Niepoczytalność i jej konsekwencje na gruncie kodeksu karnego

Zgodnie z art. 31 § 1 obowiązującego kodeksu karnego niepoczytalność oznacza stan, w którym osoba nie ma możliwości rozpoznania znaczenia swojego czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, który to stan jest spowodowany upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną lub innym zakłóceniem czynności psychicznych. Kluczowe jest, iż stan ten musi mieć miejsce w chwili czynu. Jest to spowodowane tym, iż w przypadku, np. doznanych przeżyć i wizji izolacji sprawca czynu może stać się niepoczytalny, ale wówczas jego stan nie wpływa na ocenę prawnokarną czynu.

Analizując obszerną w swojej materii literaturę dotyczącą metod określania niepoczytalności oraz jej źródeł można wskazać na kilka sposobów jak np. metoda biologiczna, psychologiczna i mieszana²²¹. Z uwagi na tematykę opracowania oraz bardzo złożoną problematykę niepoczytalności konieczne staje się pokrótce wskazanie, iż na gruncie polskich przepisów karnych definicja niepoczytalności została oparta na metodzie mieszanej, gdyż łączy w sobie elementy określonego stanu psychicznego sprawy w postaci niemożności rozpoznania znaczenia swojego czynu lub pokierowania swoim zachowaniem przy jednoczesnym uwzględnieniu przyczyn biologiczno-psychiatrycznych zaistniałego stanu, którymi mogą być choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenia czynności psychicznych. W konsekwencji, aby sprawca czynu nie ponosił odpowiedzialności karnej z uwagi na swoją niepoczytalność konieczne jest wystąpienie łącznie jednej z przyczyn wskazanej w art. 31 § 1 k.k., w następstwie której dana osoba nie będzie w stanie pokierować swoim zachowaniem lub rozpoznać znaczenia swoich działań.

Upośledzenia umysłowe oraz choroby psychiczne stanowiące przyczynę niepoczytalności sprawcy zostały już omówione w rozdziale dotyczącym zdrowia

220 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1973 r., III KR 257/73, PiŻ 1974, nr 10, s. 14.

221 A. Golonka, op. cit., s. 63-70, J. Konecki, Niepoczytalny sprawca czynu zabronionego w postępowaniu karnym, Warszawa 2015, s. 29-31.

191 psychicznego. Po krótce można jednak przypomnieć, że upośledzenie umysłowe należy rozumieć jako istotne ograniczenie sprawności umysłowej stanowiące wynik zaburzenia rozwojowego. Z kolei choroba psychiczna oznacza dysfunkcyjne zaburzenia psychiczne, które mogą skutkować, np. psychozą, urojeniami. Scharakteryzować jednak należy również inne zakłócenia czynności psychicznych, które mogą leżeć u podstaw niepoczytalności sprawcy. Zgodnie z zasadami logiki i wykładni można wnioskować, iż ustawodawca miał zamiar objęcia tym terminem innych form ograniczenia poczytalności, które to nie są ani chorobą psychiczną, ani upośledzeniem umysłowym. Można je określić jako „krótkotrwałe, przemijające zaburzenia psychiczne ze zmianami świadomości, często pobudzeniem ruchowym, pokryte niepamięcią (…) pojawiające się nagle wśród pełnego zdrowia i przemijające bez defektów psychicznych, albo pewne zjawiska fizjologiczne, zwłaszcza w koegzystencji z czynnikami frustrującymi”222. Tym samym są to stany człowieka wywołane np. wysoką gorączką, zatruciem, klimakterium lub skrajnym przemęczeniem.

W zdiagnozowaniu niepoczytalności sprawcy czynu kluczowe jest również – jak już zostało wskazane – określenie następstw wyżej wymienionych przyczyn. Brak możliwości rozpoznania znaczenia swojego czynu przez daną osobę oznacza bowiem niemożność przewidzenia możliwych skutków podejmowanych działań, ale także brak umiejętności ich oceny społeczno-moralnej. Przesłanka ta bazuje na zakłóceniu świadomości danej osoby w aspekcie prawidłowego odbioru rzeczywistości223. Oznacza to, iż sprawca czynu albo nie rozumie tego co robi, albo nie potrafi tego prawidłowo ocenić. Istotne jest jednak odróżnienie stanu osoby niepoczytalnej od pozostawania w błędzie. Niepoczytalność jest spowodowana określonymi wadami psychicznymi ograniczającymi zdolność osoby do realnego odbioru rzeczywistości, zaś w przypadku pozostawania w błędzie sprawca ma możliwość realnej oceny sytuacji, jednak z uwagi na określone okoliczności jej nie wykorzystuje. Z kolei niemożność pokierowania swoim postępowaniem – stanowiąca drugi element psychologiczny definiowania niepoczytalności – należy rozumieć jako zakłócenie woli224, a więc uniemożliwienie swobodnego i świadomego decydowania co do podejmowanych działań. Wskazać także należy na kompatybilną relację między brakiem możliwości pokierowania swoim postępowaniem, a uniemożliwionym rozpoznaniem znaczenia czynu, gdyż pierwszy z tych członów wynika

222 J. Przybysz, Kompendium psychiatrii sądowej. Opiniowanie w procesie karnym. Podręcznik dla lekarzy i

prawników, Toruń 2011, s. 41.

223 T. Bojarski [w:] T. Bojarski (red.) Kodek karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 109.

192 z drugiego225. Oznacza to bowiem, iż osoba, która nie jest świadoma rodzaju i skutków podejmowanych przez siebie działań nie może również należycie pokierować swoim zachowaniem. Należy jednak odróżnić sytuacje, w których osoba rozpoznaje znaczenie swojego czynu, ale nie jest w stanie pokierować swoim postępowaniem, np. z uwagi na tzw. głód narkotykowy, co również będzie przesłanką do stwierdzenia jej niepoczytalności.

Zakreślić należy, że tematyka wskazanych zagadnień jest bardzo obszerna i często stanowi samodzielny temat do szerokich analiz, co uzasadnia skupienie się w chwili obecnej na karnomaterialnych następstwach stanu niepoczytalności sprawcy, a w konsekwencji na podejmowanych w stosunku do niego dalszych działaniach, w których kluczowe znaczenie odgrywa ochrona zdrowia z uwagi na stan psychofizyczny osoby niepoczytalnej. W prawie karnym jednym z fundamentalnych członów przestępstwa jest bowiem wina sprawcy, co zostało bezpośrednio ujęte chociażby w art. 1 § 3 k.k. oraz art. 1 § 2 k.k.s. i art. 1 § 2 k.w., a która to w bardzo uproszczony sposób rozumiana jest jako obiektywna zarzucalność wobec danej osoby popełnienia czynu zabronionego, której przesłanki określone są ustawą226. Jak wynika już z dotychczasowych rozważań winy nie można przypisać osobie niepoczytalnej w chwili czynu, co w konsekwencji skutkuje brakiem odpowiedzialności karnej²²⁷. Jednak z uwagi, np. na zagrożenie popełnienia kolejnego czynu zabronionego wobec osoby niepoczytalnej można orzec określone środki zabezpieczające, np. w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym, czy poddania danej osoby terapii. W toku rozważań w przedmiocie niepoczytalności pojawia się jednak jakże kluczowe z punktu widzenia wykonywania kary pozbawienia wolności zagadnienie dotyczące niepoczytalności sprawcy czynu, który to stan niepoczytalności wystąpił już na etapie postępowania penitencjarnego, np. w wyniku doznanych przeżyć. Wówczas powstaje pytanie, czy w takim przypadku możliwa jest realizacja celów kary pozbawienia wolności wraz z poszanowaniem godności ludzkiej i przestrzeganiem zasady humanitaryzmu. Kolejnym problemem może być także sytuacja, w które sprawca czynu w odniesieniu do pewnych swoich działań był niepoczytalny, jednak w zakresie innych posiadał już pełną świadomość swoich czynów. Rozwiązania tych dylematów należy upatrywać w zastosowaniu wyżej wymienionych środków zabezpieczających, a także postępowań incydentalnych, które to zagadnienia zostaną omówione w dalszej części rozprawy.

225 A. Golonka, op. cit., s. 177; J. Konecki, op. cit., s. 64-65.

226 Por. L. Gardocki, op. cit., s. 54.

193

2.1.2. Poczytalność ograniczona w stopniu znacznym i jej konsekwencje na