Rozdział ten opisuje dwie organizacje działające na terenie metropolii chicagowskiej: kapelę Orawa i zespół taneczny Orawa. Informacje na te-mat zespołu pochodzą głównie z analizy ankiet, które wypełnili członki-nie i członkowie zespołu w Chicago.
Orawianie są niewątpliwie społecznością utalentowaną muzycznie.
Jest wiele osób, które rozwijają swoje zdolności wokalne i instrumen-talne, a samorządy lokalne umożliwiają funkcjonowanie różnych grup muzycznych. Na terenie Orawy działa kilka orkiestr dętych, które są prowadzone nie tylko przez Polaków (orkiestra z Lipnicy Małej posia-dała do niedawna kapelmistrza ze Słowacji). Kilka lat temu powołano do życia Orawską Szkołę Muzyczną I stopnia. Oprócz tego działają og-niska muzyczne, gdzie dzieci i młodzież uczą się grać na instrumentach dętych, szarpanych, smyczkowych czy perkusyjnych. Ognisko tego typu prowadzone jest w Lipnicy Wielkiej przez kapelmistrza Mariana Suł-kowskiego. Poza tym są na Orawie zespoły regionalne, które kultywują orawskie tańce, śpiewy i zwyczaje.
Wśród Polonii orawskiej w Chicago także znajdują się osoby i grupy, które uczą orawskich śpiewów, tańców i gry na instrumentach. Do takich organizacji można zaliczyć kapelę Orawa. Pomysł stworzenia kapeli naro-dził się w 1992 roku, podczas jednego z posiedzeń Zarządu Klubu Babia Góra. Jednym z punktów zebrania było „Omówienie spawy założenia ka-peli orawskiej”. Ówczesny prezes klubu – Karol Kulawiak – udzielił głosu
Jerzemu Mszalowi122, który powiedział: „Słuchojcie, jo sie dowiedzioł, ze są do sprzedania basy i jo te basy kupuje i zakładom kapele orawską”123. Pomysł ten spotkał się z aprobatą pozostałych członków. Bracia Jerze-go Mszala – Józef i GrzeJerze-gorz – kupili skrzypce i w ten sposób powstała pierwsza orawska kapela na terenie Chicago. Pojawiły się też problemy związane z jej działalnością muzyczną, gdyż nikt z członków klubu nie był przygotowany do kierowania zespołem. Do współpracy poszukiwano instruktora. Po niedługim czasie Jan Rozalowski (kapelmistrz Związku Podhalan) zgodził się pokierować nowo powstałą kapelą. Na Walnym Ze-braniu Sprawozdawczo-Wyborczym 20 marca 1993 roku odbył się pierw-szy koncert kapeli w składzie: Jerzy Mszal, Grzegorz Mszal, Józef Mszal, Anna Wontorczyk i Wioletta Wontorczyk. 19 maja 1993 roku do zespo-łu dołączył Mirosław Żurek, który właśnie wtedy wyemigrował do Sta-nów Zjednoczonych wraz z rodziną – potrafi ł on grać na skrzypcach. Od tego momentu został prowadzącym kapelę. Natomiast pierwszy występ na szeroką skalę nastąpił podczas III odpustu orawskiego w Merrillville 14 czerwca 1993 roku. Wtedy kapela Orawa zagrała z kapelą Koła Biały Dunajec – przez ponad godzinę grano melodie podhalańskie i orawskie124.
Początki działalności orawskiej kapeli nie należały do łatwych. Oprócz kłopotów ze znalezieniem instruktora muzycy mieli także problem z za-kupem instrumentów oraz strojów orawskich. Klub Babia Góra ufundo-wał dla całej kapeli orawskie odzienie, które przywiózł z Polski prezes Kulawiak w kwietniu 1993 roku. Do początkowego składu zespołu dołą-czyli: Tadeusz Wontorczyk z Lipnicy Wielkiej, bracia Ryszard i Krzysztof Sobaczakowie z Chyżnego, Krzysztof Mszal – czteroletni syn założyciela kapeli oraz synowie Mirosława Żurka – Dawid i Tomasz125. Obecny skład kapeli przedstawia się następująco:
Janusz Jazowski (skrzypce, akordeon), Artur Jazowski (skrzypce),
Krzysztof Kucek (skrzypce), Bartłomiej Kucek (basy), Krzysztof Mszal (sekund),
122 Jerzy Mszal – wyemigrował do Chicago w 1985 roku wraz z rodziną. Pochodzi z Zu-brzycy Górnej. Krzysztof Staszkiewicz, Kapela orawska w Chicago, „Moja Orawa” 2005, nr 4, s. 29.
123 Augustyn Habina, W Chicago też grają po orawsku, materiały archiwalne z Kroniki Klu-bu Babia Góra, 1994, s. 124.
124 Ibidem.
125 Ibidem.
Kapela Orawa 49
Monika Mszal (basy), Jerzy Mszal (basy)126.
Kapela spotyka się regularnie, co dwa tygodnie, w Domu Podhalan.
Tam zespół gra i uczy melodii członków regionalnego zespołu taneczne-go Orawa. W razie potrzeby kapela spotyka się osobno, aby przećwiczyć piosenki, szczególnie przed występami. Kapela pojawia się na bankietach, weselach, uroczystościach odpustowych i przeglądach muzycznych, a tak-że na mszach świętych. Podczas występów grane są przede wszystkim orawskie melodie, ale także zdarza się wykonać słowackie i węgierskie czardasze127.
Kapela (razem z zespołem Orawa) w 2010 roku wydała płytę muzycz-ną z piosenkami orawskimi. Sponsorami płyty byli: Klub Babia Góra, a także Barbara i Bogusław Bosakowie, Lucyna i Janusz Jazowscy, Zofi a i Jerzy Mszalowie oraz przedsiębiorstwo Brunona Janociaka BJ Truck Re-pair. Muzykę nagrano w studio Mike Konopka At Pie In Th e Sky przy Mount Prospect. Oprawę grafi czną do płyty CD wykonała Lucyna Kła-pacz. Płyta zawiera 22 orawskie pieśni i melodie (stanowią one ok. 40 mi-nut nagrania) w następującej kolejności:
1. Na Orawie dobrze (3:48 min), 2. Nuty moje nuty (2:29),
3. Tyrci Polka (1:08),
4. W Babiej Górze bywom – muzyka (1:21), 5. Wrona (1:40),
6. Z Babiej Góry jechoł – walc (2:00), 7. Stary jo, stary jo (1:02),
8. Orawa (1:52),
9. Iskiereczka ognia (2:31), 10. Jelyniosek (1:26), 11. Krzyzowo (1:40), 12. To orawskie pole (1:18), 13. Czardasz I (1:05), 14. Czardasz II (1:35), 15. Wolorze, wolorze (2:13), 16. Lipnica, Lipnica (1:27), 17. Od Orawy bednorz (1:27), 18. Kotecka (1:33),
126 Janusz Jazowski, korespondencja e-mailowa z 22.05.2012.
127 Ibidem.
19. Na wiyr Babiej Góry (1:32), 20. Trojok (2:12),
21. Radak cie widziała (1:28),
22. Melodia Oscara Kolberga (2:23)128.
Utwory muzyczne na płycie zawierają dużo partii instrumentalnych.
Nie wszystkie zwrotki z danej piosenki zostały włączone do nagrania na płycie. Słuchając ich, można usłyszeć następujące instrumenty: skrzyp-ce, basy i akordeon. Wszystkie utwory wykonane są w gwarze orawskiej.
Można stwierdzić, że Polonia orawska w Chicago bardzo dobrze zna mowę ich przodków, lecz mieszkając na terytorium, gdzie dominuje ję-zyk angielski oraz polski, zapomina o pewnych elementach jęję-zykowych dotyczących gwary orawskiej. Uwidacznia się to w piosence Z Babiej Góry jechoł (nr 6 na płycie). Kapela z zespołem śpiewa: „Na uOrawie by-wom129, Babio Góre widze, po uorawsku śpiywom, tego sie nie wstydze”.
Jak pisze Józef Kąś w Słowniku gwary orawskiej, końcówka fl eksyjna „-e”
w 1. osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego występuje bardzo rzadko i głównie we wsiach, które graniczą z Podhalem (użycie zwrotu
„chuodze” jest typowe dla Podhala)130. Zatem ten refren nie jest całkiem poprawny, gdyż w gwarze orawskiej czasownik ten (występujący w licz-bie pojedynczej w czasie teraźniejszym) powinien być zakończony koń-cówką „ym”. Tak więc fraza „po uorawsku śpiywom” jest właściwa; błędne są: „Babio Góre widze”, która powinna być zamieniona na „Babio Góre widzym”, oraz „tego sie nie wstydze”, którą należałoby poprawić na „tego sie nie wstydzym”. Ale i tak słowo „wstydzym” powinno być zastąpione
„hańbiym”, gdyż ekwiwalent polskiego „wstydzić się” po orawsku brzmi
„hańbić się”.
Kolejny przykład zatracania poprawnej gwary orawskiej znajdu-je się w piosence Orawa (nr 8). Występuznajdu-je tutaj fraza „uOrawa, u Ora-wa, na uOrawie ława, któryndy chuodzali, któryndy chuodzali, uOrawcy do prawa”131. Czasownik „chodzić” po orawsku brzmi „chuodzić”, a nie
„chuodzać”. Koniugacja czasownika „chodzić” wygląda następująco:
Czas teraźniejszy:
1 os. lp – chodzym, 2 os. lp – chodzis,
128 Kapela „Orawa”, płyta CD Orawa, Chicago, 2010.
129 Bywać znaczy mieszkać.
130 Józef Kąś, op. cit., s. xv.
131 Chuodzić do prawa, znaczy procesować się, dochodzić swoich praw w sądach: Ibidem, s. 95.
Kapela Orawa 51
1 os. lp r.m.– chodziółek, 3 os. lp r.m.– chodziył, 3 os. lp r.ż. – chodziyła, 3 os. lp r.n. – chodziyło,
1 os. lm r. mos. – chodziylimy132.
W związku z tym nie jest poprawne użycie tego czasownika w liczbie mnogiej w czasie przeszłym w formie niedokonanej „chuodzali”; powinien być on zamieniony na „chuodzili”. Jest to bardzo częsty błąd, który wystę-puje na Orawie. Przyczyn tego zjawiska można doszukiwać się w różnych wersjach piosenki Orawa, którą wykonywały zespoły polskie, niemające pojęcia, że koniugacja czasownika „chodzić” w czasie przeszłym jest inna w gwarze orawskiej133.
Innym zjawiskiem lingwistycznym, którego nie znajdziemy u rodowi-tych mieszkańców polskiej Orawy, jest zmieniona wymowa
poszczegól-132 Ibidem, s. xvi.
133 Dowodem na to jest pojawienie się wspomnianego przeze mnie błędu w tekście „Ora-wy” zamieszczonym na portalu, gdzie znaleźć można najbardziej popularne piosenki góralskie.
Portal Milówka. Przyśpiewki, http://www.milowka.pl/przyspiewki_goralskie.html&p=2 [do-stęp: 24.05.2012].
Ponadto błąd ten występuje w hicie muzycznym lat 90. XX wieku pt. Orawa zespołu Kry-wań. YouTube. Krywań – Orawa, http://www.youtube.com/watch?v=xS7DSC56g80 [dostęp:
24.05.2012].
Twierdzę zatem, że właśnie błąd w koniugacji czasownikowej w utworze zespołu Krywań jest główną przyczyną niepoprawnej odmiany czasownika „chodzić” na polskiej Orawie, a także wśród Polonii orawskiej w Chicago.
Oprócz tego, aby jednoznacznie stwierdzić, że forma czasownikowa „chodzili” jest popraw-na podaję fragment zaczerpnięty z cytowanego już Słownika gwary orawskiej (s. 96) z hasła
„chodzić po suchym wilku”, które stosuje się w odniesieniu do młodej mężatki w jej pierwszych dniach po ślubie i oznacza „odwiedzać sąsiadów i zbierać symbolicznie datki, zwykle w postaci płodów rolnych, mające pomóc w rozpoczęciu gospodarowania na swoim; zwyczaj ten miał na celu głównie bliższe zapoznanie się młodej gospodyni z sąsiadami: A potym, na trzeci dziyń mło-ducha, juz jako wydaná, juz sła po tyk dómak, z jednom babom z rodziny, tak jako je zacepili, kie juz wiánek ji dali dołu, dali jej cepiec i smatke, zawinyła i tu sy puściyła z cepca takie snurki na przodek aji na zadek. Potym juz sła do każdego dómu, dzie ci drużbowie chodzili. To się wołało, ze moducha chodzi po suchym wilku, po zbiyraniu. To jej dali tako trzilitrowo miarecke, owsa alebo jyncmiynia, jako kto miáł, to ji dáł. Wysuły sy do worka i tak chodziły z chałpy do chałpy. A ta baba, co to nosiła tyn owies, ta młoducha przi niyj lyn stáła, a ta baba dziynkowała: »Pán Bóg zapłac«, za to co ji dali, tym owies.
nych wyrazów, czyli wypowiadanie słów z akcentem amerykańskim. Sły-szalne jest to w piosence Krzyzowo. Chłopak śpiewa: „Nie pojadym jo do lasa, bo jo mało chłopina, drzewo by mnie przywalyło, płakałaby dziyw-cyna”; w wyrazie „lasa” słychać glottalne l, a w przypadku słowa „drzewo”
zgłoska dz zamienia się w dź, dając de facto „dźewo”.
W mowie Polonii orawskiej zawierają się najważniejsze cechy gwary orawskiej, m.in. mazurzenie (cas – czas, duzy – duży), przydech (Hame-ryka – Ame(Hame-ryka), prejotacja (janioł – anioł), a także labializacja (u otwiy-rać – otwieotwiy-rać)134. Bywa natomiast, że cechy orawskiej fonetyki zamienia-ją się z polską fonetyką. Przykładem tego może być fragment z piosenki To Orawskie pole, gdzie członkowie zespołu śpiewają: „To orawskie pole, same rygociska, nie uzyjes zycio, jacy robociska”. W pierwszym wyrazie frazy „orawskie pole” wyraźnie słychać labializację „uorawskie”, „pole” na-tomiast zaśpiewane zostało zgodnie z polską fonetyką, a powinno się ten wyraz wymówić „puole”.
Przyczyną takiej wymowy nie są tylko wpływy języków angielskiego oraz polskiego w środowisku Polonii chicagowskiej, na terenie polskiej Orawy mieszkańcy bowiem popełniają te same błędy. Powodem niezna-jomości odpowiednich reguł jest to, że gwara orawska jest głównie „gwarą oralną”. Zachowana jest dzięki posługiwaniu się nią na co dzień. Ponad-to w szkołach nie ma zajęć poświęconych prawidłowemu formułowaniu wypowiedzi w gwarze orawskiej. Inaczej jest w wypadku dialektu kaszub-skiego, który nie jest zaliczany do gwar, tylko jest uznany za jedyny dialekt występujący na terenie Polski. Dzięki temu uczniowie mogą zdawać egza-min dojrzałości z języka kaszubskiego na dwóch poziomach: podstawo-wym i rozszerzonym – jak jest to w wypadku matury z języka polskiego135. Co więcej, artykuły w gazetach regionalnych, m.in. „Tygodniku Podha-lańskim” czy „Mojej Orawie”, są często stylizowane na gwarę orawską.
Nie wszystkim mieszkańcom (czy twórcom artykułów) znane są zasady pisowni, a także nie ma jeszcze odpowiedniej instytucji, która by się zajęła propagowaniem pisania i mówienia gwarą orawską na terenie Orawy.
134 Gwary polskie. Orawa, http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_co ntent&task=view&id=343&Itemid=45 [dostęp: 24.05.2012].
135 TVP.info, Wiadomości, http://tvp.info/wiadomosci/wideo/23052012-1930/7246260, emisja 23.05.2012, godz. 19.30.
a
b
6a – b. Kapela Orawa (zdjęcia pochodzą ze zbiorów Aleksandra i Marii Jazowskich)