Organizacja i przebieg badań

Zdaniem M. Łobockiego, naukowe badania empiryczne w pedagogice winny uwzględniać następujące etapy:

1) zaistnienie sytuacji problemowej,

2) formułowanie problemów, a często także hipotez roboczych, 3) wybór i konstruowanie narzędzi badawczych,

4) dobór osób badanych, 5) przeprowadzenie badań, 6) opracowanie ich wyników.

Badacz przyznaje, że celowo prezentuje on uproszczony schemat postępowania badawczego, bez eksponowania innych ważnych czynności procesu badawczego, gdyż włączone są one w inne składniki badań oraz ich występowanie uzależnione jest od przyjętych metod i technik badawczych523. Ponieważ w badaniach planowano wykorzystać, obok analizy dokumentów, metodę sondażu diagnostycznego i technikę ankiety oraz metodę otwartego wywiadu pogłębionego i technikę wywiadu częściowo ustrukturyzowanego, z wcześniej przygotowanymi dyspozycjami, jakie zagadnienia powinny zostać poruszone 523 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo IMPULS, Kraków 1999, s. 177.

145 w wywiadzie, nieodzowne było przeprowadzenie badań pilotażowych, które wg Pilcha stwarzają okazję do weryfikacji wstępnej wiedzy badacza o środowisku, „(…) o jego charakterze, zróżnicowaniu i procesach w nim zachodzących”524

. Umożliwiają także przetestowanie i sprawdzenie narzędzi badawczych.

Katarzyna Grzeszkiewicz-Radulska podkreśla, że w pilotażu „sprawdza się najczęściej, czy zaproponowany sposób pomiaru zjawiska, czyli sformułowane pytanie kwestionariuszowe, tak a nie inaczej ułożone, mające określone brzmienie i strukturę, przynosi informacje, które mogą się stać podstawą uzasadnionych wniosków”525

. M. Łobocki zwraca uwagę, że badania pilotażowe „mają ułatwić korektę lub zmianę pytań rozumianych błędnie, niejednakowo lub z trudem jedynie przez badanych. Mają one również dopomóc w sprawdzeniu, czy objęte kwestionariuszem pytania dostarczają wystarczająco zróżnicowanego materiału badawczego oraz czy skłaniają do szczerych w miarę wyczerpujących odpowiedzi”526. Nie mniej ważne było również sprawdzenie, ile czasu zajmuje przeciętnie badanym udzielenie odpowiedzi na pytania, oraz jakie są możliwości organizacyjne sprawnego przeprowadzenia badań w miejscu pracy badanych.

Badania pilotażowe zostały przeprowadzone w dniach 24.10.2016r. do 04.12.2016r. Planowano nimi objąć, co najmniej 25 osób, pracowników socjalnych i kadrę zarządzającą Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Łomży oraz ośrodków pomocy społecznej z terenu powiatu łomżyńskiego. Założono, że taka liczba osób uczestniczących w badaniu pozwali na sprawdzenie narzędzi oraz ocenę ich rzetelności i trafności, a także może stanowić podstawę do ich ewentualnej weryfikacji⁵²⁷. T. Pilch zaleca, aby po przeprowadzeniu badań pilotażowych, ponowne przeanalizować zakładane hipotezy i zmienne, aczkolwiek uważa, że „nie należy w tym przypadku wyciągać pochopnych wniosków”528

. Ostatecznie badaniami pilotażowymi objęto 28 pracowników socjalnych OPS/PCPR i 9 osób reprezentujących kadrę zarządzającą OPS/PCPR z terenu powiatu łomżyńskiego. O udział badaniach pilotażowych poproszono także studentów studiów niestacjonarnych administracji II stopnia, specjalność: administracja usług społecznych i socjalnych (7 osób, PWSIP w Łomży). Ponadto w badaniach wziął udział pracownik socjalny z Ośrodka dla Cudzoziemców w Czerwonym Borze zatrudniony na stanowisku młodszego opiekuna cudzoziemców, a także dwóch pracowników socjalnych zamieszkałych na stałe na terenie powiatu łomżyńskiego, ale

524

T. Pilch, T. Bauman T, Zasady badań…, op, cit., s. 206.

525 K. Grzeszkiewicz-Radulska, Metody badań pilotażowych, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica nr 42, Łódź 2012, s. 113.

526 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2006, s. 250.

527

146 pracujących z cudzoziemcami w jednym z warszawskich ośrodków pomocy społecznej. Udział tych trzech ostatnich osób był podyktowany faktem, iż tylko jeden pracownik socjalny z terenu powiatu, aktualnie zatrudniony na stanowisku p.o. kierownika ośrodka, deklarował posiadanie doświadczenia w pracy socjalnej z osobami odmiennymi kulturowo. Łącznie w badaniach wzięło udział 47 osób.

Badania pilotażowe były prowadzone przede wszystkim w miejscu pracy badanych (OPS i PCPR). Planując badania, zakładano, że badania metodą sondażu diagnostycznego oraz wywiady z kadrą zarządzającą i pracownikami deklarującymi doświadczenie w pracy socjalnej z osobami odmiennymi kulturowo zostaną przeprowadzone w miejscu i w godzinach pracy badanych, po wcześniejszym ustaleniu terminu z kierownikiem lub dyrektorem instytucji. W większości przypadków badania przebiegały zgodnie z planem, z pewnymi wyjątkami. W jednym z ośrodków, mimo przybycia badaczki na umówioną godzinę, we wskazanym dniu, z uwagi na dużą liczbę klientów ośrodka w tym czasie, wywiad z p/o kierownika został przeprowadzony poza ośrodkiem, w prywatnym mieszkaniu, w dniu wolnym od pracy, a kwestionariusze ankiet zostały przekazane pracownikom socjalnym do wypełnienia w wolnej od pracy chwili. Szczegółowo omówiono tylko z pracownikami socjalnymi pytania metryczkowe oraz proszono, aby odpowiadając na pytanie nr 3 („Z czym kojarzą się Pani/Panu wymienione niżej nazwiska, miejscowości, terminy?”), nie korzystali ze słowników, internetu, gdyż wyniki badań będą zakłamane i nierzetelne. Wydaje się, że większość badanych zastosowała się do tej prośby. Proszono także o zanotowanie czasu trwania badania – ile trwało udzielanie odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie. Podobna sytuacja miała miejsce jeszcze w dwóch ośrodkach oraz w PCPR w Łomży. Wywiady z kierownikami ośrodków przeprowadzono w umówionym terminie, ale wypełnione przez pracowników socjalnych i kierowników OPS (Dyrektora PCPR), odebrano dnia następnego dnia roboczego. Trudności w realizacji badań może obrazować zdarzenie z ośrodka, w którym czas badania przedłużył się znacznie, gdyż 2 pracowników socjalnych, w trakcie udzielania odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety, musiało udać się „w teren” wspólnie z przedstawicielem policji na nagłą interwencję w ramach procedury „Niebieskie Karty”. Po powrocie (po godzinie) kontynuowali udzielanie odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie. Pani kierownik wypełniła ankietę, ale nie wyraziła zgody na nagrywanie wywiadu. Możliwe było tylko notowanie jej odpowiedzi, gdyż rozmowy, udzielenia wywiadu, nie odmówiła.

528

147 Badania pilotażowe pozwoliły na wyeliminowanie błędów dotyczących pisowni, redakcji pytań oraz oszacowanie czasu trwania badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Ważną informacją dla badaczki było spostrzeżenie, że kultura bywała utożsamiana przez wielu badanych wyłącznie z kulturą osobistą, „grzecznym” i uprzejmym zachowaniem. Mimo, iż jest oczywistym, że pytania powinny być krótkie i zrozumiałe529

, to jednak wobec tak wąskiego pojmowania kultury przez badanych w trakcie badań pilotażowych, z uwagi na temat i cel pracy, dokonano wyjaśnienia pojęcia kultury w treści pytania. Ponieważ badani nie udzielali odpowiedzi na niektóre pytania, uważając, że ich to nie dotyczy, deklarowali brak doświadczeń w pracy zawodowej z osobami/rodzinami odmiennymi kulturowo, zmieniona została forma niektórych pytań (tryb przypuszczający).

Badania pilotażowe pokazały, że z uwagi na charakter pracy w ośrodkach pomocy społecznej, oraz fakt, że osoby wspomagane w każdej chwili mogą dotrzeć do instytucji w celu uzyskania pomocy, trudno pracownikom socjalnym i kierownikom ośrodków pomocy społecznej zaplanować w godzinach pracy „wolny” od obowiązków zawodowych czas, aby wziąć udział w badaniu. W związku z tym, rodziło to obawy, czy uda się przeprowadzić badania w warunkach umożliwiających obecność badaczki w trakcie udzielania odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety. Było to o tyle istotne, że część pytań zawartych w kwestionariuszu, dotyczyła wiedzy o symbolach kulturowych i trafności skojarzeń z atrybutami kulturowymi, a tym samym była swego rodzaju sprawdzianem wiedzy badanych na ten temat, będących w prowadzonych badaniach elementem i wskaźnikiem kompetencji do komunikacji międzykulturowej. Obecność badaczki w trakcie udzielania odpowiedzi na te pytania, miała zapobiec korzystaniu z zasobów Internetu czy „konsultacji” między badanymi w trakcie udzielania odpowiedzi. Z uwagi na powyższe, jasnym było, że badania nie będą mogły być przeprowadzone w tak idealnych warunkach jak planowano na początku, zgodnie z wyobrażeniami badaczki, a sukcesem będzie, jeśli w ogóle pracownicy ośrodków zechcą wziąć w nich udział. Należało więc zmodyfikować wcześniejsze założenia. Z tego powodu opracowano instrukcję wypełnienia kwestionariusza ankiety, licząc na to, że kadra pomocy społecznej, która wyrazi zgodę na udział w badaniu, będzie udzielała odpowiedzi zgodnie z poleceniami zawartymi w instrukcji.

Podobnie, jak w przypadku pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety, w trakcie prowadzenia badań jakościowych okazało się, że badani w sposób bardzo zróżnicowany

529 J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie, prace habilitacyjne, Wydawnictwo DIFIN, Warszawa 2005, s.59.

148 rozumieją pojęcie kultury. Kultura bywała utożsamiana przez niektórych badanych wyłącznie z kulturą osobistą, „grzecznym” i uprzejmym zachowaniem.

Przebieg badań właściwych

Już w trakcie badań pilotażowych pojawiło się przypuszczenie, iż trudno będzie zachęcić kadrę pomocy społecznej do udziału w badaniach. Poza kwestią konieczności poświęcenia czasu na udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie i ewentualne wywiady, problemem był sam temat badań - kompetencje do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej. Kojarzył on się badanym z ocenianiem ich kompetencji zawodowych, ich kwalifikacji do pracy i z oceną ich pracy, co dla żadnej grupy zawodowej nie jest zjawiskiem miłym i budzi obawy. Ponadto wizerunek pomocy społecznej tworzony w mediach o raczej negatywnym zabarwieniu, powoduje, iż pracownicy niechętnie ujawniają się swoje opinie i przekonania530

.

Po weryfikacji narzędzi przystąpiono do badań właściwych, zgodnie z zakładanym doborem próby badawczej. Przed rozpoczęciem badań do wszystkich jednostek organizacyjnych, zgodnie z doborem próby, zostało wystosowane pismo adresowane imiennie do kierownika lub dyrektora jednostki z prośbą o udział w badaniach na temat kompetencji do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania zawodowe w obszarze pracy socjalnej. Pismo podpisane przez Zastępcę Dyrektora Instytutu Społeczno – Humanistycznego Państwowej Wyższej Szkoły Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży i zawierało, między innymi, informacje o celu badań, o osobie prowadzącej badania i jej miejscu pracy, czyli PWSIP w Łomży. Następnie telefonicznie ustalano z kierownikiem (dyrektorem) JOPS termin i godzinę wizyty w miejscu pracy badanych.

Na podkreślenie zasługuje ogromna życzliwość ze strony kadry kierowniczej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Łomży i Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Białymstoku. Są to największe ośrodki, w których prowadzone były badania i bez pomocy, wsparcia oraz zaangażowania organizacyjnego dyrekcji tych instytucji, niemożliwe byłoby

530 Opieka społeczna mniej opiekuńcza niż sąsiadka, http://www.gazetawroclawska.pl/artykul/407423,opieka-spoleczna-mniej-opiekuncza-niz-sasiadka,id,t.html; [15.06.2017]; Kartuzy GOPS skontroluje pracowników po pełnym zarzutów liście mieszkańca, http://expresskaszubski.pl/aktualnosci/2017/02/kartuzy-po-pelnym-zarzutow-liscie-mieszkanca-gops-skontroluje-pracownikow-socjalnych, [15.06.2017]

149 tak sprawne przeprowadzenie badań w tak krótkim czasie. W przypadku kilku ośrodków, spotkano się ze zdecydowaną odmową udziału w badaniach wyartykułowaną przez kierowników tych instytucji w trakcie rozmów telefonicznych. Taka reakcja na prośbę o udział w badaniach miała miejsce w jednym ośrodku pomocy społecznej w powiecie homogenicznym kulturowo (ośrodek administracyjnie graniczący z powiatem zróżnicowanym kulturowo) oraz w trzech ośrodkach pomocy społecznej działających na terenie powiatów zróżnicowanych kulturowo. W zasadzie nie wystąpiły problemy ze zgodą na udział w badaniach w ośródkach znajdujących się na terenie powiatów homogenicznych kulturowo, leżących na obszarze administracyjnym dawnego województwa łomżyńskiego. Natomiast na terenach zróżnicowanych kulturowo spotkano się z niechęcią. Jednak, mimo początkowej odmowy, informacja o tym, że autorka pracy mimo, że jest zatrudniona w Państwowej Wyższej Szkole Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży, to opiekunem naukowym badań i promotorem przygotowywanej rozprawy jest dr hab. Mirosław Sobecki, powodowała, w odczuciu badaczki, „przełamywanie lodów”. Ponadto, w trakcie rozmów wstępnych z kadrą kierowniczą JOPS, których celem było uzyskanie zgody na udział w badaniach, podkreślano, że koncepcja rozprawy i narzędzia badawcze podlegały ocenie przez kadrę naukową Uniwersytetu w Białymstoku, między innymi przez profesora Jerzego Nikitorowicza. Wydaje się, że dopiero powołanie się na te osoby, przełamało początkową nieufność i niechęć do udziału w badaniach i dały efekt w postaci udziału w badaniach, zarówno kadry zarządzającej, jak i pracowników socjalnych. Termin, w którym prowadzono badania na terenie powiatu bielskiego i hajnowskiego (marzec 2017r.), był o tyle niefortunny, że parę dni wcześniej, zanim rozpoczęto kontakty telefoniczne z kadrą zarządzającą jednostek w celu umówienia się na badania, miały miejsce wydarzenia w Hajnówce⁵³¹, które potwierdzają, jak trudne do tej pory są relacje między Polakami i mniejszościami narodowymi oraz religijnymi. Bolesna historia tych rejonów wydaje się być ciągle żywa i także współcześnie może generować różne problemy w życiu mieszkańców „małych ojczyzn”.

531

26.02.2017r. - II Hajnowski Marsz Żołnierzy Wyklętych; por.: Prowokacja nacjonalistów. Narasta konflikt wokół marszu w Hajnówce, http://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,21372777,prowokacja-nacjonalistow-narasta-konflikt-wokol-marszu-w-hajnowce.html , [17.07.2017]; Narodowcy przejdą przez Hajnówkę? "To prowokacja",http://www.fakt.pl/wydarzenia/polityka/narodowcy-chca-uczcic-pamiec-romualda-rajsa/8tz9h7n, [17.07.2017]; Narodowcy wpłynęli na tradycję. Zmiana godziny nabożeństwa,

http://www.fakt.pl/wydarzenia/polska/bialystok/hajnowka-przez-marsz-narodowcow-zmieniono-godzine-mszy/16ffkl1, [17.07.2017]; Marsz Żołnierzy Wyklętych w Hajnówce. Na trasie kontrmanifestacja,

http://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2017-02-26/marsz-zolnierzy-wykletych-w-hajnowce-na-trasie-kontrmanifestacje/, [17.07.2017]; http://www.poranny.pl/wiadomosci/hajnowka/a/ii-marsz-zolnierzy-wykletych-w-hajnowce-cerkiew-sw-trojcy-zmienia-godzine-nabozenstwa-wideo,11828505/, [17.07.2017];

150 Badania na temat kompetencji do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej zostały ostatecznie przeprowadzone w okresie od 22 stycznia 2017 roku do 09 maja 2017 roku wśród pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej województwa podlaskiego, zgodnie z zakładanym doborem próby badawczej. Ankiety w wersji papierowej przekazywane były podczas wizyty badaczki w ośrodkach, w terminie ustalonym z kierownikiem/dyrektorem jednostki. Do kwestionariusza ankiety była dołączona instrukcja532. W trakcie krótkiego spotkania z pracownikami ośrodka przedstawiano cel badań, zapewniano o anonimowości badanych oraz o wykorzystaniu badań wyłącznie dla celów naukowych i dydaktycznych. Szczegółowo omawiano także instrukcję wypełnienia kwestionariusza ankiety. Do badanych kierowano też prośbę o szczere i wyczerpujące wypowiedzi, podkreślając, że ma to ogromne znaczenie z punktu widzenia celu badań. Proszono również, aby osoby, które posiadają doświadczenie zawodowe w pracy socjalnej z osobami odmiennymi kulturowo, zechciały podzielić się z badaczką swoimi doświadczeniami i spostrzeżeniami w trakcie dłuższej rozmowy (wywiadu) na ten temat.

Nie wszyscy badani mogli wypełnić ankiety w trakcie wizyty badaczki w JOPS z uwagi na konieczność pracy z osobami wspomaganymi, klientami ośrodka, którzy przychodzili w trakcie badań do instytucji. Poza kilkoma wyjątkami (OPS Kulesze Kościelne, MOPS w Brańsku, GOPS Wysokie Mazowieckie, MOPS, GOPS i PCPR w Zambrowie), kiedy to zebrano kwestionariusze ankiet na miejscu, wypełnione przez badanych kwestionariusze zostały przesłane do autorki pocztą tradycyjną.

W ramach badań przeprowadzono 38 wywiadów otwartych, pogłębionych, częściowo ustrukturalizowanych z pracownikami socjalnymi, którzy zadeklarowali posiadanie doświadczenia zawodowego w pracy socjalnej z osobami, które postrzegają jako osoby odmienne kulturowo oraz 40 wywiadów z kadrą zarządzającą – kierownikami i dyrektorami ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie533. Wywiady zostały przeprowadzone w miejscu i w godzinach pracy badanych, w terminach ustalonych telefonicznie lub określonych bezpośrednio w trakcie wizyty badaczki w instytucji.

532 Por.: Aneks nr 2. Instrukcja do kwestionariusza ankiety

533 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Łomży oraz Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Białymstoku realizują zadania zarówno ośrodków pomocy społecznej, jak i powiatowych centrów pomocy rodzinie, gdyż funkcjonują w miastach na prawach powiatu.

151 Rozmowy z osobami badanymi były za ich zgodą nagrywane za pomocą dyktafonu, aczkolwiek spośród 78 osób biorących udział w badaniach jakościowych, 4 osoby nie wyraziły zgody na nagrywanie wywiadu, ale zgodziły się na notowanie swoich wypowiedzi przez prowadzącą badania. W każdym przypadku wywiad był przeprowadzany osobiście przez autorkę niniejszej pracy, w warunkach zapewniających swobodę wypowiedzi badanych, w oddzielnym pokoju, bez obecności osób trzecich. Wywiady trwały od 15 minut do 2 godzin, w zależności od rozmówcy, co umożliwiło zgromadzenie około 30 godzin nagrań, nie licząc 4 wywiadów, gdzie wypowiedzi badanych były notowane. Wywiady zostały następnie poddane transkrypcji oraz analizie jakościowej.

152

Rozdział VI

Kompetencje do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej – wyniki badań