Główne, oficjalne źródło informacji o pracownikach socjalnych jako grupie zawodowej oraz o strukturze zatrudnienia kadry w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, w tym o osobach zatrudnionych na stanowisku pracownika socjalnego stanowi Ocena zasobów pomocy społecznej280
wraz ze sprawozdaniami Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Pracownicy socjalni realizują zadania z zakresu pracy socjalnej w różnych instytucjach, między innymi w domach pomocy społecznej, ośrodkach interwencji kryzysowej, ośrodkach wsparcia (środowiskowych domach samopomocy, noclegowniach, w podmiotach ekonomii społecznej (centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej), fundacjach, stowarzyszeniach, w placówkach służby zdrowia, zakładach karnych, ośrodkach terapii uzależnień, itd. Instytucje te reprezentują zarówno sektor publiczny, prywatny, jak i tzw. III sektor281. W niniejszej pracy, badania dotyczące kompetencji do komunikacji międzykulturowej zostały ograniczone do grupy osób realizujących zadania zawodowe w obszarze pracy socjalnej w miejscu zamieszkania osób wspomaganych, pracowników zatrudnionych w publicznych jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej szczebla gminnego i powiatowego, czyli w ośrodkach pomocy społecznej oraz w powiatowych centrach pomocy rodzinie.
Analiza oficjalnych dokumentów282
(sprawozdań) dotyczących struktury zatrudnienia w powiatowych centrach pomocy rodzinie i ośrodkach pomocy społecznej wskazuje, że pracownicy socjalni stanowią ponad 1/3 wszystkich pracowników tych instytucji. W skali
280 Zmiany wprowadzone na mocy Ustawy z dnia 18 marca 2011 roku o zmianie ustawy o pomocy społecznej wprowadziły obowiązek przygotowywania corocznie przez gminy, powiaty i samorządy wojewódzkie oceny zasobów pomocy społecznej, która przedstawiana jest odpowiednio radzie gminy, radzie powiatu oraz sejmikowi województwa. Ocena ta wraz z rekomendacjami stanowi podstawę planowania budżetu na następny rok. Ocena zasobów pomocy społecznej zastąpiła od 2012 r. realizowany dotychczas bilans potrzeb pomocy społecznej, por.: Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. 2011 nr 81 poz. 440).
281 „III sektor to nazwa stosowana wobec ogółu organizacji pozarządowych. Określenie to, przeniesione z języka angielskiego (third sector), nawiązuje do koncepcji podziału aktywności społeczno-gospodarczej nowoczesnych państw demokratycznych na trzy sektory”, http://fakty.ngo.pl/trzeci-sekto [11.09.2017]; por. Trzeci sektor w Polsce. Stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, organizacje samorządu zawodowego, Gospodarczego i pracodawców w 2012 r., Raport GUS, Warszawa 2014,
https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5490/1/3/1/gs_stow_fund_i_spol_podm_wy z_2012.pdf, [11.09.2017]
282
Sprawozdanie MPiPS-03-R za I - XII 2015r., Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Departament Pomocy i Integracji Społecznej, https://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2015/#akapit3, [08.07.2017]; Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podlaskim za 2015 rok. Monitoring realizacji Strategii Polityki Społecznej Województwa Podlaskiego do roku 2020 za rok 2015. ROPS w Białymstoku, [08.07.2017]
76 kraju stanowią oni 17,70% osób zatrudnionych w powiatowych centrach pomocy rodzinie i 37,53% zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej. W województwie podlaskim wskaźniki zatrudnienia pracowników socjalnych są nieco niższe i stanowią odpowiednio 14,45% (PCPR) i 34,47 % (OPS). Taka struktura zatrudnienia w JOPS może być pewnym zaskoczeniem, biorąc pod uwagę ogrom i zróżnicowanie zadań przypisanych prawem pracownikom socjalnym, oraz to, że nie nastąpił jeszcze formalny, obligatoryjny rozdział pracy socjalnej od świadczeń finansowych z pomocy społecznej283
.
Tabela 3. Struktura zatrudnienia w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej (JOPS)
Kadra pomocy społecznej (PCPR i OPS)
Powiatowe centra pomocy
rodzinie Ośrodki pomocy społecznej
Polska Województwo podlaskie Polska Województwo podlaskie L % L % L % L % Kadra zarządzająca 413 6,43 14 9,21 2972 5,67 139 7,07 Pracownicy socjalni 1137 17,70 22 14,47 19656 37,53 678 34,47 Pozostali pracownicy 4874 75,87 116 76,32 29745 56,80 1150 58,46 Ogółem 6424 100,00 152 100,00 52373 100,00 1967 100,00
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sprawozdania MPiPS-03-R za I - XII 2015r.284
i Oceny Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podlaskim za 2015 rok285.
Wyniki badań prowadzonych przez A. Olech i M. Łuczyńską ujawniły, że na przestrzeni około dwóch dekad dokonała się ogromna zmiana, jeśli chodzi o poziom wykształcenia pracowników socjalnych. W 1995 roku pracownicy z wykształceniem wyższym stanowili zaledwie 6,1% tej grupy zawodowej, a ponad 1/5 pracowników socjalnych legitymowała się wykształceniem średnim (ogólnym i zawodowym), niezwiązanym z pomocą społeczną i pracą socjalną. Wśród pracowników socjalnych dominowały osoby z wykształceniem średnim zawodowym, którzy przygotowanie zawodowe
283 Pracownicy socjalni, obok pracy socjalnej i realizacji innych zadań z zakresu pomocy społecznej, zajmują się prowadzeniem postępowania administracyjnego w sprawie tych świadczeń (zasiłki stałe, okresowe, celowe, specjalne celowe, itp.).
284Sprawozdanie MPiPS-03-R za I-XII 2015 r, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Departament Pomocy i Integracji Społecznej, https://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2015/#akapit3, [08.07.2017]
77 uzyskali w pomaturalnych i policealnych szkołach pracowników socjalnych (szkoły medyczne)286. Natomiast w 2013 roku blisko 2/3 pracowników socjalnych posiadało wykształcenie wyższe (48,8% wykształcenie wyższe magisterskie, 12,8% wykształcenie wyższe zawodowe). Tylko nieco ponad 1/3 pracowników stanowiły osoby z wykształceniem średnim (34,1%)287. Dla porównania, w 2013 roku w województwie podlaskim 60% pracowników socjalnych zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej posiadało wykształcenie wyższe, a 40% - średnie288, a za rok 2015 wskaźniki te wynosiły odpowiednio 64% i 36%289.
Ponad połowa pracowników socjalnych biorących udział w badaniu prowadzonym przez Olech i Łuczyńską nie ukończyła żadnego kursu specjalizacyjnego (52,4%). Specjalizację I stopnia w zawodzie pracownika socjalnego posiadało nieco ponad 1/3, tj. 35,3% badanych, natomiast specjalizację II stopnia już tylko 5,7%. Podobnie wyglądała sytuacja ze specjalizacją z zakresu organizacji pomocy społecznej (6,6%)290, choć to oczywiście nie powinno być powodem zaskoczenia, bowiem ten rodzaj specjalizacji przeznaczony jest przede wszystkim dla osób przygotowujących się do pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej291. Badaczki ustaliły, że „statystyczny pracownik socjalny to kobieta w wieku powyżej 41 lat, mężatka, mającą dwoje dzieci, mieszkająca z mężem i dziećmi na wsi. Ma wykształcenie wyższe magisterskie, bez specjalizacji w zawodzie, jest zatrudniona na stanowisku pracownika socjalnego w gminnym ośrodku pomocy społecznej, wykonuje ten zawód od 5 do 10 lat i tyle samo pracuje w pomocy społecznej. Sytuację materialną własnej rodziny określa jako „średnią” i taka rzeczywiście zdaje się ona być, jeśli porównamy obiektywne wskaźniki. Nie angażuje się ani w działalność organizacji społecznych, ani w działalność partii politycznych. Swój stosunek do wiary religijnej określa jako „wierząca”292
.
A. Olech i M. Łuczyńska, w podsumowaniu wyników badań prowadzonych w 2013 roku podkreślają, że pracownicy socjalni są grupą zawodową bardzo zróżnicowaną
286A. Olech, M. Łuczyńska, Pracownicy socjalni w Polsce - portret zbiorowy 2013, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2013, s. 13.
287
Tamże, s. 12.
288 Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podlaskim w 2013 roku…, op. cit. s. 44.
289 Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podlaskim za 2015 rok…op. cit. s. 47.
290 W 2013 roku w województwie podlaskim specjalizację I stopnia w zawodzie pracownik socjalny posiadało 25,04% pracowników socjalnych, specjalizacje II stopnia - 6,87%, a specjalizację z zakresu organizacji pomocy społecznej – 6,87%, obliczenia własne na podstawie: Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podlaskim w 2013 …op. cit., s. 42.
291 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej…op. cit., art. 122, por. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26 września 2012 roku w sprawie specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej (Dz.U. 2012 poz. 1081).
78 wewnętrznie ze względu na poziom własnej świadomości zawodowej. Różnice te dotyczą przede wszystkim rozumienia istoty pracy socjalnej, a także relacji pomocowej z klientem293
. „Najbardziej widoczny rozdźwięk i podział wewnątrz badanych widoczny jest przy określaniu metaforycznie osoby klienta. Tutaj skrajności są tym bardziej widoczne, gdyż nacechowane są silną emocjonalnością. I tak, z jednej strony mamy metafory klienta jako cwaniaka, świętej krowy, pasożyta, pijawki, z drugiej zaś, jako nieoszlifowanego diamentu, partnera, zagadki czy krzaku róży, który podlany i odpowiednio wzmocniony nawet, jeśli wcześniej połamany, pięknie zakwitnie”294
. Możliwe, że wpływ postrzeganie osób wspomaganych i rozumienie istoty pracy socjalnej ma duże zróżnicowanie tej grupy zawodowej w zakresie posiadanych kwalifikacji formalnych uprawniających do podjęcia pracy na stanowisku pracownika socjalnego (np. absolwenci medycznego studium zawodowego, szkół policealnych pracowników socjalnych, kolegiów pracowników służb społecznych, absolwenci różnych kierunków studiów, nawet technicznych, absolwenci studiów I i II stopnia na kierunku praca socjalna). Inną przyczyną tego zjawiska może być mało przemyślany wybór zawodu pracownika socjalnego, oraz to, że często wykonują go osoby, które trafiły do tej pracy przez przypadek. Z badań prowadzonych przez Rajmunda Morawskiego wynika, że dla blisko 60% badanych pracowników socjalnych czynnikiem decydującym o wyborze tego zawodu był przypadek, a tylko dla 29.2% - potrzeba i chęć pomocy innym („ zamiłowanie do pomocy i opieki nad innymi”)295
.
Badania Tomasza Kazimierczaka wskazują, że pracownicy socjalni silnie utożsamiają się z wykonywanym zawodem i realizowaną pracą socjalną, a z drugiej strony odczuwają bardzo niski poziom niezależności i wpływu na to, co robią. Mają poczucie bezsilności w zakresie wykonywanej pracy, a jednocześnie czują się kompetentni i dobrze przygotowani do realizacji zadań zawodowych. Kazimierczak zwraca uwagę, że poczucie bezsilności potwierdzone zostało w wielu innych badaniach i wydaje się być ono trwałą cechą pracowników socjalnych, szczególnie osób zatrudnionych w publicznych instytucjach pomocy społecznej. Zwraca też uwagę na pewien paradoks, który można dostrzec analizując zadania przypisane pracownikom socjalnym w zestawieniu z ich poczuciem bezsilności i niskiej sprawczości własnych działań. Według autora, nie sposób nie zareagować co najmniej zdziwieniem na sytuację, kiedy oczekuje się, że „jedni bezsilni (pracownicy 292
A. Olech, M. Łuczyńska, Pracownicy socjalni…, op. cit., s. 18.
293Tamże, s. 163.
294Tamże, s. 164.
295 R. Morawski,Prometeusz w opresji?O funkcjonowaniu społecznym pracownika socjalnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2010, s. 50 – 51.
79 socjalni) będą skutecznie pomagać innym bezsilnym (bezrobotnym, niepełnosprawnym biednym, izolowanym, bezradnym) w (od)zyskaniu samodzielności życiowej”296
. T. Kazimierczak przestrzega, iż może mieć to głębsze konsekwencje dla realizacji zadań zawodowych pracowników socjalnych, w szczególności w obszarze samej pracy socjalnej, konsekwencje głębsze niż tzw. nieskuteczność. Może to bowiem oznaczać, że relacje „pracownik socjalny – klient opierają się w istocie na psychologicznej mistyfikacji, stanowiącej podglebie dla przekształcania relacji pomocy w relację władzy”297
.
Badania prowadzone przez Barbarę Kromolicką ujawniły, że pracownicy socjalni upatrują przyczyn trudności w realizacji zadań zawodowych w źródłach zewnętrznych, wskazując przede wszystkim na czynniki ekonomiczne (niskie wynagrodzenie) i formalno -organizacyjne, czyli przepisy prawa, brak przepływu informacji w JOPS, złą organizacja pracy w instytucji. Jako przyczyn trudności nie wskazują na luki we własnych kompetencjach zawodowych, nie wskazują na ewentualny brak pewnych „umiejętności, wiedzy lub niewystarczająco silnej motywacji do przekształcania środowiska społecznego”298
. Pracownicy socjalni bardzo dobrze oceniają swoje umiejętnosci zawodowe i „czują się mistrzami w umiejętnościach praktycznych i społecznych”299.
Dokonując próby charakterystyki pracowników socjalnych jako grupy zawodowej, warto podnieść kwestię postrzegania społecznego zawodu i osób wykonujących ten zawód. Jak ważny jest to temat, świadczy fakt, iż od 2012 roku problematyka kształtowania społecznego wizerunku instytucji pomocy społecznej i pracowników socjalnych została wprowadzona do minimum programowego specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny (publiczne relacje i promocja działań w pomocy społecznej – public relations (PR) – 10 godzin)300
oraz do minimum programowego specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej (publiczne relacje, reklama społeczna i promocja działań w pomocy społecznej – public relations (PR) – 20 godzin)301. Wpływ na wizerunek pracowników socjalnych jako 296
T. Kaźmierczak, Pracownicy socjalni, kapitał ludzki, profesjonalna praktyka, [w:] M. Rymsza (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s. 179.
297
Tamże.
298B. Kromolicka, Wybrane bariery działania społecznego pracowników socjalnych, [w:] E. Kantowicz, A. Olubiński (red.), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2003, s. 248–249.
299 Tamże, s. 245.
300
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2012 roku w sprawie specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny (Dz.U. 2012 poz. 486).
301 Ustawa z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej…op. cit., art. 122, por.: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26 września 2012 roku w sprawie specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej (Dz.U. 2012 poz. 1081).
80 grupy zawodowej mają zarówno ich kompetencje osobiste, zawodowe, zaangażowanie w pracę zgodnie z misją instytucji, w których pracują, jak i stosunek ogółu obywateli do pomocy społecznej jako instytucji polityki społecznej państwa. Na społeczny wizerunek pomocy społecznej i działalność instytucji pomocy społecznej mają wpływ oceny dokonywane przez polityków, media, czy nawet zwykłych obywateli, zarówno tych, którzy korzystali ze wsparcia instytucji pomocowych, jak i osób, którzy nie mieli kontaktu z JOPS. Wiele osób nie wie lub celowo „zapomina”, że ramy działalności zawodowej pracowników socjalnych określają odpowiednie akty prawne.
Michał Szyszka zwraca uwagę, że „w społecznej świadomości brakuje wiedzy i konkretnych wyobrażeń na temat działań pracowników socjalnych oraz pracy socjalnej jej istoty, metod, dostępnych i stosowanych metod oraz narzędzi. Prawidłowość ta dotyczy nie tylko opinii publicznej, ale często dziennikarzy, redaktorów. Właśnie media, które nie rozumieją specyfiki ani obszarów działalności instytucji, odgrywają znaczną rolę w utrwalaniu negatywnych wyobrażeń. Z wielu rozmów i spotkań wynosimy „wiedzę”, że działalność OPS-ów i pracowników socjalnych kojarzona jest przede wszystkim z wydawaniem świadczeń socjalnych oraz organizacją kursów (sic!), m.in. obsługi przysłowiowych już wózków widłowych”302
.
Temat postrzegania i wizerunku społecznego pracownika socjalnego przez obywateli Polski nie był w ostatnich kilku latach przedmiotem dociekań środowiska naukowego, ani instytucji zajmujących się badaniem opinii publicznej. Badania CBOS dotyczące pracowników socjalnych i pomocy społecznej prowadzone były w latach 1998, 2004 i 2008303, nie można więc ocenić, jaki aktualnie jest odbiór społeczny i ocena działalności tej grupy zawodowej przez polskie społeczeństwo. W listopadzie 2013 roku CBOS opublikował wyniki badań „Prestiż zawodów”. Jak wynika z raportu, zawód pracownika socjalnego, czy nawet pracownika pomocy społecznej, w ogóle nie został uwzględniony w tych badaniach304
.
302 M. Szyszka, Kształtowanie wizerunku instytucji pomocy społecznej w mediach, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2012, s.11.
303
Por. Opinie o pomocy społecznej (komunikat z badań CBOS bs/26/26/98); http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1998/K_026_98.PDF, [09.09.2016]
Opinie o pomocy społecznej ze środków publicznych (komunikat z badań bs/136/2004); http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_136_04.PDF, [09.09.2016]
„Komu i jak pomagać ? Pomoc społeczna w opinii Polaków” (komunikat z badań bs/140/2008). http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_140_08.PDF, [09.09.2016]
304Por. A. Olech, M. Łuczyńska, Pracownicy socjalni…, op. cit., M. Dudkiewicz, Jak nas widzą, tak nas piszą – wizerunek publiczny pracowników socjalnych, [w:] M. Rymsza (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012; M. Szyszka, Kształtowanie wizerunku…, op. cit., R. Morawski, Prometeusz …, op.cit.
81 Badania naukowe dotyczące postrzegania i prestiżu pracowników socjalnych były prowadzone w ostatnich latach przede wszystkim wśród kadr pomocy społecznej305
.