System terapeutyczny

W związku z powyższym koniecznie wskazać należy, że ochrona zdrowia ma również niebagatelne znaczenie w systemie terapeutycznym. Skazany może bowiem trafić do niego na samym początku wykonywania kary pozbawienia wolności, ale także w konsekwencji wyżej

90 Por. A. Mańka, Kara pozbawienia lub ograniczenia wolności jako czynnik modyfikujący system rodzinny

skazanego [w:] D. Lizoń-Szłapowska (red.), Kryzys w resocjalizacji a wybrane aspekty pracy penitencjarnej,

75 wskazanych zaburzeń osobowościowych, które wymagają specjalistycznego leczenia. System ten nabiera szczególnego znaczenia z uwagi na to, iż stan zdrowia – w tym momencie z naciskiem na zdrowie psychiczne – wpływa na efektywność stosowanych względem skazanego oddziaływań penitencjarnych. Istnieją jednak przypadki, w których owe oddziaływania muszą być indywidualnie dostosowane do stanu psychicznego danego osadzonego, aby możliwe stało podjęcie jakiejkolwiek współpracy i ociągnięcie celu wykonywania kary pozbawienia wolności. Tym samym najogólniej można stwierdzić, że w systemie tym karę odbywają osadzeni:

 upośledzeni umysłowo,

 uzależnieni – od alkoholu oraz innych środków odurzających lub psychotropowych,  z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi – w tym także skazani za

przestępstwa przeciwko wolności seksualnej,  niepełnosprawni fizycznie.

W konsekwencji powyższego system ten odznacza się szczególnym naciskiem na ochronę zdrowia osób pozbawionych wolności oraz rozmaitością specjalności lekarskich, które mają w nim zastosowanie. Jako główne zadania środków stosowanych w systemie terapeutycznym, które uwzględniają właściwości człowieka, można wskazać91:

 przywrócenie równowagi psychicznej osadzonego – proces ten ma szczególne znaczenie po trafieniu skazanego do jednostki penitencjarnej i odczuwaniu przez niego wykluczenia oraz braku pozytywnej wizji przyszłości,

 zapobieganie nasileniu się pejoratywnych cech osobowych – środek ten jest istotny z uwagi na wzbudzenie u osadzonych poczucia swojej winy i dostrzeżenia wad, a także możliwości jakie może za sobą nieść zmiana postawy i akceptacja norm społecznych,  wykształcenie umiejętności życia w społeczeństwie otwartym – działania w tym

zakresie są kluczowe z uwagi na zapobieganie powrotowi do przestępstwa przez osadzonych oraz ich identyfikację ze społeczeństwem,

 przygotowanie osób pozbawionych wolności do samodzielnego życia – proces ten przejawia się zarówno w zakresie wyżej wskazanej identyfikacji z pozostałymi ludźmi i normami powszechnie panującymi, ale także m.in. w odniesieniu do posiadanych

76 umiejętności oraz możliwości zarobkowych i mieszkaniowych, a co za tym idzie zmierza do zapewnienia dobrej kondycji psychicznej osadzonego poprzez zapewnienie mu warunków umożliwiających odnalezienie się w społeczeństwie otwartym i dając nadzieję na życie zgodne z powszechnie obowiązującymi normami.

Poddając analizie system terapeutyczny należy odnieść się szerzej jednak do kilku kwestii, które mają duże znaczenie z uwagi na temat niniejszego opracowania. W pierwszej kolejności rozważania te zostaną skupione na sytuacji osób upośledzonych umysłowo, które mimo prowadzonych badań psychiatrycznych i wydawanych opiniach specjalistycznych przebywają w warunkach izolacji. Wynika to zapewne ze stopnia zaawansowania danej choroby, czy upośledzenia umysłowego, który to mógł się zwiększyć dopiero w toku wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednocześnie podkreśla się, że niektóre osoby chcą wręcz ukryć swoją niepełnosprawność92, aby nie wyróżniać się od innych i nie być z tego powodu wykluczonymi. Mimo to waga problemu posiadanych dysfunkcji intelektualnych w toku odbywania kary pozbawienia wolności jest bardzo duża, gdyż generuje szereg problemów (np. lęk, wycofanie, zaniedbanie higieniczne, trudność porozumiewania się), ale również zagrożeń dla danego osadzonego (np. bycie obiektem drwin, agresji, wyzysku)⁹³, co jest ważne ze względu na ciążący na instytucjach państwowych obowiązek ochrony zdrowia osób pozbawionych wolności. Z tych względów, w niektórych przypadkach konieczne może okazać się zweryfikowanie zasadności izolacji danej osoby, w toku której to z uwagi na intensyfikację zaburzeń intelektualnych może stać się niemożliwe osiągnięcie celów wykonywania kary pozbawienia wolności.

Niezbędne staje się następnie odniesienie również do skazanych uzależnionych od środków odurzających. Konieczne jest przy tym wskazanie, że umieszczenie uzależnionej skazanej osoby w systemie terapeutycznym nie stanowi przejawu przymusowej terapii⁹⁴. Można jednak rozpatrywać uczestniczenie w owych programach jako obowiązek skazanego, co wiąże się

92 J. Heitzman, Niepełnosprawni intelektualnie i chorzy psychicznie w jednostkach penitencjarnych [w:], E. Dawidzuk, M. Mazur (red.), Osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną osadzone w jednostkach

penitencjarnych. Z uwzględnieniem wyników badań przeprowadzonych przez pracowników Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2017, s. 29.

93 Por. T. Rozwadowski, Osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną osadzone w jednostkach

penitencjarnych [w:], E. Dawidziuk, M. Mazur, op. cit., s. 211-212.

94 A. Kwieciński, Zgoda skazanego jako przesłanka stosowania odpowiedniego leczenia lub rehabilitacji w trakcie

wykonywania kary pozbawienia wolności. Uwagi na tle art. 117 k.k.w. [w:] T. Kalisz (red.), Prawo karne wykonawcze w systemie nauk kryminologicznych. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leszka Boguni, Wrocław

77 chociażby z art. 116 § 1 pkt. 3 k.k.w. Co za tym idzie wnioskować należy, że owe regulacje przewidziane przez ustawodawcę wprowadzają swego rodzaju ograniczenie w zakresie dobrowolności poddawania się terapii przez osoby uzależnione. Wynika to zapewne ze zmierzania do osiągnięcia celu wykonywania kary pozbawienia wolności oraz ochrony zdrowia osoby skazanej również w aspekcie psychologicznym, a więc poprzez zapobieganie rozwijania się patologicznych cech u danej jednostki. Świadczy o tym również możliwość objęcia na podstawie art. 117 k.k.w. odpowiednim leczeniem i rehabilitacją uzależnionego skazanego na podstawie orzeczenia sądu penitencjarnego nawet w przypadku braku zgody osoby izolowanej. Stanowisko takie wynika także z dyspozycji art. 96 k.k.w.95. Tym samym przewidziane regulacje zmierzają do ochrony zdrowia jednostki w warunkach izolacji również w przypadku sprzeciwu osadzonego, który z uwagi na swoje uzależnienie nie chce się leczyć lub nie jest w stanie podjąć stosownej decyzji96. Należy jednak zastanowić się nad skutecznością przeprowadzanego w takiej formie leczenia. Można bowiem wnioskować, że osoba poddana leczeniu wbrew swojej woli nie będzie chciała współpracować, co w konsekwencji wpłynie zarówno na brak zmiany jej postawy, możliwy rozwój dolegliwości fizycznych, ale także pogorszenie kondycji psychicznej w konsekwencji czego nie będzie realne osiągnięcie readaptacji społecznej.

Kolejną istotną płaszczyzną w toku analiz dotyczących systemu terapeutycznego jest sytuacja skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, których to grupa skazanych winna być objęta specjalistyczną opieką zdrowotną z uwagi na aspekty kryminologiczne97. Wiąże się to bowiem z tym, iż różnego rodzaju dysfunkcje natury psychicznej stanowią bardzo często czynnik do popełniania czynów zabronionych98. Warto jednak wskazać na swego rodzaju rozbieżność w podnoszonych zagadnieniach, a mianowicie możliwość skierowania skazanego do odbywania kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym bez jego zgody, która to już jest co do zasady wymagana celem podjęcia stosownego leczenia. Zasadniczym pytaniem staje się bowiem efektywność podejmowanych działań względem osadzonego i realność osiągnięcia celu wychowawczo-leczniczego umieszczenia go w systemie terapeutycznym. W sytuacjach, gdy osadzony został w nim

95 Por. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1998, s. 233, K. Postulski, Kodeks karny

wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012, s. 524.

96 A. Muszyńska, Podstawy prawne szczególnego traktowania skazanych uzależnionych od środków odurzających [w:] A. Kwieciński (red.), Postępowanie z wybranymi grupami skazanych w polskim systemie penitencjarnym.

Aspekty prawne, Warszawa 2013, s. 118.

97 A. Kwieciński, Skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi [w:] A. Kwieciński (red.)

Postępowanie…, s. 150.

78 umieszczony wbrew swojej woli i nie wyraża zgody na podjęcie względem niego działań medycznych można stwierdzić, że zastosowanie systemu terapeutycznego było w jego przypadku bezzasadne, gdyż nie będzie skutkowało osiągnięciem zamierzonych celów leczniczo-wychowawczych.

Wskazać należy, że w systemie terapeutycznym bardzo ważne funkcje pełni również psycholog – chociażby w zakresie wyżej wymienionych zadań – jednak istotne role odgrywają także specjaliści pozostałych dziedzin medycznych. Biorąc jednak pod uwagę zadania i cele dotychczasowych wskazanych systemów można odróżnić rolę owych specjalistów. W systemie programowanego oddziaływania szeroko pojęci pracownicy opieki zdrowotnej mają głównie za zadanie działać w zakresie profilaktyki prozdrowotnej, zapewniać ochronę zdrowia w sytuacjach rozwoju poszczególnych dolegliwości, dostarczać leki i niezbędne przedmioty medyczne, a także zapewnić potrzebne świadczenia medyczne – tak jak w przypadku osób żyjących na wolności. Z kolei w systemie terapeutycznym pracownicy ochrony zdrowia mają szersze cele. To od nich zależy bowiem nie tylko realizacja celu wykonania kary pozbawienia wolności, ale także sama możliwość odbycia tej kary.

Skazani, którzy nie chcą uczestniczyć w przygotowanych dla siebie programach, ani nie kwalifikują się do odbycia kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym trafiają do zwykłego systemu wykonywania kary. Mogą do niego trafić także osadzeni, którzy nie przestrzegają wymogów systemu programowego oddziaływania, a także ci, którzy mają krótki wymiar kary pozbawiania wolności. Jednak mimo iż, skazany został zakwalifikowany do omawianego systemu, może zostać w toku odbywania kary przeniesiony do innej jego formy, gdy pojawią się ku temu przesłanki. Może to być, np. chęć udziału w określonych programach, ale także konsekwencja rozwoju choroby. Nie można jednak zapomnieć, iż w systemie zwykłym osadzeni mają możliwość zatrudnienia, czy kontaktów z rodziną – jednak procesy readaptacyjne nie są wówczas tak zintensyfikowane, co prowadzi do zmniejszonych korzyści dla osoby pozbawionej wolności.

Dodatkowo wskazać należy, że kara pozbawienia wolności może być odbywana w systemie dozoru elektronicznego, który został uregulowany w rozdziale VIIa kodeksu karnego wykonawczego i na gruncie jego unormowań jest stosunkowo nowym rozwiązaniem. Ten sposób wykonywania kary pozbawienia wolności oraz jego integralność z tematem niniejszej rozprawy zostanie jednak szczegółowo omówiony w dalszej części pracy, z uwagi na zachowanie systematyki opracowania.

79