Pionierstwo osadnictwa na Górnej Orawie rozpoczęło się 11 tysięcy lat temu. Od samego początku była to ludność wędrowna, trudniąca się ry-bołówstwem oraz zbieractwem. Rozwój tego typu gospodarki osiągnął wysoki poziom. Świadczą o tym badania archeologiczne, podczas których odkryto ówczesne narzędzia. Były to przedmioty kamienne wykonane z krzemienia z okolic Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Głównie używa-no łuków, którymi polowaużywa-no na jelenie, dziki oraz tury żyjące w okolicach Babiej Góry. Końcówki narzędzi służących do polowań były zakończone krzemieniowymi ostrzami, co zwiększało celność i skuteczność trafi enia oraz przebicia skóry zwierzęcia25. Jeśli natomiast chodzi o czasy nowożyt-ne, jednym z pierwszych dokumentów na temat polskiej Orawy był statut króla Kazimierza Wielkiego z 1368 roku. Na podstawie tego dokumentu kupcy przewożący sól z Wieliczki na Węgry mieli zakaz jej sprzedaży na terenie Królestwa Polskiego. W dokumencie tym pojawia się nazwa jednej z orawskich miejscowości – Jabłonka:
Ponieważ jeśliby Węgrzy nie wywieźli soli z granic Polski, to wówczas solarze ni-gdy nie mogliby sprzedać swej soli. Przyczyna jest taka, że Węgrzy mają swoją sól po cztery grosze i tak mają po niskiej cenie. I dlatego ma być ustalony jeden
24 Katarzyna Grobarczyk, Głos antropologa w kwestii zaludnienia Orawy. Co my za jedni?,
„Moja Orawa” 2008, nr 1, s. 6–9.
25 Emil Kowalczyk, Pionierzy orawskiego osadnictwa, „Moja Orawa” 2001, nr 9, s. 25.
Historyczno-administracyjne uwarunkowania regionu 19
człowiek w Jabłonce, który by tego strzegł. A gdyby kiedy przyłapał go takiego, który by czynił jakich mu nie wolno, to wówczas ów powinien stracić wszystko, sól wraz z końmi na zawsze26.
W XV wieku przez tereny Orawy przebiegał szlak „miedziany”, któ-rym eksportowano rudy miedzi z okolic Bańskiej Bystrzycy (obecnie Słowacja) do Mogiły. Wyłączność na handel tym kruszcem miała ro-dzina Th urzonów – magnatów z Węgier. Wykupili oni w 1556 roku za-łożoną za te tereny sumę, po czym w 1606 roku otrzymali tę ziemię od cesarza Rudolfa jako donację oraz rozpoczęli tam proces kolonizacji. Re-zultatem tego było oderwanie Orawy od Korony Polskiej. Pełnię praw do ówczesnych ziem orawskich miała rodzina Platthych (właściciele wsi Čimhova, niedaleko Trstny graniczącej obecnie z Polską)27, której nadał je węgierski król Albert w 1438 roku. Wspomniane obie rodziny rywali-zowały o wpływy i ziemię na terenach Orawy, lecz Th urzoni przeprowa-dzili akcję zasiedlania podbabiogórskich wsi. Sprowaprzeprowa-dzili oni na Orawę koczownicze plemię Wołochów, przemierzających Karpaty, oraz chłopów pańszczyźnianych, znajdujących tam lepsze warunki do życia, m.in. dzię-ki wolniznom w nowo powstałych wsiach na prawie wołosdzię-kim z połu-dniowych stron Babiej Góry i Pilska28. Na tych terenach znajdowało się największe skupisko ludności, która żyła na prawie wołoskim. Uzyskali oni w 1474 roku od Macieja Korwina przywilej potwierdzający ich daw-ne swobody i prawa pod warunkiem wzięcia na siebie odpowiedzialności za strzeżenie bezpieczeństwa na drogach29. Prawo wołoskie, które obo-wiązywało na ziemiach orawskich, odnosiło się do zwyczaju polegające-go na płaceniu czynszu w naturze, a nie w formie pieniężnej. Niektóre wsie orawskie lokowane na tym prawie były zwolnione z tzw. wolnizny na 16 lat lub w wypadku niekorzystnych warunków klimatycznych – do 30 lat. Po upłynięciu okresu wolnizny sołtysi poszczególnych wsi musie-li uregulować odpowiednie kwoty wobec Zamku Orawskiego, do którego należały ówczesne tereny orawskie30. Oprócz ludności wołoskiej na tereny Orawy przybyli uchodźcy z Żywiecczyzny i Beskidu Makowsko-Jorda-nowskiego, którzy poszukiwali pracy przy karczowaniu drzew. Spowodo-wane to było zamieszkami wojennymi i wzrostem feudalnego ucisku31.
26 Redakcja „Mojej Orawy”, Najstarszy dokument, „Moja Orawa” 2002, nr 5, s. 26.
27 Tadeusz M. Trajdos, Hanna Pieńkowska, Kościół w Orawce, Kraków: Secesja, 1999, s. 11.
28 Emil Kowalczyk, Od orawskiej strony..., s. 171–172.
29 Idem, Wołosi na Orawie, „Moja Orawa” 2003, nr 8–9, s. 22.
30 Karolina Kowalczyk, Prawo wołoskie, „Moja Orawa” 2009, nr 2–3, s. 5.
31 Wanda Jostowat, op.cit., s. 41.
Za rządów panów Zamku Orawskiego (Th urzonów) sytuacja chłopów z Górnej Orawy była bardzo ciężka. Zamieszkiwali oni najbardziej za-padłe gospodarczo tereny Węgier. W XIX wieku ludność orawska została politycznie zindoktrynowana przez węgierską administrację oraz słowacki kler, gdyż w tym czasie na Orawie prawie w ogóle nie było inteligencji, która postulowałaby przywrócenie polskości na ich terenach32.
Historia Orawy szczególnie zapisała się na kartach historii Polski w czasach nowoczesnych. Dopiero po rozpadzie monarchii Austro-Wę-gier po I wojnie światowej ludność z Górnej Orawy mogła decydować o swej przynależności politycznej33. Problem z dzieleniem Orawy po-jawił się po odzyskaniu niepodległości przez Polskę oraz po powstaniu Czechosłowacji. Całość Orawy była podzielona pomiędzy te dwa kraje, a granica ulegała ciągłym zmianom. W 1920 roku na skutek decyzji Rady Ambasadorów w Spa do Polski włączono 14 wsi na Górnej Orawie34, lecz zrobiono to nieudolnie, gdyż we wsi Lipnica Wielka wyznaczono grani-cę państwową tak, że przebiegała ona prawie przez środek miejscowości.
W związku z tym północna część Lipnicy Wielkiej należała do Czecho-słowacji, podczas gdy południowa była w obrębie Polski. Orawa wraz ze Spiszem walczyła o przyłączenie ziem do Polski. Suwerenne przekazanie Rzeczypospolitej przyznanych jej ziem na paryskiej konferencji odbyło się 7 sierpnia 1920 roku w Jabłonce przez Międzynarodową Komisję35. Ostateczne ustalono granicę w 1924 roku. Następna zmiana granic na-stąpiła we wrześniu 1939 roku, gdy ziemie orawskie zostały włączone do nowo powstałej Republiki Słowackiej. Kolejne zmiany miały miejsce po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 roku. Granicę przesuwano kilka-krotnie, m.in. na linię graniczną ustaloną w 1924 roku lub tzw. węgierską – wzdłuż wododziału Morze Bałtyckie–Morze Czarne. Było to zależne od komitywy, w jakiej Polska bądź Słowacja były w tym czasie. Następ-ny podział administracyjNastęp-ny wiązał się z utworzeniem Gromadzkich Rad Narodowych w 1954 roku, kiedy niemal wszystkie wsie orawskie weszły w skład orawskich gromad. Kolejną zmianę przeprowadzono w 1973 roku. Wsie orawskie przydzielono do trzech osobnych gmin: Jabłonki Orawskiej, Czarnego Dunajca (Podhale) oraz Raby Wyżnej. Ostateczny podział wiosek miał miejsce w 1991 roku, kiedy to po wieloletnich
stara-32 Ibidem.
33 Ibidem.
34 Bogusław Jazowski, Wiek XX w historii Górnej Orawy – Kalendarium, „Moja Orawa”
2001, nr 2, s. 6.
35 Franciszek Janowiak, 90. rocznica powrotu ziem Spisza i Orawy do Polski, „Moja Orawa”
2010, nr 2–3, s. 7.
Historyczno-administracyjne uwarunkowania regionu 21
niach utworzono osobną gminę, Lipnicę Wielką, w której obrębie znala-zła się najmłodsza orawska wioska – Kiczory36.
Obecne terytorium Górnej Orawy (Czarnej Orawy) stanowi 14 miej-scowości należących do Polski (tabela 1), natomiast Dolna Orawa (Biała Orawa), obejmująca 23 wioski oraz jedno miasto, stanowi północną część Słowacji o obszarze 690 km2 (tabela 2). Miejscowości znajdujące się po polskiej stronie należą do czterech gmin:
a) gmina Lipnica Wielka (Kiczory, Lipnica Wielka),
b) gmina Jabłonka (Chyżne, Jabłonka, Lipnica Mała, Orawka, Pod-wilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna),
c) gmina Czarny Dunajec (Piekielnik, Podszkle),
d) gmina Raba Wyżna (Bukowina Osiedle, Harkabuz, Podsarnie)37. Polska część Orawy zamieszkiwana jest przez nieco ponad 28 tysięcy ludzi38, a słowacka przez ponad 58 tysięcy39. Powierzchnia Orawy znajdu-jącej się po stronie polskiej jest szacowana na 326,81 km2 40, a słowackiej – na 690 km2 41. Wsie po polskiej stronie powstały w następujących latach:
Bukowina Orawska (1567)42, Chyżne (1614)43, Harkabuz (1597)44, Ja-błonka (1566)45, Kiczory (1984)46, Lipnica Mała (1608)47, Lipnica Wielka (1606)48, Orawka (1585)49, Piekielnik (1588)50, Podsarnie (1567)51, Podsz-kle (1578)52, Podwilk (1585)53, Zubrzyca Dolna (1593)54, Zubrzyca Górna (1567)55.
36 Emil Kowalczyk, Dzielenie Orawy, „Moja Orawa” 2003, nr 1, s. 6–7.
37 Państwowa Komisja Wyborcza, http://wybory2011.pkw.gov.pl/wyn/120000/pl/121103.
html#tabs-2 [dostęp: 22.04.2012].
38 Opracowanie na podstawie wyników z tabeli 1.
39 Opracowanie na podstawie wyników z tabeli 2.
40 Emil Kowalczyk, Od orawskiej strony..., s. 169.
41 Józef Omylak, Panorama Orawy (geografi a) [w:] Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy..., s. 8.
42 Emil Kowalczyk, Herb Bukowiny Orawskiej, „Moja Orawa” 2002, nr 1, s. 8.
43 Stefania Kasperczyk, Chyżne od 1614, „Moja Orawa” 2001, nr 4, s. 10.
44 Wojciech Tischner, Orawskie wędrówki..., nr 7–8, s. 35.
45 Ibidem.
46 Emil Kowalczyk, Herb Kiczor, „Moja Orawa” 2002, nr 4, s. 12.
47 Bogusław Jazowski, Lipnica Mała na przestrzeni wieków, „Moja Orawa” 2001, nr 3, s. 4.
48 Ryszard M. Remiszewski, Czas na monografi ę, „Moja Orawa” 2006, nr 4, s. 18.
49 Tadeusz M. Trajdos, Hanna Pieńkowska, Kościół w Orawce..., s. 9.
50 Emil Kowalczyk, Herb Piekielnika, „Moja Orawa” 2001, nr 10, s. 12.
51 Idem, Herb Podsarnia, „Moja Orawa” 2001, nr 11, s. 8.
52 Idem, Herb Podszkla, „Moja Orawa” 2002, nr 2, s. 13.
53 Karolina Kowalczyk, Z dawnych dziejów Podwilka, „Moja Orawa” 2007, nr 4, s. 11.
54 Emil Kowalczyk, Herb Zubrzycy Dolnej, „Moja Orawa” 2001, nr 9, s. 11.
55 Idem, Herb Zubrzycy Górnej, „Moja Orawa” 2001, nr 7–8, s. 15.
Tabela 1. Miejscowości Czarnej Orawy
Lp. Nazwa miejscowości Liczba mieszkańców56 Powierzchnia w hektarach
Wysokość w m n.p.m.
1 Bukowina Osiedle 216 1727 740
2 Chyżne 1069 1200 620
3 Harkabuz 537 746 800
4 Jabłonka 4767 5943 620
5 Kiczory 609 746 750
6 Lipnica Mała 3200 2807 640
7 Lipnica Wielka 5806 7057 650
8 Orawka 977 1086 640
9 Piekielnik 2314 3045 630
10 Podsarnie 803 88657 680
11 Podszkle 810 brak inf. 760
12 Podwilk 2396 3150 640
13 Zubrzyca Dolna 1690 brak inf. 670
14 Zubrzyca Górna 2897 6463 680
Źródło: opracowanie własne na podstawie Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy..., s. 38–85.5657
Tabela 2. Miejscowości Białej Orawy
Lp. Nazwa miejscowości Liczba mieszkańców Powierzchnia w hektarach
Wysokość m n.p.m.
1 Námestovo 8011 4469 650
2 Babín 1409 1738 680
3 Beňadovo 740 672 620
4 Bobrov 1550 2564 620
5 Breza 1563 2251 620
6 Hruštín i Vaňovka 3212 3650 697
7 Klin 2120 1275 640
8 Krušetnica 934 1663 640
9 Lokca 2195 2424 655
56 Portal informacyjny o danych statystycznych Polski: http://www.polska.info-polska.
com.pl/wojewodztwo_6,powiat_128 [dostęp: 22.04.2012].
57 Biuletyn Informacji Publicznej. Status sołectwa Podsarnie: http://www.bip.rabawyzna.
pl/res/serwisy/bip-rabaw/komunikaty/_002_005_004_42870.pdf [dostęp: 22.04.2012].
Charakterystyka Polonii orawskiej w Chicago 23
10 Lomná 840 2156 650
11 Mutné 2810 6448 650
12 Novoť 3200 3794 650
13 Oravská Jasenica 1703 2368 630
14 Oravská Lesná 3158 6563 660
15 Oravská Polhora 3656 8452 680
16 Oravské Veselé 2757 4121 680
17 Rabča 4420 2516 680
18 Rabčice 1936 2218 680
19 Sihelné 2027 1442 680
20 Ťapešovo 628 672 680
21 Vasiľov 787 913 650
22 Vavrečka 1400 882 648
23 Zákamenné 5070 4291 660
24 Zubrohlava 2070 1527 660
Źródło: opracowanie własne na podstawie Drogi, ścieżki i bezdroża Orawy...; Urząd Statystyczny Republiki Słowackiej z 2001 (Štatistický úrad Slovenskej republiky), http://portal.statistics.sk/showdoc.do?docid=4 [dostęp: 22.04.2012] oraz Turisticko informačný portal regiónu Orava http://www.orava.sk/obec-vavrecka [dostęp: 01.07.2014].