Godność jako fundamentalne prawo człowieka

Z punktu widzenia historii pierwsze ślady pojmowania godności człowieka można odnaleźć w filozofii i kulturze greckiej. Wówczas godność była wyznacznikiem statusu danej osoby i rozumiano ją jako cześć, cnotę, wyraz szacunku, co w konsekwencji wiązało się z tym, iż przysługiwała ona jedynie wybranym grupom społeczeństwa uznawanym za elity. Następnie idea godności ewoluowała, aby w XX wieku mogło zostać wypracowane jej podłoże na bazie m.in. teorii egzystencjalizmu, personalizmu, czy filozofii dialogu²⁰⁰, które w obecnym kształcie po raz pierwszy zawarto w Karcie Narodów Zjednoczonych201. W konsekwencji rozwoju praw człowieka oraz ewolucji w postrzeganiu każdej jednostki ludzkiej w aspekcie podmiotowym godność człowieka stała się fundamentalnym prawem każdej osoby oraz wyznacznikiem dla wszystkich pozostałych wprowadzanych norm prawnych i społecznych. Wyraz tego stanowić musi cały system prawny, a co za tym idzie także polityka i prawo penitencjarne. Poszanowanie godności ludzkiej oraz jej ochrona nabierają bowiem szczególnego znaczenia w kontekście

199 L. Bosek, Objaśnienia do art. 68 [w:] L. Bosek, M. Safjan (red.), op. cit., s. 1525.

200 Por. E. Podrez, Godność. Z historii teorii godności [w:] A. Maryniarczyk, E. Grendecka, T. Zawojska, A. Szymaniak (red.), Powszechna encyklopedia filozofii, T. 4, Lublin 2003, s. 17-19.

201 Karta Narodów Zjednoczonych z 26 czerwca 1945 r., http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php [dostęp online: 17 sierpnia 2018 r.].

181 osób pozbawionych wolności z uwagi na już wcześniej wspomnianą zależność osób izolowanych od administracji państwowej i penitencjarnej oraz ograniczoną możliwość samodzielnej realizacji i ochrony swoich praw, która to w niniejszym przypadku spoczywa na jednostkach państwowych. Poszanowanie godności ludzkiej jest bowiem obowiązkiem władzy publicznej, a wykonywanie kary pozbawienia wolności powinno być prowadzone w sposób nienaruszający godności człowieka. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego należy wskazać, że poziom wyznaczający granicę nieludzkiego i poniżającego zachowania oraz wyznaczone ograniczenia i odczuwana dolegliwość wynikająca z izolacji nie mogą przekraczać koniecznego zakresu działań związanych z zastosowaniem danej kary i osiągnięciem jej celu202, gdyż w przeciwnym razie będzie dochodziło do naruszenia godności ludzkiej.

Aby móc podjąć dalszą analizę w zakresie obowiązków ciążących na szeroko pojętej administracji państwowej celem poszanowania godności osób odbywających karę pozbawienia wolności, a w konsekwencji także ochrony ich zdrowia konieczne jest w pierwszej kolejności rozważenie samego terminu godności ludzkiej. Pojęcie to należy uznać za nieostre, różnorodne. Jednak w toku myśli aksjologów oraz na bazie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego RP można wskazać na dwie postacie jego postrzegania, a mianowicie203:

a. godność osobista, którą należy rozumieć jako cechę danej osoby określającą jej pozycję w społeczeństwie i dobre imię,

b. godność ludzka (osobowa) w szerszym znaczeniu, która przysługuje każdemu człowiekowi, jest źródłem pozostałych praw.

Można stwierdzić, że pojęcie godności ludzkiej obejmuje swym zakresem najważniejsze dla człowieka wartości, powszechnie obowiązuje oraz przysługuje wszystkim, a co za tym idzie stanowi walor uniwersalny, który wiąże się z wolnością i umiejętnością rozumowania. Tym samym, jak zostało wyżej wspomniane, godność ludzka stanowi fundament całego systemu prawnego, co potwierdza także fakt zawarcia zasady ochrony godności ludzkiej w Konstytucji RP. W art. 30 wskazano bowiem, że godność ludzka jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna, a także stanowi źródło pozostałych praw i wolności ludzi. Jednocześnie konstytucyjnie zagwarantowano ochronę i poszanowanie godności ludzkiej przez władze

202 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III CZP 25/11, OSNC 2012, nr 2, poz. 15.

203 J. Kozielecki, Godność a charakter człowieka, Więź 5/1984, s. 21; Z. Hołda, Ochrona godności ludzkiej

skazanego w toku odbywania kary pozbawienia wolności, Palestra 1988, nr 7, s. 116; wyrok Trybunału

182 publiczne. Oznacza to, iż każdej osobie, bez względu np. na jej wiek, płeć, rasę, status zawodowy, wykształcenie, stan zdrowia, czy pozbawienie wolności przysługuje prawo do wszystkich dóbr i wolności, które wpływają na jej realizację jako osoby ludzkiej. Godnością ludzką stanowiącą fundamentalną wartość człowiek nie można także rozporządzać lub zbyć się jej. Jest ona punktem wyjścia do poszanowania istoty ludzkiej, przysługujących jej praw i wolności, ale także w konsekwencji podstawą obowiązujących norm moralnych i prawnych oraz obowiązków ciążących na instytucjach państwowych celem zapewnienia jej ochrony z uwagi na to, iż godność podlega bezwzględnej ochronie204. Na potwierdzenie tego należy powołać się chociażby na stanowisko Trybunału Konstytucyjnego w uzasadnieniu którego wskazano, iż „Przedmiotem prawa do godności jest, w najogólniejszym ujęciu, stworzenie (zagwarantowanie) każdemu człowiekowi takiej sytuacji, by miał możliwość autonomicznego realizowania swojej osobowości, ale przede wszystkim, aby nie stał się przedmiotem działań ze strony innych (zwłaszcza władzy publicznej) i nie stanowił tylko instrumentu w urzeczywistnianiu ich celów”205. W odniesieniu do osób pozbawionych wolności warto odnieść się do relacji art. 30 i 40 Konstytucji RP. Należy bowiem uznać, że art. 40 konkretyzuje ochronę godności ludzkiej, która to ochrona ma przejawiać się m.in. w postaci zakazu tortur i okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania. To z kolei nakłada tożsamy obowiązek na instytucje państwowe w zakresie ochrony owych dóbr206. Szerzej ten wątek będzie jednak poruszony w następnej części opracowania.

Poszanowanie godności ludzkiej nabiera jednak szczególnego znaczenia w przypadku osób skazywanych na poszczególne kary, co związane jest z treścią art. 3 k.k. i art. 4 § 1 k.k.w. zgodnie, z którymi kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się m.in. z poszanowaniem godności ludzkiej. Zauważyć przy tym należy, że stopień uciążliwości dla instytucji państwowych związany z poszanowaniem godności skazanych zależy w dużej mierze od wymierzonego rodzaju kary lub środka karnego. W przypadku zasądzenia np. kary grzywny lub zakazu przebywania w określonych miejscach zagwarantowanie ochrony godności ludzkiej jest prostsze, gdyż nie wymaga ono podejmowania daleko idących działań. Inaczej za to kształtuje się obowiązek ciążący na państwie w zakresie poszanowania godności ludzkiej w stosunku do osób pozbawionych wolności, ponieważ ich autonomia i możliwość samodzielnego działania są znacznie ograniczone – w konsekwencji czego podmioty

204 Por. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2014, s. 90-93.

205 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 09 lipca 2009 r., SK 48/05, Prok. i Pr. 2010, Nr 1, Poz. 44, s. 53-54.

183 państwowe są zobowiązane do ochrony praw skazanych w sposób szczególny. Wynika to także z podmiotowego traktowania osób pozbawionych wolności oraz pojawiania się najczęściej na etapie wykonywania kary barier z poszanowaniem godności ludzkiej. Problem ten miał istotne znaczenie pod koniec ubiegłego wieku, kiedy to rozwój praw człowieka w Polsce i aktualny system polityczny wpływały na postrzeganie osób izolowanych w sposób przedmiotowy, przy jednoczesnym postrzeganiu skazanych przez społeczeństwo jako jednostki o mniejszej wartości207.

Należy się jednak zastanowić się nad zagadnieniem poszanowania godności osób pozbawionych wolności również w chwili obecnej na gruncie aktualnie obowiązujących przepisów i ewolucji myśli w zakresie postrzegania człowieka jako podmiotu praw i wolności. Zgodzić się należy z Z. Hołdą, iż kara nie stanowi ingerencji w godność człowieka, a z jej zagrożeniem, bądź naruszeniem można mieć do czynienia zazwyczaj w toku jej wykonywania²⁰⁸. Sama istota kary bowiem nie ma na celu reglamentacji praw człowieka. Wymierzenie kary stanowi następstwo autonomicznie podjętego działania przez sprawcę czynu zabronionego, które wykonuje on mając prawo wolności i wyboru wynikające z godności ludzkiej. Jednak w przypadku postępowania penitencjarnego dochodzi do szeregu ich ograniczeń z uwagi na brak możliwości samodzielnego działania osadzonych. Kluczową zmianą na przestrzeni ostatnich lat jest jednak omówiona już na wcześniejszym etapie opracowania modyfikacja w zakresie procesu readaptacji społecznej osób izolowanych. Podjęcie współpracy w zakresie powrotu do życia w społeczeństwie otwartym jest bowiem opcją dla osadzonego, który może wyrazić chęć zmiany swojej postawy lub odmówić współdziałania – w czym szczególnie przejawia się podmiotowe traktowanie osób izolowanych, gdyż jest to wyrazem poszanowania ich woli i autonomii, a co za tym idzie także godności.

Odnosząc się również do aktualnych wydarzeń związanych z nowelizacją uchwaloną ustawą z dnia 16 maja 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw²⁰⁹ (co do której Senat zgłosił poprawki i aktualnie na moment pisania rozprawy proces legislacyjny nie dobiegł jeszcze końca) w przedmiocie braku możliwości zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności w przypadku popełnienia przez sprawcę tzw. „przestępstwa pedofilii” warto rozpatrzeć ten przypadek pod względem poszanowania

207 Z. Hołda, op. cit., s. 118.

208 Ibidem, s. 117.

184 godności ludzkiej i ochrony zdrowia osadzonych. Można bowiem ośmielić się na stwierdzenie, że w wyniku takiej nowelizacji będzie dochodziło do naruszeń godności. Owe stanowisko jest konsekwencją wnioskowania, iż godność ludzka oznacza również prawo do nadziei każdego człowieka. Umożliwia ono bowiem – w niniejszym przypadku osadzonym – posiadanie motywacji do współpracy i zmiany swoich postaw celem życia po odbyciu kary pozbawienia wolności zgodnie z powszechnie panującymi normami. Tym samym w przypadku braku możliwości zawieszenia wykonywania kary pozbawienia wolności osadzony ma odebraną nadzieję na ewentualną zmianę swojego położenia w toku izolacji w następstwie podejmowanej współpracy w toku oddziaływań penitencjarnych. Konsekwencjami mogą być apatia, agresja, depresja, czy inne zaburzenia psychiczne lub choroby psychosomatyczne. Z tych względu może okazać się niemożliwe osiągnięcie celu wykonywania kary pozbawienia wolności.