- wieka jest kształtowana w wyniku kontaktów z rodziną, szkołą, Kościo- łem i najbliższym otoczeniem. Są to czynniki spajające społeczność lokal- ną, dzięki którym wyrabiane są postawy przyszłego obywatela23.
Należy także zwrócić uwagę na cechy wyglądu zewnętrznego ludno- ści zamieszkującej Orawę. Pierwsze badania antropologiczne na Orawie przeprowadzono w 2005 roku. Natomiast na sąsiadującym z Orawą Pod- halem już na początku XX wieku miały miejsce pierwsze badania tego typu: 1910–1912 – badania Juliana Talko-Hryncewicza. Badania Krzysz- tofa Kaczanowskiego wraz z zespołem antropologów z Uniwersytetu Ja- giellońskiego z lat 1968–1974 oprócz Podhala opisywały także Spisz. Na podstawie badań antropologicznych Katarzyny Grobarczyk przeprowa- dzonych w 2005 roku można stwierdzić, że ludność orawska jest pocho- dzenia miejscowego (98% mężczyzn, 97% kobiet). Ludność ta cechuje się wysokim wzrostem, małą bądź bardzo małą głową, o twarzach średnich u kobiet, nosem wąskim prostym lub wypukłym o nasadzie wysklepionej, a w wypadku kobiet – zadartym. Badając oczy mieszkańców, wyciągnię- to wniosek, że ma miejsce tzw. zjawisko rozkojarzenia. Cechuje się ono tym, że u przeważającej liczby mężczyzn oczy są koloru niebieskiego lub
20 Karolina Kowalczyk, Zajęcia codzienne ludności Orawy, „Moja Orawa” 2007, nr 4, s. 12.
21 Ibidem.
22 Ibidem, s. 13.
23 Emil Kowalczyk, Rola kultury, „Moja Orawa” 2007, nr 7, s. 4.
szaroniebieskiego, a włosy mają ciemną barwę i są proste. U kobiet wy- stępuje różnokolorowa pigmentacja oka z przewagą kolorów ciemnych.
Trudno jest mówić o modelowym typie Orawianina. Spowodowane jest to tym, że praprzodkowie Orawian o pochodzeniu wołoskim spotykali się z Polakami, Słowakami, Rusinami i Węgrami. Ponadto można zauważyć licznie powtarzające się orawskie nazwy miejscowości, wyrazy oraz na- zwiska wśród społeczności górali pochodzenia rumuńsko-bałkańskiego.
Elementy wspólne dla kultury Karpat Zachodnich, które zamieszkiwane są przez polskich Orawian, oraz kultury Rumunii i rejonu bałkańskiego (m.in. taniec, śpiew, muzyka, pasterstwo wysokogórskie oraz strój) mogą potwierdzać tezę o rumuńskim charakterze etnicznym najstarszych grup nomadycznych24.
1.2. Historyczno-administracyjne uwarunkowania regionu
Pionierstwo osadnictwa na Górnej Orawie rozpoczęło się 11 tysięcy lat temu. Od samego początku była to ludność wędrowna, trudniąca się ry- bołówstwem oraz zbieractwem. Rozwój tego typu gospodarki osiągnął wysoki poziom. Świadczą o tym badania archeologiczne, podczas których odkryto ówczesne narzędzia. Były to przedmioty kamienne wykonane z krzemienia z okolic Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Głównie używa- no łuków, którymi polowano na jelenie, dziki oraz tury żyjące w okolicach Babiej Góry. Końcówki narzędzi służących do polowań były zakończone krzemieniowymi ostrzami, co zwiększało celność i skuteczność trafi enia oraz przebicia skóry zwierzęcia25. Jeśli natomiast chodzi o czasy nowożyt- ne, jednym z pierwszych dokumentów na temat polskiej Orawy był statut króla Kazimierza Wielkiego z 1368 roku. Na podstawie tego dokumentu kupcy przewożący sól z Wieliczki na Węgry mieli zakaz jej sprzedaży na terenie Królestwa Polskiego. W dokumencie tym pojawia się nazwa jednej z orawskich miejscowości – Jabłonka:
Ponieważ jeśliby Węgrzy nie wywieźli soli z granic Polski, to wówczas solarze ni- gdy nie mogliby sprzedać swej soli. Przyczyna jest taka, że Węgrzy mają swoją sól po cztery grosze i tak mają po niskiej cenie. I dlatego ma być ustalony jeden
24 Katarzyna Grobarczyk, Głos antropologa w kwestii zaludnienia Orawy. Co my za jedni?,
„Moja Orawa” 2008, nr 1, s. 6–9.
25 Emil Kowalczyk, Pionierzy orawskiego osadnictwa, „Moja Orawa” 2001, nr 9, s. 25.
Historyczno-administracyjne uwarunkowania regionu 19
człowiek w Jabłonce, który by tego strzegł. A gdyby kiedy przyłapał go takiego, który by czynił jakich mu nie wolno, to wówczas ów powinien stracić wszystko, sól wraz z końmi na zawsze26.
W XV wieku przez tereny Orawy przebiegał szlak „miedziany”, któ- rym eksportowano rudy miedzi z okolic Bańskiej Bystrzycy (obecnie Słowacja) do Mogiły. Wyłączność na handel tym kruszcem miała ro- dzina Th urzonów – magnatów z Węgier. Wykupili oni w 1556 roku za- łożoną za te tereny sumę, po czym w 1606 roku otrzymali tę ziemię od cesarza Rudolfa jako donację oraz rozpoczęli tam proces kolonizacji. Re- zultatem tego było oderwanie Orawy od Korony Polskiej. Pełnię praw do ówczesnych ziem orawskich miała rodzina Platthych (właściciele wsi Čimhova, niedaleko Trstny graniczącej obecnie z Polską)27, której nadał je węgierski król Albert w 1438 roku. Wspomniane obie rodziny rywali- zowały o wpływy i ziemię na terenach Orawy, lecz Th urzoni przeprowa- dzili akcję zasiedlania podbabiogórskich wsi. Sprowadzili oni na Orawę koczownicze plemię Wołochów, przemierzających Karpaty, oraz chłopów pańszczyźnianych, znajdujących tam lepsze warunki do życia, m.in. dzię- ki wolniznom w nowo powstałych wsiach na prawie wołoskim z połu- dniowych stron Babiej Góry i Pilska28. Na tych terenach znajdowało się największe skupisko ludności, która żyła na prawie wołoskim. Uzyskali oni w 1474 roku od Macieja Korwina przywilej potwierdzający ich daw- ne swobody i prawa pod warunkiem wzięcia na siebie odpowiedzialności za strzeżenie bezpieczeństwa na drogach29. Prawo wołoskie, które obo- wiązywało na ziemiach orawskich, odnosiło się do zwyczaju polegające- go na płaceniu czynszu w naturze, a nie w formie pieniężnej. Niektóre wsie orawskie lokowane na tym prawie były zwolnione z tzw. wolnizny na 16 lat lub w wypadku niekorzystnych warunków klimatycznych – do 30 lat. Po upłynięciu okresu wolnizny sołtysi poszczególnych wsi musie- li uregulować odpowiednie kwoty wobec Zamku Orawskiego, do którego należały ówczesne tereny orawskie30. Oprócz ludności wołoskiej na tereny Orawy przybyli uchodźcy z Żywiecczyzny i Beskidu Makowsko-Jorda- nowskiego, którzy poszukiwali pracy przy karczowaniu drzew. Spowodo- wane to było zamieszkami wojennymi i wzrostem feudalnego ucisku31.
26 Redakcja „Mojej Orawy”, Najstarszy dokument, „Moja Orawa” 2002, nr 5, s. 26.
27 Tadeusz M. Trajdos, Hanna Pieńkowska, Kościół w Orawce, Kraków: Secesja, 1999, s. 11.
28 Emil Kowalczyk, Od orawskiej strony..., s. 171–172.
29 Idem, Wołosi na Orawie, „Moja Orawa” 2003, nr 8–9, s. 22.
30 Karolina Kowalczyk, Prawo wołoskie, „Moja Orawa” 2009, nr 2–3, s. 5.
31 Wanda Jostowat, op.cit., s. 41.
Za rządów panów Zamku Orawskiego (Th urzonów) sytuacja chłopów z Górnej Orawy była bardzo ciężka. Zamieszkiwali oni najbardziej za- padłe gospodarczo tereny Węgier. W XIX wieku ludność orawska została politycznie zindoktrynowana przez węgierską administrację oraz słowacki kler, gdyż w tym czasie na Orawie prawie w ogóle nie było inteligencji, która postulowałaby przywrócenie polskości na ich terenach32.
Historia Orawy szczególnie zapisała się na kartach historii Polski w czasach nowoczesnych. Dopiero po rozpadzie monarchii Austro-Wę- gier po I wojnie światowej ludność z Górnej Orawy mogła decydować o swej przynależności politycznej33. Problem z dzieleniem Orawy po- jawił się po odzyskaniu niepodległości przez Polskę oraz po powstaniu Czechosłowacji. Całość Orawy była podzielona pomiędzy te dwa kraje, a granica ulegała ciągłym zmianom. W 1920 roku na skutek decyzji Rady Ambasadorów w Spa do Polski włączono 14 wsi na Górnej Orawie34, lecz zrobiono to nieudolnie, gdyż we wsi Lipnica Wielka wyznaczono grani- cę państwową tak, że przebiegała ona prawie przez środek miejscowości.
W związku z tym północna część Lipnicy Wielkiej należała do Czecho- słowacji, podczas gdy południowa była w obrębie Polski. Orawa wraz ze Spiszem walczyła o przyłączenie ziem do Polski. Suwerenne przekazanie Rzeczypospolitej przyznanych jej ziem na paryskiej konferencji odbyło się 7 sierpnia 1920 roku w Jabłonce przez Międzynarodową Komisję35. Ostateczne ustalono granicę w 1924 roku. Następna zmiana granic na- stąpiła we wrześniu 1939 roku, gdy ziemie orawskie zostały włączone do nowo powstałej Republiki Słowackiej. Kolejne zmiany miały miejsce po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 roku. Granicę przesuwano kilka- krotnie, m.in. na linię graniczną ustaloną w 1924 roku lub tzw. węgierską – wzdłuż wododziału Morze Bałtyckie–Morze Czarne. Było to zależne od komitywy, w jakiej Polska bądź Słowacja były w tym czasie. Następ- ny podział administracyjny wiązał się z utworzeniem Gromadzkich Rad Narodowych w 1954 roku, kiedy niemal wszystkie wsie orawskie weszły w skład orawskich gromad. Kolejną zmianę przeprowadzono w 1973 roku. Wsie orawskie przydzielono do trzech osobnych gmin: Jabłonki Orawskiej, Czarnego Dunajca (Podhale) oraz Raby Wyżnej. Ostateczny podział wiosek miał miejsce w 1991 roku, kiedy to po wieloletnich stara-
32 Ibidem.
33 Ibidem.
34 Bogusław Jazowski, Wiek XX w historii Górnej Orawy – Kalendarium, „Moja Orawa”
2001, nr 2, s. 6.
35 Franciszek Janowiak, 90. rocznica powrotu ziem Spisza i Orawy do Polski, „Moja Orawa”
2010, nr 2–3, s. 7.
Historyczno-administracyjne uwarunkowania regionu 21
niach utworzono osobną gminę, Lipnicę Wielką, w której obrębie znala- zła się najmłodsza orawska wioska – Kiczory36.
Obecne terytorium Górnej Orawy (Czarnej Orawy) stanowi 14 miej- scowości należących do Polski (tabela 1), natomiast Dolna Orawa (Biała Orawa), obejmująca 23 wioski oraz jedno miasto, stanowi północną część Słowacji o obszarze 690 km2 (tabela 2). Miejscowości znajdujące się po polskiej stronie należą do czterech gmin:
a) gmina Lipnica Wielka (Kiczory, Lipnica Wielka),
b) gmina Jabłonka (Chyżne, Jabłonka, Lipnica Mała, Orawka, Pod- wilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna),
c) gmina Czarny Dunajec (Piekielnik, Podszkle),
d) gmina Raba Wyżna (Bukowina Osiedle, Harkabuz, Podsarnie)37. Polska część Orawy zamieszkiwana jest przez nieco ponad 28 tysięcy ludzi38, a słowacka przez ponad 58 tysięcy39. Powierzchnia Orawy znajdu- jącej się po stronie polskiej jest szacowana na 326,81 km2 40, a słowackiej – na 690 km2 41. Wsie po polskiej stronie powstały w następujących latach:
Bukowina Orawska (1567)42, Chyżne (1614)43, Harkabuz (1597)44, Ja- błonka (1566)45, Kiczory (1984)46, Lipnica Mała (1608)47, Lipnica Wielka (1606)48, Orawka (1585)49, Piekielnik (1588)50, Podsarnie (1567)51, Podsz- kle (1578)52, Podwilk (1585)53, Zubrzyca Dolna (1593)54, Zubrzyca Górna (1567)55.
36 Emil Kowalczyk, Dzielenie Orawy, „Moja Orawa” 2003, nr 1, s. 6–7.
37 Państwowa Komisja Wyborcza, http://wybory2011.pkw.gov.pl/wyn/120000/pl/121103.
html#tabs-2 [dostęp: 22.04.2012].
38 Opracowanie na podstawie wyników z tabeli 1.
39 Opracowanie na podstawie wyników z tabeli 2.
40 Emil Kowalczyk, Od orawskiej strony..., s. 169.
41 Józef Omylak, Panorama Orawy (geografi a) [w:] Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy..., s. 8.
42 Emil Kowalczyk, Herb Bukowiny Orawskiej, „Moja Orawa” 2002, nr 1, s. 8.
43 Stefania Kasperczyk, Chyżne od 1614, „Moja Orawa” 2001, nr 4, s. 10.
44 Wojciech Tischner, Orawskie wędrówki..., nr 7–8, s. 35.
45 Ibidem.
46 Emil Kowalczyk, Herb Kiczor, „Moja Orawa” 2002, nr 4, s. 12.
47 Bogusław Jazowski, Lipnica Mała na przestrzeni wieków, „Moja Orawa” 2001, nr 3, s. 4.
48 Ryszard M. Remiszewski, Czas na monografi ę, „Moja Orawa” 2006, nr 4, s. 18.
49 Tadeusz M. Trajdos, Hanna Pieńkowska, Kościół w Orawce..., s. 9.
50 Emil Kowalczyk, Herb Piekielnika, „Moja Orawa” 2001, nr 10, s. 12.
51 Idem, Herb Podsarnia, „Moja Orawa” 2001, nr 11, s. 8.
52 Idem, Herb Podszkla, „Moja Orawa” 2002, nr 2, s. 13.
53 Karolina Kowalczyk, Z dawnych dziejów Podwilka, „Moja Orawa” 2007, nr 4, s. 11.
54 Emil Kowalczyk, Herb Zubrzycy Dolnej, „Moja Orawa” 2001, nr 9, s. 11.
55 Idem, Herb Zubrzycy Górnej, „Moja Orawa” 2001, nr 7–8, s. 15.
Tabela 1. Miejscowości Czarnej Orawy
Lp. Nazwa miejscowości Liczba mieszkańców56 Powierzchnia w hektarach
Wysokość w m n.p.m.
1 Bukowina Osiedle 216 1727 740
2 Chyżne 1069 1200 620
3 Harkabuz 537 746 800
4 Jabłonka 4767 5943 620
5 Kiczory 609 746 750
6 Lipnica Mała 3200 2807 640
7 Lipnica Wielka 5806 7057 650
8 Orawka 977 1086 640
9 Piekielnik 2314 3045 630
10 Podsarnie 803 88657 680
11 Podszkle 810 brak inf. 760
12 Podwilk 2396 3150 640
13 Zubrzyca Dolna 1690 brak inf. 670
14 Zubrzyca Górna 2897 6463 680
Źródło: opracowanie własne na podstawie Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy..., s. 38–85.5657
Tabela 2. Miejscowości Białej Orawy
Lp. Nazwa miejscowości Liczba mieszkańców Powierzchnia w hektarach
Wysokość m n.p.m.
1 Námestovo 8011 4469 650
2 Babín 1409 1738 680
3 Beňadovo 740 672 620
4 Bobrov 1550 2564 620
5 Breza 1563 2251 620
6 Hruštín i Vaňovka 3212 3650 697
7 Klin 2120 1275 640
8 Krušetnica 934 1663 640
9 Lokca 2195 2424 655
56 Portal informacyjny o danych statystycznych Polski: http://www.polska.info-polska.
com.pl/wojewodztwo_6,powiat_128 [dostęp: 22.04.2012].
57 Biuletyn Informacji Publicznej. Status sołectwa Podsarnie: http://www.bip.rabawyzna.
pl/res/serwisy/bip-rabaw/komunikaty/_002_005_004_42870.pdf [dostęp: 22.04.2012].
Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago 23
10 Lomná 840 2156 650
11 Mutné 2810 6448 650
12 Novoť 3200 3794 650
13 Oravská Jasenica 1703 2368 630
14 Oravská Lesná 3158 6563 660
15 Oravská Polhora 3656 8452 680
16 Oravské Veselé 2757 4121 680
17 Rabča 4420 2516 680
18 Rabčice 1936 2218 680
19 Sihelné 2027 1442 680
20 Ťapešovo 628 672 680
21 Vasiľov 787 913 650
22 Vavrečka 1400 882 648
23 Zákamenné 5070 4291 660
24 Zubrohlava 2070 1527 660
Źródło: opracowanie własne na podstawie Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy...; Urząd Statystyczny Republiki Słowackiej z 2001 (Štatistický úrad Slovenskej republiky), http://portal.statistics.sk/showdoc.do?docid=4 [dostęp: 22.04.2012] oraz Turisticko informačný portal regiónu Orava http://www.orava.sk/obec-vavrecka [dostęp: 01.07.2014].
1.3. Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago
Syćkuo mi sie widzi, syćkuo mi sie zdaje, Ze muoje nuozecki, pudo w cudze kraje58.
Pierwsi osadnicy polskiego pochodzenia dotarli do wybrzeży Ameryki już w 1607 roku (wtedy powstawały pierwsze wsie orawskie na prawie woło- skim) wraz z osadnikami z innych krajów europejskich na czele z Walterem Raleighem, którzy założyli osadę Jamestown59. Nie ma pewności, kiedy Po- lacy przybyli do Chicago. Jak podaje Mieczysław Haiman, początki osad- nictwa w Chicago odnotowuje się po powstaniu listopadowym. Wówczas
58 Zapis fonetyczny pierwszej zwrotki piosenki Syćkuo mi sie widzi. Tekst podany przez Anielę Karnafel 3 lipca 1930 roku w Lipnicy Wielkiej na Orawie. Znajduje się w: Emil Mika, Pieśni orawskie, red. Leon Rydel, Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Orawy, 1991, s. 47–48.
59 Andrzej Brożek, Polonia amerykańska 1854–1939, Warszawa: Interpress, 1977, s. 9.
Kongres Stanów Zjednoczonych przyznał działki ziemi w Illinois lub Mi- chigan 235 ofi cerom polskim, którzy w tym czasie wyemigrowali do USA60. Według ofi cjalnego spisu powszechnego w Chicago w 1860 roku było 109 Polaków, w 1870 roku – 1205 osób, w 1890 roku – 24 086 osób, w 1910 roku – 125 604 osób, w 1930 roku – 149 622 osób61.
Jeśli chodzi o górali orawskich, początki ich emigracji łączą się z emi- gracją górali podhalańskich. Pierwsi górale pojawili się na terenie Chicago po powstaniu styczniowym (1863). Pierwszą parafi ą powstałą dla tej gru- py była parafi a pw. św. Stanisława Kostki, zwana potocznie Kostkowem, a utworzono ją w 1867 roku. Emigracja na wielką skalę rozpoczęła się od 1870 roku. Było to spowodowane wybuchem epidemii cholery. Jedną gru- pą, która wtedy wyjechała, byli młodzi ludzie. Widząc, jak umierają ich ojcowie i całe rodziny, decydowali się opuścić ojczyznę i udać do Amery- ki, miejsca, o którym myśleli jak o raju, gdzie wiodło się spokojne życie.
Pomimo zaborów w tym czasie grupę tę cechowała wysoka świadomość narodowa. Drugą grupę stanowiły osoby, które były zrażone biedą, szarzy- zną życia, brakiem perspektyw, a także osoby, które chciały uniknąć służby wojskowej w armii austriackiej62.
Tabela 3. Liczba ludności polskiego pochodzenia w Chicago Rok Liczba ludności
polskiego pochodzenia
Liczba ludności stanu
Liczba Polaków na 10 000 ludności stanu
% ludności polskiego pochodzenia
1980 299 316 11 265 800 265,7 2,66
2000 820 548 12 419 293 661,0 6,61
2010 932 996 12 830 632 727,2 7,27
Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacje USA: portal wiadomości amerykańskich, http://
www.informacjeusa.com/2010/01/22/spis-powszechny-w-polonijnej-spolecznosci-w-chicago/ [dostęp:
15.03.2012]; World Gazetteer: strona poświęcona dokładnym i aktualnym statystykom państw świata, http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1315741053&men=gpro&lng=en&des=gamelan&geo=- -3769&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500 [dostęp: 15.03.2012]; United States Census 2010:
Amerykańska strona internetowa poświęcona spisowi powszechnemu z roku 2010, http://2010.census.
gov/2010census/popmap/ipmtext.php?fl =17 [dostęp: 15.03.2012]. Wszystkie dane za rok 1980 pochodzą z: Józef Migała, Polskie programy radiowe w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Tele- wizji, 1984, s. 134–135.
60 Longin Pastusiak, Chicago wczoraj i dziś, Bydgoszcz, Warszawa: Ofi cyna Wydawni- cza Branta, 2011, s. 184 cyt. za Mieczysław Haiman, Th e Poles in Chicago [w:] Poles of Chicago 1837-1937. A History of One Century of Polish Contribution to the City of Chicago, Chicago: Po- lish Pageant Inc., 1937, s. 2.
61 Ibidem, s. 446.
62 Maria i Józef Krzeptowscy-Jasinek, Podhalanie w Chicago, Warszawa: Iskry, 1990, s. 11.
Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago 25
Pod koniec XIX wieku miały miejsce powroty Podhalan do ojczyzny.
Jak pokazują statystyki kościelne, pomimo powolnego wzrostu ludności polskiego pochodzenia w Chicago liczba górali rosła gwałtownie. W tym okresie wytworzyło się interesujące zjawisko po stronie słowackiej. Wielu Podhalan (włączając tych, którzy powrócili z Ameryki) przenosiło się na Słowację, Orawę i Spisz, gdyż tam można było tanio kupić folwarki czy większe gospodarstwa. Grupa ta bardzo szybko zasymilowała się z lokalną ludnością i zatraciła swoją tożsamość, gdyż nie było takich form, jakie wy- stępowały w Ameryce, m.in. polskie szkoły elementarne i średnie, w któ- rych uczono języka, kultury i historii Polski63.
Druga fala emigracji z Podhala przypada na lata 1900–1914. Głów- ne tereny, które zaludniali Orawianie, stanowiły regiony stanów Ohio i Pensylwania. Wiązało się to z tym, że po dopłynięciu do portów na wschodnim wybrzeżu USA ludzie nie chcieli przemieszczać się w głąb kraju. Późniejsza emigracja wybierała stan Illinois, głównie okolice Chi- cago64. Emigracja ta związana była z kwestiami ekonomicznymi, poszu- kiwaniem lepszego życia i wolności. Było to uwarunkowane ciężkimi wa- runkami klimatycznymi, rolniczymi i społecznymi oraz brakiem miejsc pracy w innych (oprócz rolnictwa) sektorach zatrudnienia. Nowo przyby- łych osadników zatrudniano w przemyśle węglowym, naftowym i hutni- czym, a przede wszystkim w rzeźniach w Chicago65. Nie wszyscy, którzy chcieli wyjechać do Ameryki, mogli temu podołać. Było wiele przeszkód, które uniemożliwiały wyjazd za ocean. Do jednej z nich zaliczamy brak pieniędzy, aby zapłacić za transkontynentalny bilet, a także za podróż do miast portowych (ówcześnie miastami portowymi były m.in. Brema i Hamburg)66. Poza tym do I wojny światowej nie wszyscy mieszkańcy posiadali dokumenty świadczące o ich tożsamości. W wypadku wyjaz- du do Ameryki trzeba było mieć paszport, którego wydanie dużo kosz- towało. Także nieznajomość ówczesnych przepisów prawnych stała się problemem. Osoby bowiem, które chciały wyjechać do Stanów, mogły się wylegitymować dokumentami, na których był napisany stan posiadanych zwierząt gospodarczych, czyli można było wyjechać na tzw. paszport kro- wy – jak to wówczas potocznie nazywano67.
63 Ibidem, s. 26–27.
64 Jan Skupień, Maria Wontorczyk, Historia Klubu Babia Góra Związku Podhalan w Pół- nocnej Ameryce, „Moja Orawa” 2004, nr 4, s. 10.
65 Marcin Kowalczyk, Za wielką wodą, „Moja Orawa” 2002, nr 4, s. 4–5.
66 Florian Stasik, Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki, 1865–
–1914, Warszawa: PWN, 1985, s. 50.
67 Informacje o wyjazdach emigracyjnych przekazał Wilhem Liszka, 14.03.2008.
Podczas I wojny światowej nastąpił całkowity zastój wypraw za ocean.
Ci, którzy zdecydowali się na podróż z Polski, często ginęli na wodach At- lantyku w niewyjaśnionych okolicznościach. Inni udawali się w rejony Ka- lifornii i Alaski w poszukiwaniu złota i tam się ślad za nimi urywał. Często wówczas zmieniano nazwiska, w obawie przed deportacją do kraju68.
W okresie międzywojennym miały miejsce powroty z Ameryki, tzw.
trzeciej fali podhalańskiej migracji69. Jak podaje Adam Walaszek, Polacy wyjeżdżali z Polski, kierując się czterema czynnikami. Pierwszy dotyczył sytuacji, w której przedstawiciele Polonii odnosili sukces i zarobione pie- niądze przywozili do rodzinnego domu. Drugi związany był z porażką fi - nansową. Ponadto niektórzy wyjeżdżali do ojczyzny po osiągnięciu wieku emerytalnego, a także ze względów politycznych70.
Kolejny okres wzmożonej emigracji z Orawy i okolic nastąpił w latach 60. XX wieku. Były to wyjazdy całych rodzin, nastawione na to, że już ni- gdy nie wrócą do kraju. Ci, którzy dotarli do USA i znaleźli pracę, zapra- szali członków swoich rodzin, sąsiadów, znajomych. Chyżne jest tą miej- scowością, z której wyjechało najwięcej ludzi. Co więcej, pierwszy klub, jaki powstał w Chicago, nosi nazwę Klub Chyżne. Proces takiej emigracji trwa do dziś, ale już w niewielkim stopniu71.
Na lata 70. i 80. ubiegłego wieku przypada emigracja do Ameryki głównie o charakterze politycznym. Część tej emigracji była wrogo usto- sunkowana do władz PRL. Uważano także, że nowy powojenny ustrój nie sprawdzi się w praktyce, gdyż był zbyt eksperymentalny72.
W XXI wieku rozpoczęła się kolejna fala migracji w Europie Środ- kowej ze względu na powstające procesy integracji i globalizacji. Jednym z najważniejszych czynników jest turbokapitalizm73. Po 1 maja 2004 roku w związku z wejściem Polski do struktur Unii Europejskiej poja- wiły się nowe tendencje w migracjach ludności polskiej, w tym z Ora- wy. USA, obok Niemiec, to państwo, do którego najczęściej udawali się polscy obywatele74. Innymi krajami, które wybierali Polacy, były także:
Włochy, Wielka Brytania, Francja, Hiszpania, Irlandia, Holandia, Szwe-
68 Maria i Józef Krzeptowscy-Jasinek, op. cit., s. 34.
69 Ibidem, s. 35.
70 James S. Pula, Immigration patterns [w:] Th e Polish American Encyclopedia, red. James S. Pula, Jeff erson: McFarland & Company, 2011, s. 181.
71 Marcin Kowalczyk, Za wielką wodą...., s. 4–5.
72 Maria i Józef Krzeptowscy, op. cit., s. 38.
73 Krystyna Romaniszyn, Migracje międzynarodowe jako zapoznany proces globalizacji. Stu- dia Polonijne, Lublin: KUL, 2001, s. 22.
74 Krystyna Iglicka, Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Warszawa: Scholar, 2008, s. 15–16.
Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago 27
cja, Norwegia, Belgia, Grecja, Austria. Po akcesji Polski do UE Stany Zjednoczone zajmują piąte miejsce pod względem największej liczby wyjazdów z Polski. Krajami najczęściej wybieranymi przez polskich mi- grantów są w kolejności: Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia, Włochy75. Obecnie do USA wyjeżdżają osoby głównie w celach turystycznych.
Zauważa się nieliczne wyjazdy imigracyjne na kontynent amerykański z terenów Orawy i Podhala. W ten sposób imigrują całe rodziny, które w Ameryce mają większość członków swoich rodzin. Emigracja zarob- kowa zmniejszyła się ze względów ekonomicznych, gdyż stosunkowo drogie bilety transkontynentalne oraz znaczny spadek dolara spowodo- wały, że Polakom, w tym także Orawianom, nie opłaca się już emigro- wać za ocean.
Polonia liczy ok. 16 mln osób na świecie, chociaż ta liczba nie jest pre- cyzyjna. Największe skupiska ludzi, którzy wyemigrowali z Polski, poza Europą, znajdują się właśnie w Stanach Zjednoczonych. Tamtejsza Polo- nia liczy szacunkowo od 6 mln do 10 mln osób76. Jeśli chodzi o Polaków mieszkających legalnie w Chicago, jest ich niecały milion (tabela 3).
Opisując Polonię orawską w Chicago, trudno jest podać jej precyzyjną liczbę. Nigdy nie były prowadzone badania statystyczne, które by szcze- gółowo wskazywały na pochodzenie z Orawy, Spisza czy Podhala. Moż- na tylko podać szacunkową liczbę Orawian na podstawie liczby człon- ków Klubu Babia Góra Koła nr 48, działającego przy Związku Podhalan w Północnej Ameryce, która wynosi ok. 150 osób. Biorąc pod uwagę licz- bę osób w rodzinach poszczególnych członków klubu, czyli osoby już uro- dzone na terenie USA, a także te, które biernie uczestniczą w życiu kul- turalnym, można stwierdzić, że Polonia orawska w Chicago liczy ok. 3000 ludzi77, chociaż ta liczba może oscylować między 3000 a 500078.
Niedawno Polonia orawska w Chicago wzięła udział w I Światowym Zjeździe Orawian, który odbył się w dniach 19–21 lipca 2012 roku. Zor- ganizowany on został głównie przez Orawskie Centrum Kultury w Ja- błonce, a także przy współpracy Klubu Babia Góra przy ZPPA, Gmin- nego Centrum Kultury i Sportu w Lipnicy Wielkiej, Muzeum–Orawski Park Etnografi czny w Zubrzycy Górnej, Babiogórskiego Parku Naro-
75 Dane z GUS-u z 2008 roku; Krystyna Iglicka, Powroty Polaków po 2004 roku. W pętli pułapki migracji, Warszawa: Scholar, 2010, s. 97.
76 Dane statystyczne podane są przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, „Wiadomości spod Babiej Góry”, red. Krzysztof Staszkiewicz, Audycja nr 33, 2.06.2002.
77 Liczbę Orawian w Chicago przedstawił Bronisław Janociak: „Wiadomości spod Babiej Góry”, red. Krzysztof Staszkiewicz, Audycja nr 33, 3.06.2001.
78 Korespondencja e-mailowa z Elżbietą Kucek – instruktorką Zespołu Orawa – z 28.05.2012.
dowego, Towarzystwa Przyjaciół Orawy, Orawskiego Oddziału Towa- rzystwa Słowaków w Polsce, gmin Raba Wyżna, Czarny Dunajec oraz miasta Trstená. Podczas zjazdu wystąpiła m.in. kapela rodzinna Żurków z Chicago oraz zespół Orawa z Chicago79.
79 Program I Światowego Zjazdu Orawian, http://www.zjazdorawian.pl/index.php?option
=com_content&view=article&id=49&Itemid=2 [dostęp: 7.06.2012].
Rozdział 2
Działalność orawskich klubów przy
Związku Podhalan w Północnej Ameryce
Rozdział ten poświęcony jest Kołu nr 48 Klubu Babia Góra przy Związ- ku Podhalan w Północnej Ameryce. Jego treść opiera się głównie na anali- zie archiwalnych kronik prowadzonych przez członków Klubu Babia Góra.
Także jego treść wzbogacają informacje na temat dwóch innych orawskich kół ZPPA: Koło nr 77 Bukowina-Podszkle oraz Koło nr 82 Piekielnik.
Początek działalności kulturalnej górali na terenie Chicago datuje się na lata 20. ubiegłego wieku. Wówczas było wystarczająco dużo osób, by stwo- rzyć własne struktury, które pozwoliłyby na kultywowanie tradycji na ame- rykańskiej ziemi. Ponadto góralscy emigranci, przyjechawszy do USA, żyli w odosobnieniu, czasem nie znali nikogo, więc chcieli stworzyć wspólnotę – taką, jaka była w Polsce, gdzie ludzie odwiedzali się, pomagali sobie na- wzajem i udzielali się w życiu społecznym. Pierwsze spotkanie górali miało miejsce w 1927 roku. Tak Henryk Lokański pisał na ten temat:
W jesieni 1927 roku odbyło się w Sali Związku Polek w Chicago pierwsze ze- branie górali w celach organizacyjnych. Zgromadzeniu liczącemu kilkaset głów przewodniczył dr Fr. Lenart [...]. Na tym zebraniu [...] przyszło do rozbicia.
Jedni, idąc za koncepcją Jarosza, chcieli utworzyć Towarzystwo Tatrzańskie, inni chcieli mieć w organizacji samych Podhalan. Wśród tych ostatnich też nie było zgodności: część pragnęła widzieć w organizacji wyłącznie górali pochodzących z dawnego powiatu nowotarskiego, a więc z Podhala wąsko pojętego, część miała na myśli górali wywodzących się z szerokiego Podhala, obejmującego również po- wiaty: żywiecki, makowski, limanowski, nowosądecki80.
80 Związkek Podhalan w Północnej Ameryce, http://www.zppa.org/zppa/zppa [dostęp:
19.05.2012].
W maju 1928 roku utworzono Polsko-Amerykańskie Towarzystwo Tatrzańskie, które miało na celu skupianie Podhalan oraz miłośników tego regionu oraz Tatr. Program stowarzyszenia oparto na podobnych za- sadach, jakie panowały w Polskim Towarzystwie Tatrzańskim i Związku Podhalan w Polsce. W listopadzie 1928 roku postanowiono utworzyć or- ganizację, która skupiałaby tylko osoby pochodzące z Podhala. W związku z tym doszło do stworzenia Związku Podhalan w Północnej Ameryce. Do tego związku chciano wówczas włączyć inną organizację – Stowarzysze- nie Podhalan na Wojciechowie (które powstało w tym samym czasie), lecz nie doszło to do skutku. Organizacja podhalańska od samego początku działała bardzo prężnie. Świadczy o tym wypowiedź ówczesnego konsula generalnego RP Zdzisława Kurnikowskiego w liście z 26 czerwca 1927 roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Polsce:
Wykłady i wieczornice góralskie odbywały się przy szczelnie zapełnionych salach, a miarą zainteresowania ludności tymi występami jest okoliczność, że na ostatniej wieczornicy znaczne grono osób pochodzących z Podhala samorzutnie pospie- szyło Stefanowi Jaroszowi81 z pomocą wydobywając swoje starannie przechowy- wane w Stanach Zjednoczonych stroje góralskie i biorąc udział w występach82. Na początku 1929 roku przestało działać Polsko-Amerykańskie Towa- rzystwo Tatrzańskie. W związku z tym w statucie ZPPA dokonano zapi- su, że do związku mogą należeć nie tylko górale z tzw. Skalnego Podhala, które obejmuje tereny Zakopanego, lecz także górale orawscy, spiscy, ży- wieccy oraz osoby urodzone na Zagórzu Tatrzańsko-Karpackim na Sło- wacji, czeskim Śląsku oraz ci, których jeden rodzic miał pochodzenie gó- ralskie. Celem związku było:
Organizowanie rozproszonych po Stanach Zjednoczonych i Kanadzie braci góra- li dla stworzenia jednej wielkiej organizacyjnej rodziny góralskiej w Ameryce [...]
rozkrzewianie pomiędzy członkami Związku Podhalan zamiłowania do gwary, li- teratury i sztuki podhalańskiej, które są chlubą naszego Podhala83.
Formalnie Związek Podhalan został zarejestrowany 6 listopada 1929 roku w stanie Illinois. Na otrzymanej od władz stanowych licencji (tzw.
czarterze) znajdowały się nazwiska założycieli: Karol Stach, Antoni Zyg- muntowicz, Franciszek Chowaniec, Franciszek Cyrwus, Stanisław Tatar, Stanisław Bachleda, Anna Topór, Henryk Lokański. Osoby te wywodzi- ły się z Koła nr 1 im. Jana Sabały. Pierwszym prezesem został Henryk
81 Dr Stefan Jarosz zabiegał o utworzenie góralskich organizacji w Chicago, w szczegól- ności Polsko-Amerykańskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.
82 Związek Podhalan..., op.cit.
83 Ibidem.
