Aby zrozumieć dokładniej, co oznacza termin zdrowia fizycznego i psychicznego niezbędne staje się jednak odwołanie a contrario do niepełnosprawności, która w odniesieniu do ułomności fizycznych często nazywana jest niepełnosprawnością ruchową. Pojęcie to jednak ewoluowało na przestrzeni lat z uwagi na takie czynniki jak zmiany społeczno-kulturowe, gospodarcze, geograficzne i historyczne. Do chwili obecnej terminu tego nie udało się jednak dokładnie sprecyzować.
Najogólniej można przyjąć, że niepełnosprawność ruchowa oznacza różnego rodzaju dysproporcje fizyczne, które stwarzają trudności w wykonywaniu powszechnych czynności życia codziennego. Osoba niepełnosprawna fizycznie nie może bowiem częściowo lub całkowicie zrealizować niektórych czynności samodzielnie i wymaga przy tym pomocy osób trzecich. Stan swego rodzaju uzależnienia osób niepełnosprawnych od innych ludzi może mieć różny charakter, ponieważ może wynikać z dysfunkcji wrodzonych, nabytych, stałych lub czasowych. W zależności od rodzaju niepełnosprawności sposób przeżywania swojej odmienności może być różny przez poszczególne osoby. Na pewno zdecydowanie łatwiej odnaleźć się w codziennej rzeczywistości osobom, które mają różne ograniczenia od urodzenia, gdyż nie znają oni innego sposobu funkcjonowania i taki stan rzeczy jest dla nich naturalny. Podobnie jest z osobami, których niepełnosprawność jest jedynie czasowa i mają oni możliwość powrotu do pełni fizycznego funkcjonowania – wówczas osoby takie nie tracą nadziei na poprawę swojego stanu zdrowia i chętnie poddają się, np. rehabilitacji i podejmują współpracę ku temu zmierzającą. Lustrzanym odbiciem takiej postawy są osoby pozbawione wolności, które mają nadzieję na zmianę swojego życia po wyjściu z jednostki penitencjarnej, chcąc tym samym „nauczyć się” funkcjonowania w społeczeństwie otwartym i urzeczywistnić proces readaptacji społecznej. Osadzeni jednak także mają różne ograniczenia fizyczne, z którymi muszą im pomóc sobie radzić instytucje państwowe. Owe wsparcie, a dokładniej rzecz ujmując realizacja przysługujących osadzonym w tym zakresie praw może polegać, m.in. na dostępie do rehabilitacji, czy korzystania z wózka inwalidzkiego.
Z kolei niepełnosprawność psychiczna, nazywana inaczej intelektualną, odnosi się do zaburzeń uniemożliwiających dostateczne rozeznanie w codzienności. Termin ten jest jednak bardzo złożony i nie do końca wyjaśniony. Istotne jest jednak, że zdrowie psychiczne warunkuje prawidłowo funkcjonujący ośrodkowy układ nerwowy, a w wyniku jego zaburzeń
118 lub uszkodzeń powstają problemy natury psychicznej. Zdefiniowania terminu niepełnosprawności podjęła się również Światowa Organizacja Zdrowia, która wyodrębniła kilka jej wariantów:
niesprawność (impariment) – a więc utratę sprawności lub istnienie pewnej nieprawidłowości w funkcjonowaniu lub budowie organizmu zarówno pod względem psychicznym, psychologicznym oraz stricte fizycznym,
niepełnosprawność (disability) – oznacza różnego rodzaju ograniczenia lub całkowity brak możliwości prowadzenia aktywnego trybu życia odnośnie wykonywania czynności życia codziennego,
ograniczenie w wypełnianiu ról społecznych (handicap) – a więc dysfunkcja danej osoby, która ogranicza lub uniemożliwia realizację ról społecznych, które osoba ta mogłaby pełnić w społeczeństwie.
Niepełnosprawność została także zakreślona w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej142, w której wyodrębniono jej trzy stopnie:
znaczny stopień niepełnosprawności – do którego zalicza się osoby z naruszoną sprawnością organizmu, które są niezdolne do pracy albo zdolne do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i które wymagają, w celu możliwości pełnienia określonych ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy osób trzecich w związku z tym, iż są one niezdolne do samodzielnej egzystencji,
umiarkowany stopień niepełnosprawności - zalicza się do niego osoby u których występuje naruszona sprawność organizmu, które są niezdolne do pracy albo zdolne do pracy tylko w warunkach pracy chronionej lub wymagające czasowej albo częściowej pomocy osób trzecich, aby możliwe stało się pełnienie przez nich ról społecznych, lekki stopień niepełnosprawności – do którego zalicza się osoby mające naruszoną
sprawność organizmu, powodującą istotne obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w odniesieniu do osób o podobnych kwalifikacjach zawodowych mających pełną sprawność psychiczną i fizyczną lub osoby mające ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, które dają się kompensować przy pomocy stosowania przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych lub środków technicznych.
142 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 z późn. zm.
119 Z kolei zgodnie z rozporządzeniem w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności143 wyróżnione zostały takie rodzaje niepełnosprawności jak:
upośledzenie umysłowe; choroby psychiczne;
zaburzenie głosu, mowy i choroby słuchu; choroby narządu wzroku;
upośledzenie narządu ruchu; epilepsja;
układu oddechowego i krążenia; choroby układu pokarmowego; choroby układu moczowo-płciowego; choroby neurologiczne;
inne, w tym schorzenia endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia
enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego;
całościowe zaburzenia rozwojowe
Różne mogą być także przyczyny niepełnosprawności fizycznej jak i psychicznej, np. choroby genetyczne i wrodzone, choroby zakaźne, nowotworowe, psychiczne, ale także różnego rodzaju urazy, szkodliwe warunki środowiska oraz szkodliwy styl życia. Istotne jest także, że odróżnienie choroby od stanu zdrowia fizycznego jest dużo prostsze niż w przypadku rozpoznania zaburzeń psychicznych. Jest to bardzo istotne z uwagi na temat niniejszego opracowania, gdyż można przyjąć, że instytucje państwowe i jednostki ochrony zdrowia znając przyczyny powstawania niepełnosprawności (lub choroby) mają możliwość albo skutecznie jej zapobiegać jako skutkowi ujemnemu danego zdarzenia, albo są w stanie zapewnić niepełnosprawnym (chorym) osadzonym niezbędne świadczenia zdrowotne, usługi i potrzebny sprzęt medyczny w celu umożliwienia im funkcjonowania w społeczeństwie. Takie działania są jednak możliwe tylko w konsekwencji zapewnienia prawidłowego funkcjonowania całego systemu ochrony zdrowia osób odbywających kary izolacyjne.
143 Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. z późniejszymi zmianami w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności.
120
5. Standardy i formy ochrony zdrowia oraz zarys funkcjonowania i zadań