W toku niniejszych rozważań niezbędne staje się na obecnym etapie zarysowanie charakterystyki populacji osób odbywających karę pozbawienia wolności w Polsce. Z uwagi na szeroki zakres wskazanej problematyki zaprezentowane dywagacje zostaną ograniczone do głównych tendencji kształtujących się w więziennej populacji, a które to mają związek z tematem niniejszej rozprawy, np. w obszarze potencjalnego przeludnienia. Z kolei szczegółowe rozważania w zakresie społeczności osadzonych i ochrony ich zdrowia zostaną podniesione w dalszej części opracowania opartej na przeprowadzonych badaniach. Charakterystyka populacji osób odbywających karę pozbawienia wolności – chociażby przedstawiona w zarysie – jest jednak ważna z punktu widzenia niniejszej rozprawy z uwagi np. na zidentyfikowanie potrzeb osadzonych w zakresie ochrony ich zdrowia, wiążących się z tym potencjalnych problemów i wykrycie ich źródeł.
W pierwszej kolejności wskazać trzeba na ogólną liczbę osób przebywających w jednostkach penitencjarnych w Polsce na przestrzeni kilku ostatnich lat. Poniższa tabela prezentuje średnią liczbę osób odbywających kary izolacyjne w poszczególnych latach. Z przedstawionych danych wnioskować można, że stan zaludnienia w polskich jednostkach penitencjarnych ulega systematycznemu zmniejszaniu. Konkluzja w takiej postaci jest bardzo ważna, gdyż Polska od długiego czasu borykała się z przeludnieniem więzień, a z danych przedstawianych przez Ministerstwo Sprawiedliwości i Centralny Zarząd Służby Więziennej wynikałoby, iż aktualnie problem ten został zniwelowany. Tym samym w Polsce miałyby być przestrzegane rygory międzynarodowe wraz z poszanowaniem godności ludzkiej i zasadą humanitaryzmu, co miałoby także odzwierciedlenie w ochronie zdrowia osadzonych poprzez zapewnienie odpowiednich warunków bytowych i sanitarnych. Jak zostanie bowiem wskazane w dalszej części opracowania przeludnienie jednostek penitencjarnych wywołuje szereg negatywnych konsekwencji również w sferze zdrowotnej, którymi mogą być złe samopoczucie osadzonych, agresja, negatywne nastawienie względem administracji penitencjarnej, ale również zagrożenie szerzenia chorób zakaźnych.
84 2013 83 898 6 781 76 406 711 2014 78 987 6 687 71 221 1 079 2015 74 814 5 140 68 529 1 146 2016 71 456 4 917 65 421 1 118 2017 73 807 6 474 66 292 1 040
Tab. 1. Średnia liczba tymczasowo aresztowanych, skazanych i ukaranych w latach 2013-2017; źródło:
Roczne Informacje Statystyczne Ministerstwa Sprawiedliwości i Centralnego Zarządu Służby Więziennej za lata 2013-2017, http://www.sw.gov.pl/strona/statystyka-roczna [dostęp: 02 maja 2018 r.]
Niezbędna staje się jednak weryfikacja wyżej wskazanych wniosków, które można wysnuć z prezentowanych danych. Dzieje się tak dlatego, iż w konsekwencji przeludnienia polskich jednostek penitencjarnych oraz możliwych z tego tytułu konsekwencji Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów, które to następnie było zmienione w 2015 r. Zgodnie z tym aktem prawnym od 01 stycznia 2010 r. do liczenia zależności pojemności i zaludnienia jednostek penitencjarnych nie uwzględnia się cel i oddziałów dla „N”, cel izolacyjnych, szpitali, izb chorych, oddziałów tymczasowego zakwaterowania skazanych, a także domów dla matek i dzieci. W konsekwencji pod rozwagę należy poddać realność prezentowanych danych, tym bardziej, iż można zauważyć ich diametralną rozbieżność w latach przed wydaniem przedmiotowego rozporządzenia, a także po roku 2010, co będą przedstawiały wykresy zaprezentowane poniżej. Dodatkowo należy poddać pod rozwagę ów problem z uwagi na to, iż ewentualne przeludnienie w jednostkach penitencjarnych godzi w godność ludzką, jest sprzeczne z zasadą humanitaryzmu, a także stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia osadzonych. Podkreślić bowiem warto, że Polska przez długi czas miała problem z istniejącym przeludnieniem (który to problem w toku przeprowadzonych na potrzeby niniejszego opracowania badań empirycznych sygnalizują ankietowani osadzeni), a instytucje europejskie zalecają zwiększenie istniejącej normy powierzchni przypadającej na jednego osadzonego – szerzej na dalszym etapie rozprawy.
85
Wyk. 2. Pojemność jednostek penitencjarnych i liczba osadzonych w Polsce w 2008 r.;
źródło: Roczna Informacja Statystyczna Ministerstwa Sprawiedliwości i Centralnego Zarządu Służby Więziennej
za rok 2008, http://www.sw.gov.pl/strona/statystyka-roczna [dostęp: 02 maja 2018 r.]
Wyk. 3. Pojemność jednostek penitencjarnych i liczba osadzonych w Polsce w 2009 r.;
źródło: Roczna Informacja Statystyczna Ministerstwa Sprawiedliwości i Centralnego Zarządu Służby Więziennej
86
Wyk. 4. Pojemność oddziałów mieszkalnych i liczba osadzonych w oddziałach w Polsce w 2010 r.; źródło: Roczna Informacja Statystyczna Ministerstwa Sprawiedliwości i Centralnego Zarządu Służby
Więziennej za rok 2010, http://www.sw.gov.pl/strona/statystyka-roczna [dostęp: 02 maja 2018 r.]
Wyk. 5. Pojemność oddziałów mieszkalnych i liczba osadzonych w oddziałach w Polsce w 2011 r.; źródło: Roczna Informacja Statystyczna Ministerstwa Sprawiedliwości i Centralnego Zarządu Służby
87 W odniesieniu do powyższych danych wskazać dodatkowo należy, iż z Rocznych Informacji Statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości i Centralnego Zarządu Służby Więziennej sporządzonych za następne lata można dostrzec tendencję potencjalnego zmniejszenia się zaludnienia jednostek penitencjarnych. Konieczne jest więc oszacowanie skali populacji więziennej z zastrzeżeniem dodania osób wyłączonych na podstawie w/w rozporządzenia z dnia 25 listopada 2009 r. od uwzględniania ich w tym przedmiocie. Wówczas stanie się możliwe wskazanie rzeczywistego stanu zaludnienia polskich jednostek penitencjarnych oraz dostosowanie podejmowanych działań celem faktycznego wyeliminowania przeludnienia i jego konsekwencji, które to zagadnienie zostanie omówione w dalszej części rozprawy. Pamiętać jednak należy, że Polska jest jednym z krajów z największym zaludnieniem jednostek penitencjarnych, a wahania liczby osadzonych nie zawsze są uzależnione od stopnia przestępczości, ale również innych czynników. Ustalenia te powinny być szczególnie poddane pod rozwagę z uwagi na możliwość słabej kondycji psychicznej osadzonych w następstwie przeludnienia i ingerowania współosadzonych w jego bezpieczną sferę komfortu, a w następstwie możliwe zaburzenia psychiczne, które utrudnią bądź uniemożliwią readaptację społeczną osób pozbawionych wolności.
Niezbędne staje się jednak wskazanie, iż z danych Statystyk Rocznych wynika, że liczba osadzonych kobiet w polskich jednostkach penitencjarnych waha się na przestrzeni lat na poziomie od 2.500 do 3.000. Z kolei liczba osadzonych młodocianych sukcesywnie spada od poziomu ok. 2.500 do 1.164 w 2017 r. Oznacza to, że te grupy osadzonych stanowią bardzo małą część ogółu populacji więziennej. Należy jednak zwrócić na nie szczególną uwagę w związku z ich charakterem. Skazani młodociani bowiem, jak zostało już wskazane, trafiając do zakładu karnego często są dopiero na etapie kształtowania swoich osobowości, postaw społecznych i wartości. Wówczas stosowanie odpowiednich programów oraz pomocy psychologicznej ma zmierzać do umożliwienia ich readaptacji społecznej. Z kolei kobiety mogą być np. narażone na zajście w ciąże, co może pociągać za sobą konsekwencje m.in. w postaci zapewnienia opieki prenatalnej. Właśnie dlatego realizowanie prawa do ochrony zdrowia osadzonych jest tak ważne – zarówno z punktu widzenia zmian postaw skazanych i chęci podejmowania przez nich współpracy celem powrotu do życia w społeczeństwie otwartym, ale także w kontekście edukacji prozdrowotnej. Owa profilaktyka jest również kluczowa z uwagi na odbywanie kary pozbawienia wolności przez osoby zmagające się z chorobami zakaźnymi, celem uświadomienia choremu skazanemu ryzyka związanego z daną chorobą i sposobów działania zmierzających do zabezpieczenia pozostałych osadzonych przed zakażeniem.
88 Z punktu widzenia tematu niniejszego opracowania niezbędne staje się na obecnym etapie rozważań, wskazanie na elementy, które charakteryzują populację osadzonych, a które to w Statystykach Rocznych zostały pominięte. Ważnym czynnikiem wypływającym za ochronę zdrowia jest bowiem np. wiek osadzonego, który z uwagi na różnego rodzaju ograniczenia fizyczne wynikające z zaawansowanego wieku może potrzebować leków bądź specjalistycznego sprzętu. Podobna sytuacja dotyczy osób niepełnosprawnych fizycznie, których stan często wymaga określonych warunków technicznych oraz udostępnienia niezbędnego sprzętu medycznego, aby ich prawo do zdrowia mogło być realizowane. Jako przykład można podać sytuację osadzonego, który nie posiada jednej nogi i nie jest w stanie poruszać się bez użycia kul ortopedycznych. Wówczas w przypadku braku zagwarantowania potrzebnego sprzętu skazany z jednej strony traci możliwości fizycznej aktywności, co może w konsekwencji doprowadzić do kolejnych zaburzeń organizmu. Jednocześnie taka sytuacja może doprowadzić do poczucia przez skazanego odrzucenia i wykluczenia, ale również do zaburzeń psychicznych, jak np. depresja.
W związku z powyższym należy stwierdzić, że charakterystyka populacji osób odbywających karę pozbawienia wolności, a także podział systemów wykonywania przedmiotowej kary i jednostek penitencjarnych są niezbędnymi elementami zmierzającymi do umożliwienia osadzonym readaptacji społecznej. Aby cel ten mógł zostać urzeczywistniony konieczne jest jednak podejmowanie przez instytucje państwowe oraz szeroko pojętą kadrę penitencjarną takich działań, które skłonią skazanych do podjęcia współpracy, zmiany swoich postaw i wykształtowania umiejętności życia w społeczeństwie otwartym po odbyciu kary. Jednym z takich elementów jest zapewnienie osadzonym ochrony ich zdrowia, które to jest pojmowane jako jedno z podstawowych praw człowieka, wynikające z jego godności. Z kolei człowiek, który nie ma zagwarantowanych należnych mu praw czuje odrzucenie, poniżenie, wykluczenie, a w dalszej kolejności złość, bunt i agresję – wówczas proces readaptacji społecznej osadzonych nie jest możliwy.