Na obecnym etapie rozważań trzeba podnieść, iż systemy wykonywania kary pozbawienia wolności przejawiają się także w różnych rodzajach i typach jednostek penitencjarnych oraz klasyfikacji skazanych, co nierozerwalnie wiąże się z dostosowaniem ochrony zdrowia osadzonych w zależności od warunków ich izolacji oraz osobistych przesłanek. Odpowiedni przydział danego skazanego chociażby do konkretnej celi ma bowiem znaczenie zarówno pod względem realizacji celów wykonywania kary pozbawienia wolności, ale także ochrony zdrowia osadzonego szczególnie w zakresie jego prawidłowej kondycji psychicznej. Wynika to z tego, że skazany, który trafia do jednostki penitencjarnej i musi zmierzyć się z opresją wynikającą z izolacji jest najprawdopodobniej podatny, np. na współosadzonych, którzy mogą zarówno pomóc mu odnaleźć się w danych warunkach i dostrzec możliwości zmiany, ale mogą również wpłynąć na jego demoralizację, czy stanowić źródło agresji i szykan, co z kolei może prowadzić do zaburzeń psychicznych, m.in. w postaci zaburzeń adaptacyjnych, depresji, czy samoagresji.
5.1. Klasyfikacja skazanych
Potrzeba klasyfikacji skazanych wynika z faktu, że do jednostek penitencjarnych trafiają osoby na podstawie różnych tytułów prawnych, a na podstawie przepisów prawa karnego wyróżnia się:
osoby skazane na karę pozbawienia wolności, osoby tymczasowo aresztowane,
osoby ukarane karą aresztu.
Do populacji więziennej powinno się jednak zaliczać tylko osoby odbywające karę pozbawienia wolności i ukaranych, gdyż osoby tymczasowo aresztowane z uwagi na charakter tej instytucji nie podlegają kryteriom klasyfikacji do czasu wydania prawomocnego wyroku w ich sprawie, a zasady izolacji wynikają z toczącego się postępowania karnego.
Jak zostało wskazane na wcześniejszym etapie pracy klasyfikację skazanych można rozpatrywać jako element składowy systemu penitencjarnego. Oznacza ona bowiem taki podział osadzonych w następstwie, którego będzie można optymalnie stosować metody i środki
80 oddziaływania penitencjarnego w ramach każdego z systemów99. Tym samym wnioskować należy, że klasyfikacja zmierza również do zapewniania prawidłowego stanu psychicznego osadzonych i fizycznego (chociażby pod względem zapobiegania agresji) oraz wpływa na efektywność współpracy w toku podejmowanych działań zmierzających do readaptacji społecznej. Krysteria klasyfikacji ujęte w art. 82 § 1 k.k.w. można podzielić na materialne, takie jak płeć, wiek, stopień demoralizacji, poprzednia karalność, szczególne właściwości skazanego, ale również umyślność lub nieumyślność i stan zdrowia (zarówno fizycznego jak i psychicznego) oraz na formalne, a więc rodzaj wymierzonej kary, jej wysokość i charakter przestępstwa100.
Wskazać należy, że aktualnie na gruncie prawa międzynarodowego zastosowano w niektórych aktach przymus segregacji osadzonych. Przykładem są m.in. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Europejskie Reguły Więzienne. Polska w związku z ratyfikacją owych konwencji oraz własnymi uregulowaniami zawartymi w art. 82 § 1 k.k.w. i 88 § 3 k.k.w. przyjęła cele podziału skazanych określone jako:
zapewnienie warunków umożliwiających indywidualne oddziaływanie na osadzonych,
odizolowanie skazanych zdemoralizowanych od reszty osadzonych celem uniknięcia ich szkodliwego wpływu na pozostałych,
ochrona osobistego bezpieczeństwa skazanych w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności,
zapewnienie bezpieczeństwa jednostce penitencjarnej, ale również w dalszym zasięgu ochrona społeczeństwa przed osadzonymi, którzy stwarzają poważne zagrożenie.
Z uwagi na ograniczone ramy opracowania oraz tematykę rozprawy pominięte zostaną dalsze szczegółowe rozważania w zakresie klasyfikacji skazanych. Odnieść się jednak należy do kryterium klasyfikacji jakim jest stan zdrowia osób trafiających do jednostek penitencjarnych oraz celów owego podziału osadzonych, które to są we wzajemnej korelacji. Od dokonanej klasyfikacji zależy bowiem w jakim systemie osadzony będzie odbywał karę oraz jakie środki zostaną w stosunku do niego zastosowane. Kryterium stanu zdrowia nie dotyczy jednak wyłącznie ochrony konkretnie osoby trafiającej do zakładu karnego, ale
99 S. Ziembiński, op. cit., s. 5.
81 również zabezpieczenia zdrowia pozostałych osadzonych, np. w następstwie wykrycia u przyjmowanego skazanego choroby zakaźnej. Zastosowanie klasyfikacji sprzyja tym samym realizacji prawa osób odbywających karę pozbawienia wolności do ochrony zdrowia zarówno jako jednostki, ale także w odniesieniu do ogółu społeczności więziennej.
5.2. Typy jednostek penitencjarnych
W następstwie powyższych rozważań należy odnieść się do podziału jednostek penitencjarnych. Zgodnie z art. 69 k.k.w. wyróżnia się bowiem rodzaje zakładów karnych dla:
młodocianych,
odbywających karę po raz pierwszy, recydywistów penitencjarnych,
odbywających karę aresztu wojskowego.
Przedstawiony podział uwzględnia wiek osadzonych, a także dotychczasową liczbę skazań danej osoby. Należy przypomnieć, iż skazani młodociani odbywają obligatoryjnie karę pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania. Również zgodnie z wcześniejszymi uwagami, niezależnie od konieczności ochrony szeroko pojętego zdrowia, należy ponownie w tym przypadku podnieść rolę jaką pełni psycholog oraz oddziaływania penitencjarne zmierzające do zniwelowania opresji wynikającej z izolacji, jak np. praca, zajęcia naukowe i kulturalne. Osadzeni młodociani, a więc co do zasady osoby do 21. roku życia, mogą się bowiem odznaczać życiowym zagubieniem oraz niedojrzałością psychiczną i emocjonalną, których efektem jest łamanie prawa. Praca psychologów oraz indywidualnie dobrane programy zmierzające do rozwoju osadzonych mają również kluczowe znaczenie w zakładach karnych dla recydywistów penitencjarnych, gdyż ich readaptacja społeczna jest utrudniona z uwagi na swego rodzaju więzienne doświadczenia i brak umiejętności do życia w społeczeństwie. Z kolei w odniesieniu do osób odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy istotną wagę ma zarówno ochrona zdrowia psychicznego i fizycznego. Skazani pierwszy raz nie powinni bowiem czuć się wykluczeni, gorsi, zaniedbani. Właśnie dlatego konieczne staje się zapewnienie im wszelkich niezbędnych świadczeń medycznych, ale także wsparcia psychologa, który pomoże takim osadzonym odnaleźć równowagę psychiczną i ograniczy rozwój negatywnych cech osobowościowych. Z kolei w dalszym toku odbywania kary siła
82 oddziaływań zmierzających do zapewnienie dobrej kondycji psychicznej osadzonych mogłaby zostać przesunięta na działania ich aktywizujące.
Z kolei zgodnie z art. 70 §1 k.k.w. można wyróżnić typy zakładów karnych, a więc: zamkniętego,
półotwartego, otwartego.
Z uwagi na temat opracowania pominięte zostaną szczegóły związane z zasadami odbywania kary pozbawienia wolności w poszczególnych typach zakładów karnych. Wskazać jedynie należy, że różnią się one przede wszystkim stopniem zabezpieczenia i izolacji osadzonych, możliwością ich poruszania się po terenie jednostki penitencjarnej, a także zakresu obowiązków i praw osób pozbawionych wolności oraz kontaktów międzyludzkich. Zakłady typu zamkniętego można uznać za najsurowsze, gdyż prawa więźniów są najbardziej ograniczone, a zakres kontroli najszerszy. W konsekwencji osadzeni w nich przebywający mogą odczuwać opresję wynikającą z izolacji w bardzo silny sposób. Z kolei jednostki typu półotwartego charakteryzują się łagodniejszymi zasadami odbywania kary, np. w postaci zwiększonej liczby widzeń w miesiącu, swobodniejszego przemieszczania się, ograniczonej cenzury i kontroli, co niewątpliwie może przyczyniać się do lepszej kondycji psychicznej osadzonych w nich przebywających. Z kolei w zakładach karnych typu otwartego wiele ograniczeń i kontroli jest całkowicie zniesiona, np. w zakresie korespondencji, liczby widzeń, czy komunikacji z innymi osadzonymi.
Z punktu widzenia niniejszej rozprawy odwołanie się do wskazanego podziału zakładów karnych ma istotne znaczenie z uwagi na dostosowanie ochrony zdrowia osób izolowanych do panujących warunków. W zakładach typu zamkniętego trzeba bowiem położyć większy nacisk na zdrowie fizyczne poprzez zapewnienie dostatecznej ilości ruchu, gdyż osadzeni mają maksymalnie ograniczone przemieszczanie się. Jednocześnie w takim przypadku oraz w następstwie odczuwania większej presji psychicznej skazani mogą mieć więcej problemów ze zdrowiem psychicznym w porównaniu do osadzonych przebywających w zakładach typu otwartego.
83
6. Charakterystyka populacji osób odbywających karę pozbawienia wolności