Zasada humanitaryzmu

W międzynarodowym i polskim systemie prawnym kluczową rolę odgrywa zasada humanitaryzmu. Przepisy szczególne oraz doktryna doprecyzowały obecnie jej znaczenie, jednak niezbędne staje się szersze rozważenie humanitaryzmu oraz sposobu postępowania zgodnego z ową zasadą. Według definicji słownikowych humanitaryzm pochodzi od łacińskiego słowa humanitas oznaczającego ludzkość i człowieczeństwo. Tłumaczy się je jako postawę cechującą szacunek wobec człowieka oraz troskę o jego dobro. Z kolei humanitarny oznacza postępującego zgodnie z zasadami humanitaryzmu, a więc stawiającego sobie za cel dobro innego człowieka210. Jednocześnie wskazuje się, że humanizm stanowi wartość intelektualną wywodzącą się z nurtu antycznego i oświeceniowego, zaś humanitaryzm jest wartością etyczną211.

Na gruncie rozwoju szeroko pojętego prawa i polityki karania do znaczącego przełomu w zakresie humanitarnego karania doszło w dobie epoki oświecenia, kiedy to Cesare Beccaria zaprotestował stosowaniu tortur oraz był przeciwny karze śmierci212. Z humanitarnym traktowaniem skazanych oraz sposobem wykonywania kar wiążą się nierozerwalnie inne sztandarowe reguły, takie jak m.in. omówione już poszanowanie godności ludzkiej, ale także

210 L. Drabik, E. Sobol, op. cit., s. 150; J. Okaramus, M. Tytuła, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 2011, s. 94.

211 T. Sinko, Od filantropii do humanitaryzmu i humanizmu, Warszawa 1960, s. 6.

185 zakaz tortur oraz okrutnego lub poniżającego traktowania, czy karania. W przepisach nie zwarto jednak definicji legalnej terminu „humanitarnego traktowania”, którego zdefiniowanie staje się niezbędne celem umożliwienia prawidłowej realizacji tej fundamentalnej zasady. Tym samym – również w oparciu o powyższe wskazania – można w toku rozważań przyjąć, iż humanitarne traktowanie należy postrzegać w dwóch płaszczyznach, a więc w pozytywnej i negatywnej. Ujęcie pozytywne należy wówczas rozumieć jako działania podejmowane względem danej osoby z poszanowaniem jej podstawowych praw i wolności zmierzające do zapewnienia jej powszechnie panujących standardów w danym społeczeństwie213. Z kolei ujęcie negatywne odnosi się do postępowań, które są niehumanitarne, a więc są sprzeczne z podstawowymi prawami i wolnościami ludzi oraz powszechnie panującymi normami traktowania jednostek.

W kontekście osób pozbawionych wolności zasada humanitaryzmu dotyczy jednak również zapewnienia stosownych warunków socjalno-bytowych, np. w postaci stanu sanitarno-higienicznego jednostek penitencjarnych, zapobiegania przeludnieniu, zapewnienia dostępu do leków, czy umożliwienia edukacji i zatrudniania osadzonych, które to łagodzą odczuwaną opresję i przyczyniają się do readaptacji społecznej, m.in. z uwagi na pozytywny wpływ na kondycję psychiczną osadzonego i następnie jego zdolność i chęć do podjęcia współpracy w toku stosowanych oddziaływań penitencjarnych. W tym miejscu można odwołać się do stanowiska Trybunału Konstytucyjnego zgodnie z którym „za niehumanitarne uznać należy takie działania organów władzy państwowej, które – nie służąc bezpośrednio założonym celom kary pozbawienia wolności – prowadzą do udręki fizycznej skazanych, do poniżania ich godności osobistej, uszczuplania ich praw albo uniemożliwiania im ochrony swoich praw”214. Oznacza to tym samym, iż instytucje państwowe oraz szeroko pojęty personel jednostek penitencjarnych nie tylko nie mogą podejmować działań, które w jakikolwiek sposób mogłyby naruszać prawa i wolności osadzonych, ale także spoczywa na nich obowiązek ochrony praw osób pozbawionych wolności, które to przysługują im z tytułu bycia jednostką ludzką, tak samo jak pozostałym członkom społeczeństwa.

Z powyższego wynika, że zasada humanitaryzmu jest jedną z podstawowych fundamentów zarówno prawa karnego materialnego, postępowania karnego, ale przede wszystkim

213 Por. P. Sarnecki, Komentarz do art. 41 Konstytucji RP, [w:] L. Garlicki (red.) Konstytucja Rzeczypospolitej

Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, s. 8.

186 egzekwowania kary, kiedy to może dochodzić w najszerszym zakresie do naruszania praw i wolności skazanych.

W pierwszej kolejności należy jednak odnieść się do uregulowań zawartych w Konstytucji RP, gdzie we wskazanym już art. 40 wyartykułowano zakaz stosowania tortur oraz nieludzkiego, okrutnego i poniżającego traktowania lub karania, a także posługiwania się karami cielesnymi. Regulacja ta jest bardzo ogólna, jednak można z tego wnioskować jak szeroki zakres obejmuje zasada humanitaryzmu, która to odnosi się w prawdzie do zakazu zachowań ingerujących, np. w sferę cielesną człowieka, które to mogą stanowić naruszenie jego godności, ale dotyczy także zakazu traktowania poniżającego, które z kolei w dużej mierze odnosi się do sfery psychicznej i uczuć danej jednostki, jej wrażliwości i potrzeb. Z punktu widzenia niniejszego opracowania istotnym przepisem jest również art. 41 ust. 4 Konstytucji, który odnosi się bezpośrednio do osób pozbawionych wolności poprzez zapewnienie im humanitarnego traktowania²¹⁵. Pozbawienie wolności oznacza bowiem uniemożliwienie osadzonym korzystania z tego prawa oraz ograniczenie możliwości samodzielnego realizowania innych praw i wolności, jak chociażby zapewnienie ochrony zdrowia, które w warunkach izolacji wiąże się z podjęciem szeregu procedur. W konsekwencji to na instytucjach państwowych spoczywa cały obowiązek ochrony praw i wolności osadzonych, co wynika z absolutnego charakteru zasady humanitaryzmu, a co wiąże się z zapewnieniem osobom pozbawionym wolności warunków umożliwiających i zachęcających ich do podjęcia współpracy w zakresie zmian swoich postaw, a co za tym idzie ich readaptacji społecznej.

Wskazać należy, że zagadnienia w zakresie ochrony praw i wolności osób izolowanych oraz wynikających z tego obowiązków ciążących na instytucjach państwowych na gruncie przepisów szeroko pojętego prawa karnego – w tym także w zakresie ochrony zdrowia – będą podejmowane na dalszym etapie opracowania. Jednak już w chwili obecnej niezbędne staje się odniesienie do owych przepisów w kontekście obowiązywania i przestrzegania zasady humanitaryzmu zarówno w toku orzekania jak i wykonywania kar, a w tym w szczególności kary pozbawienia wolności.

W związku z powyższym wskazać należy na art. 3 k.k. i art. 4 k.k.w., w których wyraz znalazła zasada humanitaryzmu wraz z poszanowaniem godności ludzkiej, poprzez wskazanie ich jako podstaw stosowania kar i pozostałych środków przewidzianych w owych kodeksach.

187 W kodeksie karnym zawarto bowiem ogólną zasadę przestrzegania wskazanych wytycznych w odniesieniu do kar i innych środków. Tym samy należy wnioskować, iż poszanowanie godności ludzkiej i humanitarne traktowanie są fundamentem postępowania na wszystkich etapach prawa karnego, a więc również w toku wykonywania kar. Wiąże się to także z ochroną zdrowia osadzonych, a w szczególności pod względem pozytywnego oddziaływania na ich stan psychiczny, który warunkuje szeroko pojęte zdrowie oraz możliwość osiągnięcia celu wykonywania kary pozbawienia wolności.

Na uwagę zasługuje pogląd A. Zolla, który wskazuje, iż zasada humanitaryzmu przewidziana w art. 3 k.k. jest w pierwszej kolejności adresowana do sądów, które to powinny ją uwzględniać na etapie orzekania wraz z poszanowaniem godności osoby karanej. Istotne jest, że w konsekwencji nie może mieć miejsca prewencja generalna w jej negatywnym ujęciu, a więc oznaczającym odstraszanie potencjalnych sprawców przez wymierzanie kar tak surowych, które mogą przekroczyć stopień zawinienia osądzanego sprawcy216. Stanowisko to jest tak znaczące z uwagi na aktualną politykę karania, rozwój praw człowieka i cele orzekania jak i wykonywania kar, co ponownie wiąże się z ochroną zdrowia i pozytywnym oddziaływaniem na kondycje psychiczną osadzonych, którzy czując się niesprawiedliwie osądzeni mogą doznać zaburzeń psychicznych lub nie chcieć współpracować w toku podejmowanych oddziaływań penitencjarnych. Prawo karne musi bowiem spełniać funkcję gwarancyjną i sprawiedliwościową poprzez kształtowanie świadomości społecznej w zakresie obowiązujących przepisów i norm prawnych, ale także postaw identyfikowania się z nimi. W związku z powyższym zasada humanitaryzmu powinna stanowić wyznacznik do wymierzania kar wyłącznie w przypadkach przewidzianych prawem oraz w granicach zmierzających do realizacji celów prawa karnego, ale także minimalizowania dolegliwości kary i cierpień z nią związanych.

Wskazany powyżej art. 3 k.k. należy także uwzględniać w toku wykładni art. 4 k.k.w., który to stanowi swoiste dopełnienie regulacji prawa karnego materialnego, a który należy z kolei określić mianem przepisu programowego, ponieważ jest on uznawany jako ogólna dyrektywa stosowania również prawa penitencjarnego²¹⁷. Jednocześnie koniecznym staje się wskazanie, iż w następstwie dokonanych rozważań – także w przedmioie przepisów międzynarodowych

216 K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny : część ogólna : komentarz do art. 1-116 Kodeksu karnego, Kraków 1998, s. 58.

217 Por. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 17-19; T. Szymanowski, Godność sprawcy

188 jak i polskich – zawarcie regulacji wyrażonych w art. 4 k.k.w. było w pełni zasadne i nie należy interpretować ich jako powielanie określonych norm218. Wiąże się to z już wcześniej wskazanym problemem jakim jest pozycja osób skazanych, a w szczególności na karę pozbawienia wolności, która przejawia się w braku akceptacji przez społeczeństwo, co z kolei może implikować szereg dalej idących negatywów i naruszeń ich praw. Osoby izolowane mogą bowiem być narażone na nieprawidłowe traktowanie (również w zakresie ochrony ich zdrowia), które jednocześnie nie będzie zmierzało do osiągnięcia celów kary. Właśnie dlatego tak ważne jest zapewnienie osobom pozbawionym wolności poszanowania ich godności i przestrzegania zasady humanitaryzmu, a dodatkowe wyartykułowanie (art. 4 k.k.w.) ciążącego w tym zakresie po stronie instytucji państwowych obowiązku stanowi dodatkową gwarancję ochrony praw skazanych na etapie postępowania wykonawczego. Jest to tym bardziej znaczące, gdyż – jak zostało już wskazane – osoby pozbawione wolności są uzależnione od instytucji państwowych, a ich możliwe działania są ściśle uregulowane i kontrolowane przez pracowników jednostek penitencjarnych, którzy to mogą z kolei nawet nieświadomie eksponować swoją „wyższą” pozycję. W konsekwencji może dochodzić do swego rodzaju nadużyć godzących w godność osadzonych, które będą miały znamiona, np. nieludzkiego, czy poniżającego traktowania. Właśnie z tych względów jako niezbędne należy uznać wypracowanie takich oddziaływań penitencjarnych i sposobów ich wykorzystywania, które będą mogły zachęcić osadzonych do współpracy z administracją penitencjarną, ale też owym pracownikom zapewnią kondycję psychiczną, która to wpłynie na sposób postrzegania przez nich osób izolowanych, co zwiększy niewątpliwie efektywność wykonywania kary pozbawienia wolności oraz będzie przejawem poszanowania godności ludzkiej i przestrzegania zasady humanitaryzmu.