Pracownik socjalnej pracując w środowisku osób wspomaganych spotyka wiele różnych problemów, których rozwiązanie wymaga coraz to nowej wiedzy, umiejętności oraz tworzenia i wykorzystania nowych strategii pomocowych. Zmieniają się warunki świadczenia usługi socjalnej, jaką jest praca socjalna, zmieniają się klienci, ich system wartości, ich oczekiwania wobec instytucji pomocowych. Zmieniają się także metody i narzędzia pracy socjalnej oraz ramy prawne tej działalności, będące wyrazem kreowanej przez państwo polityki społecznej. Zmienia się katalog zadań i obowiązków zawodowych pracownika socjalnego oraz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej260
. Praca socjalna jest zatem obszarem rzeczywistości zawodowej podlegającej permanentnym zmianom. Wymusza to niejako potrzebę i konieczność doskonalenia zawodowego kadr pomocy społecznej, realizowanego nie tylko poprzez „refleksyjną praktykę”, nie tylko w formie samokształcenia, ale poprzez udział w zorganizowanych formach kształcenia i doskonalenia zawodowego. Jak twierdzi Adam Solak, „edukacja jest tym obszarem w życiu człowieka, który nie tylko
258 Tamże, s. 9 -10.
259 Osoby, które w okresie zatrudnienia na stanowisku pracownika socjalnego przed 2004 rokiem posiadały kwalifikacje formalne do wykonywania zawodu wcześniejszymi przepisami.; por. Kwalifikacje pracowników socjalnych..., op. cit., s. 8- 9.
260 Obowiązki zawodowe i zadania pracownika socjalnego oraz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej określa, obok ustawy o pomocy społecznej, między innymi Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. 2016 poz. 575, tekst ujednolicony), Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2015 poz. 1390 tekst ujednolicony), Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. 2017 poz. 1065, tekst ujednolicony), Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. 2016 poz. 1828 tekst ujednolicony), Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. (Dz.U. 1997 nr 123 poz. 776 z późn. zm.).
71 potrzebuje zagospodarowania, lecz ona sama w swej złożoności „zagospodarowuje” wielorakie struktury osobowości człowieka, przyczyniając się do jego rozwoju. Owo doskonalenie szczególnie dotyczy pracowników służb społecznych i uwidacznia się w koniecznych kompetencjach pedagogicznych z uwzględnieniem ich interdyscyplinarności, zważywszy na dynamikę współczesnej polityki społecznej w konstelacji przemian globalizacyjnych”261.
Podnosząc kwestię doskonalenia zawodowego i rozwijania kompetencji zawodowych, należy wskazać na regulacje zawarte w ustawie o pomocy społecznej dotyczące specjalizacji I i II stopnia w zawodzie pracownik socjalny oraz specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej. Specjalizacje te są realizowane w formie szkoleń, których program, wymagania w stosunku do kadry dydaktycznej oraz wymagania w stosunku do podmiotów ubiegających się o zgodę Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej są określone przez prawo262
. Przepisy określają także warunki wstępne dotyczące stażu pracy i wykształcenia, jakie musi spełnić osoba ubiegająca się o przyjęcie na szkolenie263
. Uzyskanie dyplomu specjalizacji I stopnia w zawodzie pracownik socjalny, dyplomu specjalizacji II stopnia i dyplomu specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej umożliwia awans zawodowy i jest związanie nie tylko z podniesieniem kompetencji zawodowych, ale także z możliwością zatrudnienia na „wyższym” stanowisku w strukturach jednostki organizacyjnej pomocy społecznej i odpowiednio wyższą gratyfikacją finansową za pracę264
. Pracownik socjalny ma także gwarancję ustawową uzyskania od pracodawcy dofinansowania udziału w szkoleniach specjalizacyjnych w wysokości nie niższej, niż 50% kosztów szkolenia265
.
W aktach prawnych regulujących kwestie podnoszenia kwalifikacji przez pracowników socjalnych wymieniona jest także superwizja, jako element doskonalenia zawodowego266. Pracownik socjalny może wnioskować o superwizora, jak również wskazać
261 A. Solak, Nowe kompetencje pedagogiczne pracowników służb społecznych wyzwaniem zmian współczesnego świata, „Szkoła-Zawód-Praca” 2013, nr 5/6, s. 52.
262
Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej …, op. cit., art. 116, ust. 2 i 3 oraz akty wykonawcze: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2012 roku w sprawie specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny(Dz.U. 2012 poz. 486); Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26 września 2012 roku w sprawie specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej (Dz.U. 2012 poz. 1081).
263 Tamże; dotyczy to tylko specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny (I i II stopnia).
264 Por. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 roku w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (Dz.U. 2009 nr 50 poz. 398 z późn. zm.; tekst jednolity Dz.U. 2014 poz. 1786).
265
Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej …, art. 121, ust. 3b.
266Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 grudnia 2016 roku w sprawie superwizji pracy socjalnej (Dz.U. 2016 poz. 2087) jako cele superwizji wskazuje: 1) wprowadzanie i utrzymywanie profesjonalnych standardów praktykowania pracy socjalnej; 2) wzmacnianie kompetencji zawodowych pracowników socjalnych; 3) udzielanie wsparcia pracownikom socjalnym, sprzyjanie ich
72 formę superwizji, z której chce skorzystać. Ustawa o pomocy społecznej precyzuje, że „superwizja pracy socjalnej polega na ustawicznym rozwoju zawodowym pracowników socjalnych, służącym utrzymaniu wysokiego poziomu świadczonych usług, zachowaniu i wzmacnianiu kompetencji zawodowych, udzielaniu wsparcia, poszukiwaniu źródeł trudności w pracy i możliwości ich pokonywania”267, a prawo korzystania z niej ma każdy pracownik socjalny268. Niestety, dotychczas mimo gwarancji ustawowych obowiązujących od kilku lat, pracownicy socjalni nie mogą w pełni korzystać z tego prawa. Pierwsi superwizorzy pracy socjalnej uzyskali certyfikaty w tzw. trybie skróconym269
dopiero w połowie 2017 roku, a rejestr wydanych certyfikatów obejmuje zaledwie 24 nazwiska osób uprawnionych do prowadzenia superwizji270. Pomimo wieloletnich dyskusji w środowisku pracowników pomocy społecznej i konsultacji271, dopiero pod koniec 2016 roku został wydany przez Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej stosowny akt wykonawczy, na mocy którego podmioty zainteresowane prowadzeniem szkolenia dla kandydatów na superwizorów pracy socjalnej mogą ubiegać się o zgodę MRPiPS. Z informacji uzyskanych w MRPiPS wynika, że jeszcze żaden podmiot (np. uczelnia wyższa, czy instytucja szkoleniowa) nie posiada zgody na prowadzenie szkolenia dla kandydatów na superwizorów pracy socjalnej272, a ukończenie szkolenia trwającego osiemnaście miesięcy273
to tylko jeden krok do uzyskania kwalifikacji rozwojowi zawodowemu oraz zapobieganie wypaleniu zawodowemu; 4) zdobywanie umiejętności pozwalających na prawidłowe identyfikowanie trudności w pracy, ich źródeł oraz sposobów rozwiązywania; 5) wzmacnianie umiejętności komunikowania się pracowników socjalnych z osobami korzystającymi z pomocy społecznej, współpracownikami i instytucjami oraz otoczeniem, w którym wykonują pracę; 6) podnoszenie skuteczności pracy pracowników socjalnych; 7) nawiązanie relacji superwizyjnej pomiędzy pracownikiem socjalnym a superwizorem.
267 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej …, op. cit., art. 121a, pkt. 1.
268 Tamże, art. 121a, pkt. 1. Przepis dotyczący prawa pracowników socjalnych do superwizji wszedł w życie 31 grudnia 2013 roku.
269 Na mocy przepisów Ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 roku zmianie ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. 2015 poz. 1310) osoby posiadające wykształcenie wyższe magisterskie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego, w okresie przejściowym (w ciągu 2 lat) mogą przystąpić do egzaminu na superwizora pracy socjalnej be konieczności odbywania szkolenia z zakresu superwizji pracy socjalnej, o ile „w okresie ostatnich 5 lat przed dniem wejścia w życie ustawy, przeprowadziły co najmniej 500 godzin konsultacji i poradnictwa dla pracowników socjalnych z zakresu umiejętności interpersonalnych i społecznych, metodyki pracy socjalnej, diagnozy socjalnej, warsztatu pracy pracownika socjalnego lub aksjologii pracy socjalnej – polegających na wzmacnianiu kompetencji zawodowych pracowników socjalnych
270Rejestr wydanych certyfikatów superwizora pracy socjalnej, https://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/ksztalcenie-i-doskonalenie-zawodowe-pracownikow-sluzb-spolecznych/superwizja-pracy-socjalnej/, [23.01.2018]
271 Por. Odpowiedź Podsekretarza Stanu MPiPS E. Seredyn z dnia 08 kwietnia 2014 roku skierowana do Marszałka Senatu RP,
http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/userfiles/_public/k8/dokumenty/stenogram/oswiadczenia/knosala/5003o.pdf, [11.09.2017]
272
Według stanu na dzień 15.09.2017r.
273 Rozporządzenie w sprawie superwizji w paragrafie 7 określa, że „szkolenie powinno być zrealizowane w terminie nie krótszym niż 18 miesięcy”, a egzamin kandydaci na superwizorów zdają przed Komisją powołaną przez MRPiPS, Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 grudnia 2016 roku w sprawie superwizji …, op.cit.
73 superwizora pracy socjalnej. Osoby zainteresowane muszą jeszcze zdać egzamin i uzyskać certyfikat.
Doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych może być realizowane w różnych formach. Przede wszystkim odbywa się ono poprzez samokształcenie, zarówno intencjonalne, jak i niezamierzone, realizowane w toku praktyki zawodowej. Codzienna praca w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, zróżnicowanie osób wspomaganych, ich problemów, konieczność indywidualizacji pomocy powoduje, że pracownik socjalnych chcąc realnie, „tu” i „teraz”, pomóc swoim klientom musi zdobyć informacje, nową wiedzę i umiejętności, nie czekając, że jakiś podmiot szkoleniowy (instytucja) przygotuje adekwatną do jego potrzeb ofertę edukacyjną. Praktyka zawodowa stwarza kadrze pomocy społecznej możliwość uczenia się także poprzez obserwację i poznawanie indywidualnych strategii rozwiązywania problemów przez osoby, rodziny i grupy społeczne korzystające ze świadczeń instytucji pomocowych.
Pracownicy socjalni mogą skorzystać z bogatej oferty różnych podmiotów działających na rynku edukacyjnym. Rynek usług edukacyjnych rozwija się bardzo prężnie oferując wiele możliwości rozwoju zawodowego i osobistego osobom zainteresowanym podnoszeniem i rozwijaniem własnych kompetencji. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego274 w Krajowym Rejestrze Urzędowym Podmiotów Gospodarki Narodowej (REGON), prowadzonym przez GUS, zarejestrowanych jest ok. 62 000 firm zajmujących się pozaszkolnymi formami edukacji (PKD 85.59), z czego ok. 45% to jednostki świadczące usługi w zakresie nauki języków obcych (PKD 85.59.A)275
. W Rejestrze Instytucji Szkoleniowych (RIS), prowadzonym przez MPRiPS oraz wojewódzkie urzędy pracy, znajduje się około 11 000 podmiotów oferujących usługi szkoleniowe i możliwości kształcenia ustawicznego276. Lista tematów szkoleń (kierunków) obejmuje blisko 140 000 pozycji z zakresu szkoleń zawodowych, dających formalne uprawnienia do wykonywania zawodu lub zajmowania określonego stanowiska (np. operator koparko – ładowarki, uprawnienia SEP), oraz niezliczoną ilość tzw. miękkich szkoleń, np. z zakresu komunikacji interpersonalnej, asertywności, pracy z trudnym klientem, coachingu. W Rejestrze są zarówno firmy szkoleniowo – doradcze, firmy szkoleniowe, szkoły nauki jazdy, centra kształcenia
274 Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej (REGON), Główny Urząd Statystyczny, http://bip.stat.gov.pl/dzialalnosc-statystyki-publicznej/rejestr-regon/ [11.09.2017]
275
Rynek Usług Szkoleniowych (PKD 85.59), Monitoring Branżowy. Analizy Sektorowe, Departament Analiz Ekonomicznych PKO BP, Zespół Analiz Sektorowych, s. 2/17; http://www.pkobp.pl/media_files/6df66082-489e-441f-9413-f66a726c945b.pdf [11.09.2017]
276Rejestr Instytucji Szkoleniowych (RIS), http://stor.praca.gov.pl/portal/#/ris/wyszukiwarkaSzkolen, [11.09.2017]
74 praktycznego i ustawiczne, jak i uczelnie wyższe. Dokonanie wpisu w RIS jest obowiązkowe dla tych podmiotów, które są zainteresowane pozyskaniem zleceń na realizację usługi szkoleniowej finansowej ze środków publicznych. Kadra pomocy społecznej, w tym pracownicy socjalni, podobnie jak osoby zatrudnione w innych instytucjach i sektorach gospodarki, mogą zatem w tak szerokiej ofercie znaleźć szkolenie (czy studia podyplomowe) o tematyce najbardziej odpowiadającej ich potrzebom w zakresie doskonalenia zawodowego. Źródłem finansowania edukacji ustawicznej mogą być środki pracodawcy, środki Krajowego Funduszu Szkoleniowego, środki unijne (w ramach projektów współfinansowanych ze Europejskiego Funduszu Społecznego), czy też środki własne danej osoby. Kolejnym, powstałym niedawno rejestrem usług szkoleniowych, kształcenia ustawicznego jest prowadzona przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) Baza Usług Rozwojowych277. Niektórzy realizatorzy projektów współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego uzależniają finansowanie szkoleń beneficjentów oraz kształcenia ustawicznego realizowanego w innych formach, od tego, czy dany temat (kierunek) szkolenia i instytucja je oferująca figurują w Bazie Usług Rozwojowych278.
Z mocy ustawy o pomocy społecznej, za proces doskonalenia zawodowego kadr pomocy społecznej odpowiedzialne są przede wszystkim powiatowe centra pomocy rodzinie, jako jednostki organizacyjne pomocy społecznej szczebla powiatowego, oraz regionalne ośrodki polityki społecznej obejmujące swym zasięgiem województwa. W praktyce, co znalazło także potwierdzenie w wynikach badań jakościowych przeprowadzonych przez autorkę dysertacji, kadra pomocy społecznej korzysta przede wszystkim z bezpłatnych szkoleń oferowanych przez regionalne ośrodki polityki społecznej, których oferta edukacyjna konstruowana jest w oparciu o wyniki prowadzonych badań potrzeb szkoleniowych pracowników pomocy społecznej279
.
277 Baza stworzona w roku 2016, systematycznie rozwijana, jako „ …ogólnodostępna, bezpłatna baza ofert usług rozwojowych świadczonych w rozmaitych formach (m.in.: szkoleń, kursów zawodowych, doradztwa, studiów podyplomowych, mentoringu czy coachingu), dzięki którym instytucje i osoby prywatne mogą rozwijać swoje kompetencje oraz realizować zamierzone cele edukacyjne i biznesowe”.
http://serwis-uslugirozwojowe.parp.gov.pl/informacje-o-portalu/46-informacje-o-portalu [11.09.2017]
278 Dotyczy to np. projektu „Kompleksowy system rozwijania kompetencji i umiejętności osób dorosłych” realizowanego przez Miasto Łomża w partnerstwie z powiatami: łomżyńskim, bielskim, hajnowskim, kolneńskim, siemiatyckim, wysokomazowieckim i zambrowskim oraz Naczelną Organizacją Techniczną z Łomży. Przewidziany jest dla osób powyżej 18 roku życia, zamieszkujących Miasto Łomża i powiaty partnerskie. Beneficjenci projektu mogą decydować o miejscu i kierunku szkolenia czy studiów podyplomowych, „…pod warunkiem rejestracji instytucji szkolącej w tzw. Bazie Usług Rozwojowych”;
http://www.lomza.pl/index.php?wiad=7223 [11.09.2017]
279 „Rozpoznanie i analiza potrzeb umożliwia zidentyfikowanie luk kompetencyjnych w określonych zakresach oraz wskazanie kierunków rozwoju wiedzy i umiejętności pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej”, fragment wstępu do raportu: Analiza potrzeb szkoleniowych zgłoszonych przez jednostki pomocy społecznej w województwie podlaskim na rok 2015, dz. cyt.
75