System programowanego oddziaływania

Jako podstawową formę wykonywania kary pozbawienia wolności wskazuje się system programowanego oddziaływania, który ma realizować jej cel w najszerszym zakresie⁸⁷.

87 Z. Hołda, Wykonywanie kary pozbawienia wolności [w:] Z. Hołda, J. Hołda, B. Żórawska, Prawo karne

72 Przejawia się on w stosowaniu działań zmierzających do wykreowania u osadzonych chęci współpracy, a w konsekwencji dostrzeżenia przez osoby pozbawione wolności potrzeby zmiany swojej postawy i akceptacji systemu wartości ogółu społeczeństwa. Aby osadzeni mogli osiągnąć takową transformację swoich poglądów i przekonań podejmowane są działania rozwijające ich umiejętności społeczne oraz zawodowe dzięki, którym po opuszczeniu jednostki penitencjarnej będą mogli funkcjonować w społeczeństwie otwartym88. Należy wnioskować, że system ten pozytywnie oddziałuje na ochronę zdrowia osadzonych zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym. Podejmowane oddziaływania penitencjarne uaktywniają bowiem osoby pozbawione wolności, dają im możliwość dodatkowego poruszania się, rozwoju, kontaktów z innymi ludźmi, ale również kreują nadzieję na poprawę swojego losu, co daje motywację do działania. W konsekwencji osadzony nie odczuwa tak silnie opresji związanej z izolacją, co ma szczególne przełożenie na jego kondycję psychiczną.

Co do zasady skazani mają wybór odnośnie odbywania kary pozbawienia wolności w omawianym systemie – istnieją jednak wyjątki. Obligatoryjnie są bowiem do niego kierowani młodociani oraz skazani wymagający uczestnictwa w specjalnych programach resocjalizacyjnych z uwagi na brak przystosowania do ogółu społeczeństwa, jak np. osoby uzależnione od alkoholu, bez podstawowego wykształcenia i bezrobotni. Jednak zachowanie możliwości wyboru przez skazanych odbywania kary pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania należy uznać jako poszanowanie godności ludzkiej, podmiotowe traktowanie osadzonych, ale przede wszystkim dostrzeżenie wartości dobrowolnie podejmowanych przez skazanych działań i w następstwie efektywności współpracy w zakresie ich readaptacji społecznej. Ma to niewątpliwie również wpływ na stan psychiczny osadzonych, gdyż mają szansę zmiany swoich postaw i zaadaptowanie się po odbyciu kary w społeczeństwie otwartym. Dostrzec jednak należy możliwość instrumentalnego traktowania tego systemu przez skazanych, którzy chcą w jego toku korzystać z mniejszego rygoru odbywania kary pozbawienia wolności, większych ulg, a także m.in. możliwości pracy, dodatkowych widzeń, czy przepustek. W konsekwencji realizacja celu readaptacyjnego z punktu widzenia osadzonych nie jest kluczowym motywem zdecydowania się na odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania. Mimo to zaletą jest wskazany pozytywny wpływ na kondycję psychofizyczną osadzonych, ponieważ w toku podejmowanych oddziaływań niwelowana jest możliwość powstawania zaburzeń psychicznych i chorób

73 psychosomatycznych. Z tego względu realizacja celu kary pozbawienia wolności w kontekście długoterminowym jest możliwa jedynie w konsekwencji dostrzeżenia przez osadzonych potrzeby zmiany swoich postaw, a następnie akceptacji norm moralnych obowiązujących w społeczeństwie, z którym skazany się identyfikuje. To właśnie system programowanego oddziaływania stwarza największe szanse na zmianę sposobu życia osadzonych89, jednak wymaga ze strony pracowników jednostek penitencjarnych działań, które będą motywowały osadzonych do współpracy i pokazywały możliwości życia w społeczeństwie otwartym zgodnie z obowiązującymi powszechnie zasadami, a także które to działania będą zmniejszały odczuwalną opresję wynikającą z izolacji i zapewniały warunki do rozwoju przybliżone jak poza jednostką penitencjarną.

Jednak, aby takowa transformacja mogła zostać urzeczywistniona nie jest wystarczające jedynie przeprowadzanie dla osób pozbawionych wolności programów z zakresu edukacji, czy pracy. Niezbędne staje się bowiem zagwarantowanie osadzonym takich warunków izolacji, które będą jak najbardziej zbliżone do panujących w realiach wolnościowych. Właśnie dlatego konieczne jest także zapewnienie osobom pozbawionym wolności ochrony ich zdrowia. Jest to kluczowy element systemu penitencjarnego, gdyż stanowi przejaw poszanowania godności ludzkiej i przestrzegania zasady humanitaryzmu. Jednocześnie zagwarantowanie ochrony zdrowia osadzonym po pierwsze nie przyczynia się do ich wykluczenia społecznego – zarówno w bezpośrednim odczuciu skazanych, jak również w odbiorze społeczeństwa – a po drugie nie wpływa negatywnie na postawę osadzonych względem podejmowania współpracy z funkcjonariuszami jednostek penitencjarnych celem ich readaptacji społecznej. Osoba, która ma problemy ze zdrowiem nie jest bowiem w stanie prawidłowo funkcjonować oraz wypełniać swoich ról społecznych. Jednocześnie jest nastawiona negatywnie do otoczenia i osób, które mogą jej pomóc, gdyż odczuwa odrzucenie, brak zrozumienia, a także brak pomocy i wsparcia w potrzebie. Tylko przy zachowaniu uprawnień wynikających z bycia istotą ludzką osadzeni mogą dostrzec potrzebę zmiany swoich postaw i podejmować zmierzającą ku temu współpracę.

Jednocześnie podnieść należy, iż ochrona zdrowia ma szczególne znaczenie w toku odbywania kary pozbawienia wolności z uwagi na wykrywanie potencjalnych zaburzeń psychicznych u osób pozbawionych wolności. Izolacja ma bowiem szereg negatywnych konsekwencji, takich jak zmieniona sytuacja rodzinna, zachowanie współosadzonych, czy brak możliwości realizacji planów życiowych, z którymi wiele osób, mimo początkowo dobrego

74 stanu zdrowia, nie jest w stanie sobie poradzić – szczególnie z uwagi na opresję wynikająca z izolacji. Właśnie z tego względu istotną rolę w toku readaptacji społecznej osadzonych spełnia psycholog więzienny, a także takie indywidualne dostosowanie oddziaływań penitencjarnych, które umożliwi danemu osadzonemu na odczuwanie nadziei na funkcjonowanie w społeczeństwie otwartym zgodnie z obowiązującymi normami. Wieloletni pobyt w jednostce penitencjarnej może bowiem skutkować swego rodzaju przyzwyczajeniem się osadzonego do panujących warunków, rozpadem rodzin, a także utratą umiejętności zawodowych. Pomoc psychologa jest wówczas niezbędna do zachowania lub wykształcenia u skazanego identyfikowania się ze społeczeństwem otwartym, umiejętności odnalezienia się w „nowej” rzeczywistości, ale również zrozumienia swojego położenia i akceptacji ogólnie panujących norm. Zapewnienie dobrej kondycji psychicznej wiąże się również ze wskazanym już umożliwieniem, np. pracy, a także nauki, które to powinny być dostosowane do indywidualnych możliwości i potrzeb danego osadzonego, jak również umożliwieniem utrzymania relacji rodzinnych⁹⁰.

Podnieść także warto rolę psychologów na wczesnym etapie wykrywania potencjalnych zaburzeń u osób pozbawionych wolności. To bowiem specjaliści tej dziedziny są w stanie poznać cechy osadzonych, ich pasje, pragnienia, ale również problemy, których nie mają możliwości dostrzec inni pracownicy jednostek penitencjarnych. Wówczas, w przypadku pojawiania się pierwszych symptomów zaburzeń psychicznych, psycholog jest w stanie stosownie zareagować celem uniknięcia rozwoju potencjalnej choroby przy jednoczesnym dalszym prawidłowym odbywaniu kary pozbawienia wolności i umożliwieniu readaptacji społecznej skazanego, np. poprzez dostosowanie indywidualnie innych oddziaływań penitencjarnych. Szerzej zagadnienia te zostaną jednak omówione w dalszej części pracy.